‘Medewerkers in de ouderenzorg vormen een aparte klasse, ze komen niet meer rond en raken in de schulden’

Posted on March 17, 2023 by admin

Yvonne Jaspers (56) bouwde schulden op bij UVW nadat ze te veel uren bleek te hebben gewerkt in de thuiszorg

Foto Mona van den Berg

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

Ouderenzorg Lage lonen, hoge werkdruk en racisme drukken medewerkers in de langdurige ouderenzorg naar de marge, zegt onderzoeker Saskia Duijs. „We moeten kritisch kijken naar de politieke keuzes die dit in de hand werken.” Tekst Lucas Brouwers en Juliët Boogaard, Fotografie Mona van den Berg

17 maart 2023 om 20:30

Leestijd 9 minuten

Een inkomen waarvan je niet of nauwelijks kunt rondkomen, en een gezondheid die lijdt onder je werk – medewerkers uit de langdurige ouderenzorg (thuiszorg, verpleegzorg) zitten vaak in een kwetsbare situatie. Voor wat aanvullende inkomsten hebben deze mensen – meestal vrouwen – er vaak een baan bij of draaien ze extra diensten. Dat stelt Saskia Duijs, van het academische ziekenhuis Amsterdam UMC, in het proefschrift waarop ze op 17 maart is gepromoveerd. Haar onderzoek richt zich op de impact van bestaansonzekerheid – die financieel kwetsbare situatie met onder meer negatieve invloed op de gezondheid dus – van werknemers in de langdurige ouderenzorg.

Om meer controle te hebben over het eigen rooster, in de hoop de werkdruk zo iets te verlagen, worden zorgmedewerkers in loondienst steeds vaker zzp’er, zelfstandige zonder personeel. Het aantal zelfstandigen in de zorg nam toe van 100.000 in 2017 tot 144.000 vorig jaar, blijkt uit cijfers van het CBS. Maar wie zzp’er wordt, verruilt niet zelden het ene probleem voor het andere. Zo moeten zzp’ers zelf hun pensioen, verzekeringen en belastingafdracht regelen. Duijs: „Wie dat niet scherp heeft, of opeens minder inkomsten heeft doordat veel diensten worden afgezegd, kan in de schulden belanden.”

Een van de managers die ik sprak zei: we hebben onszelf na de bezuinigingen van 2015 toegestaan slechte werkgevers te worden

Vakbond FNV herkent dat medewerkers in de langdurige ouderenzorg moeite hebben met rondkomen. „Bij een flink aantal zorgmedewerkers hebben schuldeisers beslag op het salaris gelegd”, zegt een woordvoerder van vakbond FNV Zorg & Welzijn. „De zorgbonden zijn met werkgevers in de sector in gesprek over dergelijke financiële problemen.”

Veel werknemers in de ouderenzorg hebben lage lonen en ‘kleine contracten’; ze werken bijvoorbeeld 18 of 24 uur per week. Uitbreiding tot voltijdbanen maakt de situatie niet per se minder precair, volgens Duijs. „Dat houdt niet iedereen vol, omdat het werk zo zwaar is. Dan heb je het financieel misschien iets beter, maar staat je gezondheid onder druk. Gezondheid is óók onderdeel van bestaanszekerheid.”

Vaak nemen medewerkers in de ouderenzorg ook in hun persoonlijke leven veel zorgtaken op zich, als ouder of mantelzorger bijvoorbeeld. „Je ziet dat het een zorgzame groep is. Dat maakt het ook een kwetsbare groep.”

