Met cybertroepen wordt de Indonesische kiezer gelokt en gemanipuleerd

‘Wacht, ik zal het je laten zien”, zegt Timothy Hendrawan (30). Hij draait het scherm van zijn laptop bij en klikt op een YouTube-link. In beeld verschijnt een video van Soeharto, de autocraat die van 1966 tot 1998 Indonesië regeerde. Ook al overleed hij in 2008, in dit filmpje lijkt Soeharto een tekst voor te lezen waarin hij op serieuze toon vertelt dat de tegenwoordige president, Joko Widodo, zijn goede werk op het gebied van infrastructuur en welvaart heeft voortgezet.

Aan het einde van zijn speech roept de nep-Soeharto op om te stemmen voor Golkar, een invloedrijke partij uit de coalitie van presidentskandidaat Prabowo Subianto (72), een beruchte generaal van het Soeharto-regime die voortzetting van het economische beleid van Widodo belooft.

Hendrawan kan het gebruik van AI door zijn collega’s van het campagneteam van Prabowo wel waarderen. „Wij gebruiken geen nepfilmpjes hoor”, zegt hij. Hendrawan is content designer van het socialemediateam van een andere presidentskandidaat, Ganjar Pranowo (55), bekend als Ganjar. Hij neemt het op 14 februari op tegen Prabowo en een derde presidentskandidaat, Anies Baswedan (54).

Vanuit een witte villa in een woonwijk in Zuid-Jakarta ontwerpt Hendrawan memes en online beeldmateriaal voor het campagneteam. „Wij gebruiken echte foto’s van echte ontmoetingen. Veel mensen hebben weinig opleiding genoten. We gebruiken beelden die mensen snappen.”

Hij laat een Instagrampost zien. Ganjar en zijn vicepresidentskandidaat zijn afgebeeld als de superhelden Flash en Thor. „We leggen aan de hand van deze cartoons uit waar Ganjar voor staat: dat hij zal vechten voor de normale Indonesiër.”

Mascottes van presidentskandidaat Prabowo Subianto (links) and vicepresidentskandidaat Gibran Rakabuming Raka bij een verkiezingsbijeenkomst in Jakarta, 5 februari.

Influencers en misinformatie

De strijd om het Indonesische presidentschap speelt zich voor een groot deel online af. Volgens analisten vormen de meeste kiezers hun mening op basis van informatie op sociale media. Maar deze online-arena wordt overspoeld door influencers en misinformatie. Een gevaar voor de democratie, stellen wetenschappers. „Natuurlijk is het gebruik van sociale media prima. Maar niet als het wordt gebruikt om via misinformatie de publieke opinie te manipuleren”, zegt politicoloog Wijayanto via Zoom. Samen met enkele Nederlandse collega’s, van de Universiteit van Amsterdam, onderzocht hij hoe misinformatie op internet wordt verspreid.

Ze ontdekten een systeem van gecoördineerde cybertroepen, bestaande uit een coördinator, zogenoemde buzzers en contentmakers. Buzzers zijn mensen die, vaak tegen betaling, tien of meer veelal nepaccounts op sociale media beheren.

Door massaal op hetzelfde tijdstip berichten met dezelfde boodschap te posten kunnen cybertroepen ervoor zorgen dat een onderwerp ‘trending’ wordt en zo doorsijpelt naar kiezers en de mainstreammedia. Doordat de berichten via echte en nepaccounts verspreid worden, en soms ook een like of repost krijgen van bekend of invloedrijke mensen, kan zo’n neppost veel aandacht krijgen. Door de interacties tussen alle profielen is het moeilijk om de nepaccounts van de echte te onderscheiden.

Anders dan de ‘klikfarms’ of ‘troll-farms’, die bijvoorbeeld werken voor overheden, werken de Indonesische cybertroepen op opdrachtbasis voor een keur aan cliënten. Dat kunnen overheidsinstanties zijn, maar ook individuele politici of zakenmensen. De onderzoekers noemen het een groot probleem dat rijke mensen de cyber-troepen inzetten om hun belangen te verdedigen en daarmee het democratische proces verstoren en de ongelijkheid in stand houden.

Nepaccounts

Hoewel de omvang en de exacte strategieën verborgen blijven, is aannemelijk dat de campagneteams van alle drie de presidentskandidaten cybertroepen inzetten. Teamleider Karania (54), die werkt voor presidentskandidaat Ganjar Pranowo en net als Wijayanto één naam heeft, erkent dat hij buzzers aanstuurt. „We hebben zeker een miljoen buzzers die zich voor Ganjar inzetten.”

De naam ‘buzzer’ vindt Karania te negatief. „Voor het grootste deel zijn het onze eigen aanhangers. De mensen die vroeger de pamfletten uitdeelden, dragen nu op sociale media de boodschap van de partij uit.” Hij ontkent dat zijn team gebruik maakt van nepaccounts. „Dat is niet nodig. We hebben genoeg vrijwilligers.” Een deel van hen wordt betaald, geeft hij toe. Ook maakt hij gebruik van de diensten van beroemde influencers. „Maar weet je, de belangrijkste influencers zijn nog altijd de mainstreammedia. Als iets wordt opgepakt door onafhankelijke media, zoals de kranten The Jakarta Post of Kompas, dan krijgen de onlineberichten extra waarde.”

