„De studie laat duidelijk zien dat er zogeheten stapelingseffecten zijn van chemische stoffen die mensen binnen krijgen”, zegt Roel Vermeulen, hoogleraar milieu-epidemiologie aan de Universiteit Utrecht, en niet betrokken bij het onderzoek. Individueel kunnen chemische stoffen zonder gevaar lijken, maar gecombineerd geven ze toch schade. Bij risico-analyses wordt naar dit gecombineerde effect nu niet voldoende gekeken, zegt Vermeulen, die een Europees project coördineert waarbij in meer dan 10.000 (menselijke) monsters honderden chemische stoffen worden geanalyseerd, om meer inzicht te krijgen in hun bijdrage aan gezondheidseffecten.
Tienduizenden chemicaliën
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie sterven jaarlijks 9 miljoen mensen vroegtijdig als gevolg van milieu-vervuiling, waarvan 6 miljoen door luchtverontreiniging. De rest is voor een belangrijk deel te wijten aan blootstelling aan allerlei chemische stoffen. In een twee jaar geleden gepubliceerde update schrijven onderzoekers dat ze een toename zien in „toxische chemische vervuiling”, onder andere door lood. Ze noemen het „een onbedoelde consequentie van industrialisatie en urbanisatie”.
„Sinds de Tweede Wereldoorlog is het op de markt gekomen aantal nieuwe stoffen exponentieel toegenomen”, zegt Vermeulen. In Europa zijn tienduizenden chemicaliën in gebruik, maar de controle loopt ver achter. Van slechts een klein deel is bekend hoe schadelijk ze zijn voor mens en natuur.
Bij de 1.199 chemische stoffen waarop de Duitse onderzoekers screenden, zaten industriële chemicaliën, stoffen die in voeding en huishoudproducten worden verwerkt, en bestrijdingsmiddelen. „De laatste vijf jaar zijn dit soort screeningstechnieken sterk verbeterd”, zegt Vermeulen. Bij de meeste vrouwen troffen de onderzoekers tussen de 38 en 79 stoffen aan. Het vaakst kwamen ze chemicaliën uit de industrie, uit consumentengoederen en verzorgingsproducten tegen. „Maar dat zegt niet meteen iets over schadelijkheid”, zegt Vermeulen. In totaal troffen de onderzoekers 294 verschillende stoffen aan. Daaronder bevonden zich bekende stoffen als caffeïne en pijnstiller ibuprofen. „Maar ook al lang verboden stoffen zoals DDT”, zegt Beate Escher, eerste auteur van de studie, en hoofd van de afdeling Celtoxicologie aan het Helmholtz centrum voor milieu-onderzoek in Leipzig. „Wat we vinden is eigenlijk de hele geschiedenis van chemische productie van de afgelopen honderd jaar”, aldus Escher, die vertelt dat in de publicatie tien jaar werk zit.
Bestrijdingsmiddelen
Vervolgens keken de onderzoekers in hoeverre mengsels van deze stoffen de groei van hersencellen konden remmen of blokkeren. Dat berekenden ze met computermodellen, maar ze maakten zelf ook 63 mengsels (met tussen de 4 en 28 stoffen). „De mengsels laten een cumulatief effect zien, terwijl de concentratie van de individuele stoffen lager is dan het niveau waarop effecten worden verwacht”, zegt Escher. Ze noemt dit het something-from-nothing principe.
Ook Martina Vijver, hoogleraar ecotoxicologie aan de Universiteit Leiden, noemt het een belangrijk onderzoek. Met collega’s houdt zij de Bestrijdingsmiddelenatlas bij, die weergeeft welke middelen in welke concentraties waar zijn aangetroffen in de Nederlandse oppervlaktewateren. In de laatste update, die deze week is verschenen, is voor het eerst ook het effect van mengsels van bestrijdingsmiddelen meegenomen. „Wij zien op heel wat plaatsen dat mengsels extra risico geven, ook al blijven de afzonderlijke stoffen binnen de normen.”
Een volgende stap, zegt Vermeulen, is het effect van mengsels bestuderen op de gezondheid van mensen. Daar zegt dit onderzoek niks over. De schade aan gekweekte zenuwcellen die de onderzoekers zagen, is niet zomaar te vertalen naar het dagelijkse leven.
Afgelopen mei adviseerde de Gezondheidsraad om de aanwezigheid en concentratie van chemische stoffen waaraan de Nederlandse bevolking is blootgesteld, structureel te gaan volgen. Naar voorbeeld van onder meer Duitsland en Vlaanderen. „Dan zou er ook naar het effect van mengsels gekeken kunnen worden”, zegt Vermeulen.