Voor haar onderzoek nam Duijs 153 interviews af, vooral bij ‘helpenden’ en ‘verzorgenden’. Dat zijn de mensen ‘aan het bed in de laagste loonschalen, met maandsalarissen van 1.900 tot 2.500 euro bruto bij een voltijdbaan. Deeltijdbanen, met salarissen tussen de 1.200 en 1.800 euro bruto, komen vaker voor. In grote steden gaat het vaak om vrouwen met een migratieachtergrond, zag ze. Hoge werkdruk, lage lonen en racisme in de zorg – zowel van cliënten als van opdrachtgevers – drukken deze mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt verder de marge in, zag Duijs. Zij beschouwt deze groep als een aparte klasse in de samenleving: the caring class. In haar proefschrift spreekt ze van ‘precarisering’ van deze zorgende klasse.

In de coronapandemie moest de ouderenzorg vechten voor een plek aan tafel, terwijl in die sector de hardste klappen vielen

Wat is precarisering?

„Dat is wanneer mensen niet meer kunnen rondkomen van hun werk en in armoede dreigen te belanden, of daar al zijn, of wanneer mensen zo hard moeten werken dat hun gezondheid eronder lijdt. Precarisering ontstaat niet vanzelf. Het is geen natuurwet, maar gevolg van beleid. We moeten niet alleen beschrijven dat het steeds meer mensen overkomt, we moeten kritisch kijken naar de politieke keuzes die dit in de hand werken.

„Ik heb het van dichtbij meegemaakt. Mijn moeder was alleenstaand en werkte als verzorger in een verzorgingstehuis, een functie die vergelijkbaar is met gastvrouw of helpende nu. Toen haar contract werd uitgebreid van vier naar vijf dagen, ging ik voortaan op woensdagmiddag mee naar ‘de oudjes’, zoals we dat toen noemden. Want een extra dag kinderopvang kon ze niet betalen. Ze heeft niet tot aan haar pensioenleeftijd kunnen werken. Uiteindelijk werd ze arbeidsongeschikt verklaard.

„In 2015 werkte ik als onderzoeker mee aan een project om burgers te betrekken bij zorg in de wijk. Het was de tijd van enorme bezuinigingen in de ouderenzorg. Op een dag zaten we bij elkaar en ontdekte ik dat de groep bijna volledig bestond uit vrouwen die recent hun baan in zorg en welzijn hadden verloren. Maatschappelijk werkers, helpenden in de ouderenzorg. Die werden gewoon teruggevraagd om hetzelfde werk te doen, maar dan onbetaald, als vrijwilliger. Ik vond het zo onrechtvaardig. Ik voelde me vies: dat ik dáár als onderzoeker aan meewerkte.”

Je gebruikt de term ‘zorgende klasse’ om deze groep aan te duiden. Waarom?

„Ik gebruik die term om het idee uit te dagen dat werken in de gezondheidszorg ten koste gaat van je bestaanszekerheid. Ik denk niet dat de zorgende klasse geëmancipeerd hoeft te worden. Wel moeten we erkennen dat zorg voor de samenleving zo essentieel is dat je, als je dat werk doet, daarvan rond moet kunnen komen.

„En ik zoek ook naar een verhaal dat deze medewerkers – in loondienst én zzp’ers – en zorgorganisaties verbindt. Een gezamenlijk verhaal over de zorg, zonder dat partijen tegen elkaar uitgespeeld worden. Zonder dat de zzp’er als boosdoener wordt gezien, bijvoorbeeld, of dat werkgevers tegenover werknemers komen te staan. Dat past ook bij de tijd: ik merk dat de vakbonden, beroepsverenigingen en werkgeversorganisaties eensgezind zijn. Dat is historisch.”

Zzp’ers in de zorg krijgen soms het verwijt dat ze het doen ‘voor het geld’. Waarom is dat?

„Dat is echt uniek voor de zorgsector. Over een bouwvakker zou dat nooit worden gezegd. We beschouwen zorg als iets waar je soms voor kunt betalen, als het economisch voor de wind gaat. Maar als het lastig wordt, schuift het terug in het onbetaalde domein. In onze samenleving is altijd een grensgevecht gaande over welke zorg we betalen en welke niet. Die ongelijkheid wordt in stand gehouden door het idee dat zorg een kostenpost is voor de samenleving in plaats van een investering, en dat zorg iets is wat mensen uit liefde doen. Dat is niet alleen een politieke opvatting, je ziet het ook terug in sociale verwachtingen tegenover zorgmedewerkers.”

