Meerstemmigheid is het antwoord op de dreigneiging

Publieke debat Nederland heeft een traditie van vrijdenken, maar momenteel is er weinig respect voor intellectuelen en kunst, constateert .


Illustratie Mart Veldhuis

Om doodsbedreigingen aan het adres van schrijvers te kunnen weerleggen en wie weet zelfs te voorkomen, is er een stevige publieke sfeer nodig. Ik doel natuurlijk op de bedreigingen aan het adres van Pim Lammers, maar ook de bedreigneiging van de reageerders überhaupt, naar politici, schrijvers en andere publieke figuren. Aan een sterke publieke sfeer ontbreekt het in Nederland, waardoor we niet goed met elkaar over problemen en verschillen kunnen praten.

De structuur van het publieke en politieke debat is momenteel monologisch: mensen spreken in monologen en hanteren maar één, hun eigen, logica. Dat zie je terug in allerlei velden: de citeerbaarheid van politici, meningen in columns en talkshows, kreten op sociale media, het eindeloze herhalen van nieuws online, debatten in de Tweede Kamer, online uitspraken van politici. Omdat mensen niet met elkaar spreken maar tegen elkaar, en omdat uitspraken steeds worden herhaald, krijgen meningen eelt. Waar die meningen of logica’s op elkaar botsen ontstaat polarisatie. De politieke en publieke sfeer versterken elkaar, dat zie je ook in het geval van Pim Lammers, die door een ingreep van een extreem-rechtse politicus veel meer ellende over zich heen kreeg. De media versterken dit.

Ook schrijvers voegen zich naar het schema. Steun betuigen via Twitter is aardig, maar tast de logica van A tegen B niet aan.

De monologisering tegengaan vraagt om (collectief) leren luisteren en antwoorden. Het vraagt ook om een wending naar meerstemmigheid, zoals ik in Misschien is een ander woord voor hoop betoog. Mensen zijn allemaal anders, maar dat is zoals Hannah Arendt terecht schrijft geen obstakel voor politiek handelen, het is de voorwaarde ervan. Momenteel gaat die pluraliteit in het spreken en politiek handelen verloren.


Lees ook: Schuif misbruikte kinderen niet opzij, maar luister naar hen

Weinig respect

Dat komt deels omdat we te weinig respect hebben voor de taal. Hoe we met elkaar spreken maakt uit in een gesprek. Iets algemener gezegd bepaalt de vorm altijd mede de inhoud. Dat kan fout gaan, maar er liggen ook nieuwe mogelijkheden besloten in de taal.

Bij bedreigingen moeten we niet alleen naar de inhoud kijken. Ze worden namelijk gefaciliteerd door de vorm van het debat. Natuurlijk zijn er thema’s waarop mensen aanslaan. Als ik over dieren schrijf, moet ik dood van de dieruitbuiters; als ik over vluchtelingen schrijf, moet ik verkracht worden door een vluchteling; als ik over anti-natalisme schrijf, moet ik zelfmoord plegen. Maar het gemak waarmee mensen anderen geweld of dood toewensen, wordt mede in de hand gewerkt door de monologische structuur van het debat en de manier waarop de nieuwe media uitspraken de wereld in laat komen.

Vanwege de dreiging en de belofte van de taal is het ook zo jammer dat de CPNB geen recht wil doen aan meerstemmigheid in genres (zie hun recente overweging om het Boekenweekessay niet langer essay te noemen, omdat het jongeren zou afschrikken) en eenheidsworst verwart met toegankelijkheid. Meerstemmigheid in genres is belangrijk, omdat de vorm die je kiest mede bepaalt wat je zegt. Bovendien willen mensen moeilijkheden anders doordenken. Ik geef veel lezingen en spreek allerlei soorten mensen, en andere dieren trouwens ook, over hoe we de gemeenschap zouden moeten vormgeven. Veel mensen, inclusief scholieren en jongeren, zijn kritisch ten aanzien van de status quo, zien paradoxen in hoe we leven, en willen verder denken. Dat moet je stimuleren als je zegt op te komen voor boeken.

Omdat uitspraken steeds worden herhaald, krijgen meningen eelt

Nederland heeft een traditie van vrijdenken, maar momenteel is er in de politiek en het publieke debat weinig respect voor intellectuelen en kunst. Het is fantastisch en heel belangrijk dat we recht hebben op vrijheid van meningsuiting, maar als het debat te erg versimpelt hebben we ook een probleem. Niet alleen voor de kunst en literatuur, ook omdat we dan te weinig bescherming hebben tegen zaken als heteronormativiteit, fascisme en de vernietiging van de natuurlijke wereld. Het leven is complex, net als het samenleven. Dat bespreken red je niet in een tweet. Dus laten we opkomen voor meer moeilijkheid, meer verschil, meer genres. Zodat we elkaar vrijer kunnen laten spreken.