De vraag is natuurlijk of populariteit op sociale media zich zal vertalen naar winst in het stemhokje. Zeker als een deel van de accounts nep is en de likes gefabriceerd zijn. Toch is deze kans heel groot, stellen Wijayanto en zijn collega’s. In een deels nog ongepubliceerde studie, die NRC mocht inzien, tonen de onderzoekers hoe Indonesische cybertroepen de publieke opinie kunnen manipuleren.

Zo verscheen er in 2019 een lawine aan berichten waarin werd beweerd dat de KPK, een succesvol anticorruptie-instituut, beknot moest worden. Het instituut zou geïnfiltreerd zijn door extremisten. Hashtags die de KPK vergeleken met de Taliban werden trending. Kritische stemmen ‘verdronken’ in de barrage van misinformatie. Waar eerst kritiek op de beknotting in het publieke debat de boventoon voerde, werden na de gecoördineerde campagne de bevoegdheden van het anticorruptie-instituut zonder veel tegenstand afgezwakt.

Sinds november is Indonesië in de ban van gemoy Prabowo. Gemoy betekent letterlijk ‘schattig’. De beruchte oud-generaal presenteert zich tegenwoordig als lieve opa en doet zelfs clowneske dansjes op campagnebijeenkomsten. Al snel domineerden afbeeldingen van hem als schattig peuterpoppetje de nationale media. Overal verschenen posts, memes, video’s en avatars waarin hij werd neergezet als de personificatie van kinderlijke onschuld. Zijn verleden, een geschiedenis vol verdenkingen van mensenrechtenschendingen, is inmiddels niet meer dan een verre echo. Prabowo wordt verdacht van ontvoering, marteling en moord op anti-Soeharto-activisten en is als legeraanvoerder waarschijnlijk betrokken geweest bij wreedheden tijdens de oorlog in Oost-Timor.

Mensenrechtenschendingen

„Toen we merkten dat veel mensen Prabowo een schattige man vonden, hebben we de gemoy babypoppetjes gemaakt”, vertelt Dyan Roro Esti Widya Putri (30), parlementariër en medewerker van het Prabowo-campagneteam. Ze is lid van Golkar, de partij die ten tijde van Soeharto de regeringspartij was. „Onze campagne brengt vrolijkheid. Mensen kiezen een persoon die ze leuk vinden”, legt ze uit in haar kantoor in het parlementsgebouw. Het doorzettingsvermogen van Prabowo trekt haar aan. „Hij heeft al verscheidene pogingen gedaan om president te worden en hij geeft niet op. Dat betekent dat hij heel graag het land wil dienen. Dat vind ik nobel.” De beschuldigingen van mensenrechtenschendingen door de presidentskandidaat doet ze af met „nooit bewezen”.

Volgens het peilingbureau Indikator Politik Indonesia wilde 46,7 procent van de kiezers afgelopen december op Prabowo stemmen. Het ziet ernaar uit dat de gemoy-campagne hem heeft geholpen. Ook op sociale media lijkt Prabowo te leiden in populariteit. In 2023 gingen veruit de meeste Facebookberichten over hem. Ganjar is dan weer het populairst op TikTok, aldus onderzoeksbureau Meltwater. Alle drie de kandidaten zijn intensief aanwezig op Instagram.

Meer dan de helft van de Indonesische kiesgerechtigden is jonger dan veertig jaar. Een vijfde is onder de 27. Velen van hen zijn niet goed op de hoogte hoe het was in Indonesië toen Soeharto autoritair regeerde. Met name de jongere kiezers zijn door dit gebrek aan kennis vatbaar voor manipulatie. Ze laten zich snel leiden door leuke filmpjes en beroemdheden en hebben weinig kennis van de politieke geschiedenis, aldus Edbert Gani Suryahudaya van het Indonesische onderzoekscentrum CSIS in de Singaporese krant The Straits Times.

„Heb je het debat gezien?” vraagt Karania. Tijdens het eerste presidentsdebat op 7 januari, uitgezonden op Indonesische televisie, verloor Prabowo, die bekendstaat als opvliegend en emotioneel, enkele keren zijn zelfbeheersing. „Die beelden hebben we gebruikt om onze volgers te laten zien dat Prabowo geen geschikte leider is.” Karani denkt dat de populariteit van Prabowo hierdoor is afgenomen. Tegelijkertijd geeft hij toe dat zijn team de handen vooral vol heeft aan het ontkrachten van misinformatie over zijn kandidaat. „Bijvoorbeeld geruchten dat Ganjar de armoedesteun zal intrekken. Het tegendeel is waar.”

Het verspreiden van misinformatie is strafbaar in Indonesië. Maar omdat het lastig is om de structuren van de cybertroepen bloot te leggen, is het moeilijk om daders op te sporen. Daarbij is het gebruik van de wet controversieel sinds een minister de wet misbruikte om kritische stemmen te smoren. Volgens onderzoeker Wijayanto is „de enige echte manier om misbruik van sociale media tegen te gaan, het onderwijzen van onze politieke geschiedenis en digitale geletterdheid”.

Delen





Mail de redactie