Speelt het stereotype dat vrouwen zorgzaam zijn daarin een rol?

„Vrouwen hebben dezelfde problemen als mannen in de zorg, maar mannen in onze studies formuleerden ze veel explicieter en in veel politiekere termen. Vrouwen zeiden: we hebben korte werkweken. Mannen zeiden: ik ben de helft van de dag werkloos. Ze hadden het niet over het gebrek aan waardering, maar vaker over het gebrek aan status. Maar ook zij zeiden, bijvoorbeeld vanuit het idee dat de man kostwinner moet zijn, dat ze er niet van rond kunnen komen, dat ze hun gezin niet kunnen onderhouden.”

Waarom kiezen werknemers in de zorg ervoor als zelfstandige aan de slag te gaan?

„De scheiding tussen werknemers en zzp’ers is helemaal niet zo zwart-wit. Als je maar een klein contract hebt, is zzp’en een manier om extra uren te kunnen draaien. Dan is zzp-schap óók een manier om rond te kunnen komen, een overlevingsstrategie. Dat doen mensen echt niet omdat ze dat zo graag willen.”

Sommige zzp’ers doen aan ‘zelfuitbuiting’, schrijft u. Wat is dat?

„Er is een groep mensen die al jarenlang in de zorg werkt en het werk heeft zien veranderen: hoe er vroeger tijd was voor een kopje koffie, waar nu alle lucht uit de werkdag is geperst.

„Zzp’ers die zich dat kunnen veroorloven, pakken dat werkplezier op eigen kosten terug door langer te blijven en die uren niet te schrijven. Er zijn ook zzp’ers die zich schuldig en solidair voelen met zorgorganisaties die ook onder druk staan, dus ze verlagen hun tarieven.”

De scheiding tussen werknemers en zzp’ers is niet zo zwart-wit. Als je maar een klein contract hebt, is zzp’en een manier om extra uren te kunnen draaien, een overlevingsstrategie

Wat doen de werkgevers om de positie van hun werknemers te verbeteren?

„Een manager die ik sprak zei: we hebben onszelf na de bezuinigingen van 2015 toegestaan slechte werkgevers te worden. Voor veel zorgorganisaties speelde toen de vraag: overleven wij dit of gaan we gewoon failliet? Het medewerkerswelzijn is daardoor buiten beeld geraakt. Zo kwamen er zelfsturende teams, en zijn tussenlagen verdwenen. Dat vond iedereen een goed idee. Maar het betekent wel dat je nu managers hebt met zestig tot negentig mensen onder zich. Die kunnen niet voor negentig mensen in de gaten houden hoe het met ieder van hen gaat.

„Inmiddels is het tij gekeerd en zijn de meeste zorgorganisaties hard aan het werk om een goede werkgever te zijn. Bijvoorbeeld door hulp te bieden aan medewerkers met geldzorgen. Maar daarmee hebben ze nog een probleem op hun bord, terwijl de oorzaak elders ligt.

„Ik zie dat vast zorgpersoneel tegen zzp’ers wordt uitgespeeld, en werkgevers tegen medewerkers. Ik denk: ze hebben allemaal hetzelfde probleem. Er is te weinig geld, daardoor komen ze in een kwetsbare positie.”

Ziekenhuispersoneel staakt. Waarom roert de langdurige zorg zich niet?

„Het is niet makkelijk een vuist te maken als je bestaan onzeker is. Mensen denken: ik ga mijn bek niet opentrekken, want ik wil blijven werken.

„Dat cure [genezen] boven care [verzorgen] gaat, zie je uiteindelijk ook terug in de politieke verhoudingen. De cure-sector [artsen, specialisten, verplegers] heeft meer macht, meer aanzien, meer status dan de care-sector [helpenden, verzorgenden]. In de coronapandemie hebben we gezien hoe dat gaat. De ouderenzorg moest vechten voor een plek aan tafel, terwijl in die sector de hardste klappen vielen.”

Als werknemers en werkgevers het erover eens zijn dat dit werk beter betaald moet worden, moeten dan de premies van de zorgpolis omhoog?

„We moeten andere vragen stellen. Welke zorg gaan we straks nog geven? Waar lekt geld weg in ons zorgsysteem? Je bespaart geen kosten door medewerkers zo weinig te betalen dat zij niet rond kunnen komen. Bestaansonzekerheid is uiteindelijk pas echt duur, daar zijn ook alle artsen het over eens.”

Dus moet elders in de zorg gekeken worden waar dat van betaald kan worden?

„Ik moet denken aan een verhaal van een zorgmedewerker die vertelde dat zij langer was gebleven bij een stervende patiënt, omdat ze ongemak kon wegnemen, zodat diegene die avond rustig kon sterven met de familie erbij. Ze is daarvoor een uur na haar dienst gebleven. Daarna kreeg ze op haar kop, want ze moest leren grenzen stellen en op tijd naar huis gaan. Ze kreeg dat uur dus niet betaald.

„Later kwam ze erachter dat de specialist in het verpleeghuis twee dagen eerder een dure behandeling had uitgeschreven die veel meer had gekost dan haar overuur. En ze zei: ja, die arts wordt er niet op aangesproken, maar ik wel. Daar zit het hem in.”

Helena Veldwachter (57)
werkt als zelfstandige in de thuiszorg

„Ik neem alle opdrachten aan die ik aangeboden krijg. Daardoor werk ik gemiddeld zestig tot zeventig uur per week. Dat is heel pittig, maar ik wil niet minder werken: ik ben alleen en kan op niemand terugvallen. Minder werken betekent meer onzekerheid.

„Mensen denken dat je gouden bergen verdient als zzp’er, maar aan het eind van de maand blijft er weinig over. Er komen allerlei kosten bij kijken, verzekeringen, een boekhouder, je pensioenpremie; dat beseffen mensen niet. Als zelfstandige moet je ook aan heel wat eisen voldoen om vergoed te worden door de verzekeraar.

„Een van de redenen dat ik alles aanneem, is dat er gedurende de maand ook diensten kunnen uitvallen, bijvoorbeeld als een cliënt overlijdt. Er zijn periodes met minder werk – en daarvoor moet je een buffer creëren. Dus ook als ik moe ben, zeg ik ‘ja’ tegen extra diensten.

„Het werk past goed bij me, ik vind het fijn om te doen. Twintig jaar geleden werkte ik in de commerciële wereld, voor UPC [nu Ziggo]. Maar mijn moeder werd ziek en ik ging voor haar zorgen, tot ze overleed. Toen dacht ik: dit kan ik ook voor anderen betekenen. Dat neemt niet weg dat het fysiek én mentaal zwaar werk is. Je werkt met mensen die bedlegerig zijn en die je bijvoorbeeld in een tillift moet kunnen zetten.

„Dat heeft effect op mijn gezondheid: ik ben eigenlijk altijd moe en heb last van mijn rug. Ook werk je met mensen die in de laatste fase van hun leven zitten en elk moment kunnen komen te overlijden. Dat eist emotioneel z’n tol.

„Mensen om mij heen zeggen dat ik minder moet werken en beter op mezelf moet letten. Ze hebben gelijk, maar het is ook de aard van het beestje. Als er een zorgvraag is, wil ik mensen daarbij helpen. Al raakt de balans tussen werk en ontspanning vaak zoek.

„Ik kom gelukkig wel rond, maar ik dien wel bedachtzaam te zijn. Tijdens corona kon ik wat minder werken vanwege besmettingsgevaar. Ik ben nog bezig met opkrabbelen daarvan. Ik ben sindsdien ook niet meer op vakantie geweest. Het liefst zou ik naar Suriname gaan, daar kom ik vandaan. Weer even de Surinaamse zon op mijn gezicht. Maar dat is al helemaal onbetaalbaar.”

Yvonne Jaspers (56)
werkt als gastvrouw in ouderenzorg

„Ik kwam in 2014 in de WW terecht nadat ik mijn baan als secretaresse had verloren. Vanuit het UWV werd ik gepusht om te werken.

„Ik kon snel aan de slag in de thuiszorg. Het onregelmatige werk zou geen probleem zijn. Maar na drie jaar kreeg ik een overzicht van mijn uren, een uitdraai van vijf kantjes. Ik snapte er niets van, maar het kwam erop neer dat het weekgemiddelde niet klopte met wat ik had opgegeven en ik moest terugbetalen. Dat kwam neer op 8.000 euro. Op een inkomen van rond de 1.000 euro in de maand.

„Op dat moment was ik ook mantelzorger van mijn ernstig zieke moeder. En ik was net aan een nieuwe baan begonnen. Die brief bracht ineens al mijn zekerheden aan het wankelen. Ik voelde me zo machteloos, het ging zo snel. Niemand ziet je. Ik kon het met niemand delen, niet met mijn moeder, niet met mijn nieuwe collega’s.

Uiteindelijk is mijn dochter financieel bijgesprongen. Ik zou echt niet weten hoe ik het anders had opgelost.

„Ik vind het achteraf beangstigend hoe snel ik in deze situatie terechtkwam en hoe genadeloos hard instanties zijn. Het UVW had geen oor voor mijn verhaal. Ik heb nooit iemand gesproken die het goed kon uitleggen. Stop die uitkering maar, zei ik op een gegeven moment. Het levert alleen maar ellende op. Maar je kunt niet zomaar stoppen, je hebt er zogenaamd recht op.

„Ik werk nu in de ouderenzorg als huiskamerbegeleidster. Ik begeleid en observeer bewoners met dementie en ouderen met gedragsproblemen. Ik ben in vaste dienst, heb een contract voor achttien uur per week. En in alle eerlijkheid, het is niet genoeg om van rond te komen. Al sinds ik deze baan heb, werk ik er dus bij, in de schoonmaak.”

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 18 maart 2023

Kabinet wil aftrek hypotheekrente verhogen voor midden- en hoge inkomens

admin
November 25, 2024
0

Goedemorgen, welkom bij het economieblog van 25 november.

De aftrek van de hypotheekrente is een heikel punt. Toch is het kabinet van plan om de regels te veranderen: middeninkomens en hoge inkomens mogen straks meer aftrekken dan lage inkomens, meldt Het Financieele Dagblad. De Eerste Kamer kan er nog een stokje voor steken.

De verwachting is dat de regering-Biden nog deze week strengere exportmaatregelen voor Chinese chipbedrijven aankondigt. Het zou gaan om honderden chipmakers in China die geen geavanceerde apparatuur uit het Westen meer mogen importeren. Wat dat voor ASML en ASM International betekent is niet zeker. Nog voor Thanksgiving (donderdag) zouden de regels bekend moeten worden.

De Italiaanse bank UniCredit doet een bod van 10 miljard dollar op zijn Italiaanse concurrent, Banco BPM. De Financial Times ziet dit als het teken van een nieuwe consolidatietrend, om met grotere Europese banken beter te concurreren met banken uit de VS en Azië.

Bloomberg meldt dat beurzen positief reageren op de keuze van Scott Bessent als voorgestelde kandidaat-minister van Financiën in de regering-Trump. Geen verrassing: hij is van plan de belastingen te verlagen, vertelde hij de The Wall Street Journal.

Oliereuzen hebben zich op massaproductie van plastic gestort. Hoe Shell bij Pittsburgh de buurt vervuilt met een enorme plasticfabriek

admin
November 22, 2024
0

Zoet. Zo rook de lucht, de eerste keer dat hij de fabriek rook. „Geen vieze geur”, zegt Skyler Brimmeier (31). „Een beetje als ahornsiroop.” Maar soms rook de lucht „een paar dagen naar rotte eieren”. En meestal „naar verbrande benzine”.

Brimmeier, met een strakke donkergrijze jeans en een groene sweater, zit aan een houten picknicktafel voor de bibliotheek van de gemeente Beaver County, in de staat Pennsylvania. Hij zit er graag, vanwege het uitzicht over de rivier de Ohio. De bomen aan de overkant van de vallei steken in rode en gele herfsttinten tegen elkaar af.

Vanuit zijn achtertuin in het plaatsje Vanport zag hij tot twee jaar geleden de fabriek van Shell anderhalve kilometer verderop verrijzen; de aanblik van een kleine stad. De geuren vlogen hem aan als hij ’s ochtends de deur uit stapte om zijn hond uit te laten. Nog indrukwekkender waren de kleuren. „Soms waren de vlammen door het affakkelen van gassen zo hoog, dat het leek of er een gigantische oranje lichtbol over de horizon hing. Vrienden uit Ohio vroegen of Beaver in brand stond.”

Op een terrein van minstens 225 voetbalvelden groot bouwde Shell voor 13 miljard euro een nieuwe plasticfabriek. In de fabriek heeft de oliereus de capaciteit jaarlijks 1,6 miljoen ton plastic te maken. Het gaat om polyetheen-korrels, die worden gebruikt voor shampooflessen, speelgoed en flexibele plastics zoals verpakkingen en wegwerptasjes.

De bouw begon in 2017, eind 2022 startte de fabriek de eerste productie. Het kreeg vergunningen om bepaalde hoeveelheden chemische stoffen uit te stoten, maar na ruim één maand productie schoot Shell al door de maximale jaarlijkse uitstoot heen.

Grootste fossiele groeimarkt

Shell noemt zich in reclames graag een van de grootste aanjagers van de energietransitie. Tegelijk investeert het aan de andere kant van de wereld in de grootste fossiele groeimarkt van de toekomst: (wegwerp-)plastics.

Shell ziet net als andere oliebedrijven dat de vraag naar brandstof door elektrische auto’s kan gaan dalen. Oliereuzen hebben afgelopen jaren de ene na de andere plasticfabriek – zoals deze in Pennsylvania – gebouwd. Ze investeerden gezamenlijk honderden miljarden euro’s in plastic productie wereldwijd.

Omdat plastic een wereldmarkt is en in de praktijk fossiel plastic met gerecycled plastic concurreert, hebben Europese reyclingbedrijven last van de goedkope, fossiele plastics van oliereuzen en andere fabrieken die via de haven van Antwerpen en Rotterdam het continent binnenkomen. In Nederland vielen dit jaar al vijf plasticrecyclingbedrijven om.

Monitoren als fulltime baan

Ook op een donkere avond is Clifford Lau een opvallende verschijning. Zijn donkerbruine haar zit wild, zijn baard is grijs, en zijn rug iets gebogen. In zijn hand heeft hij een meetapparaat: een soort groot uitgevallen walkie-talkie met gele knoppen, rood flikkerend licht en een lange witte antenne.

Lau parkeert zijn grijze Honda Fit onderaan Cade Drive in Monaca en stapt uit. De struiken aan het einde van de kronkelende nieuwbouwstraat tekenen scherp af tegen de witte waas van de fabriek van Shell, die door duizenden lampen wordt verlicht. Lau duwt takken opzij en loopt de heuvel af voor beter uitzicht. „Dit is eigenlijk al Shell-terrein.”

Lau brengt veel tijd door in deze bosjes in de nachtelijke uren. Voor hem is het monitoren van Shell een bijna fulltime baan geworden. Een paar jaar geleden zag zijn leven er nog heel anders uit. Lau is gepromoveerd in synthetische organische scheikunde en werkte dertig jaar als chemicus in de industrie, zoals bij Bayer en Polaroid.

Hij raakte in 2021 betrokken bij Shell na het „ahornsiroop-incident”. De lokale toezichthouder, de Department of Environmental Protection, kwam na meldingen op de zoete lucht af. „Ze gingen alle restaurants af om te vragen of ergens in de keuken suiker was aangebrand. Hoewel de geur vijf dagen bleef hangen, stelden ze wel vast dat de geur van Shell kwam. Maar ze namen geen luchtmonsters om onderzoek te doen naar de oorsprong van de zoete lucht. We besloten: als zij de fabriek niet goed in de gaten houden, moeten wij het maar doen”, zegt Lau.

**Omwonende Clifford Lau monitort** met meetapparatuur de uitstoot van de Shell-fabriek. Inmiddels is dit voor hem bijna een fulltime baan geworden, hij is het aanspreekpunt voor Beaver County.

Inmiddels is Lau het aanspreekpunt voor Beaver County. Hij krijgt regelmatig sms’jes over alarmen, geuren, licht of lichamelijke klachten en probeert waar mogelijk bij de fabriek te achterhalen wat de oorzaak is. Overtredingen meldt hij met de milieuorganisatie waarvoor hij actief is, Beaver County Marcellus Awareness Community, aan de lokale toezichthouder. In eerste instantie verzette Shell zich tegen een monitoringssysteem, nu hangen aan de huizen of hekken van tientallen buurtbewoners camera’s en meetapparaten.

De witte gloed van de fabriek schijnt op het gezicht van Lau. De fabriek heeft de aanblik van een dystopisch landschap van tientallen meters hoge torens, grote vaten en hoge pijpen, waar nu witte stoom uit komt, maar waar ook regelmatig oranje vlammen te zien zijn als de fabriek overbodige gassen affakkelt. Uit de fabriek stijgt een continu ruisend geluid op, en af en toe een hoge fluittoon. Goederentreinen rijden af en aan.

Lau wijst naar zeven slanke, tientallen metershoge pijpen naast elkaar. „Wij noemen dat de zeven zussen. Dat zijn de ethyleenkrakers. En dat”, hij wijst naar een andere installatie, „is iets wat we het soepblik noemen. En soort verbrandingsoven. Daar hebben we nog het grote potlood, en daar het kleine potlood.” Waarom al die namen? „Mensen belden mij op en zeiden: ‘Ik zie vlammen’. Wáár dan, vroeg ik. Toen hebben we deze namen bedacht. Nu kunnen mensen zeggen: bij de zeven zussen, of het soepblik.”

Kankerverwekkende stoffen

Lau somt op hoog tempo stoffen op die de fabriek uitstoot. „Stikstofdioxide, zwaveldioxide, koolmonoxide, kooldioxe, formaldehyde, benzeen, hexaan, naftaleen, tolueen. Een aantal van deze stoffen veroorzaakt een toename van ozon in de lucht. Sommige stoffen, of een cocktail ervan, kunnen een verhoogd risico op kanker geven.” De tijd moet uitwijzen wat over tien of twintig jaar de gevolgen zijn voor de mensen uit Beaver County, zegt Lau.

Soms merkt hij zelf dat de lucht anders is, bijvoorbeeld toen hij in het voorjaar van 2023 zijn keel geïrriteerd voelde raken bij de bibliotheek van Beaver. Op zijn walkie-talkie-meetapparaat zag hij de waarde van vluchtige organische stoffen enorm hoog uitslaan. „Ik was kilometers verwijderd van de fabriek.”

Shell bleek binnen 24 uur honderd kilo benzeen te hebben uitgestoten, vele malen meer dan toegestaan. Benzeen kan (in grote hoeveelheid) kankerverwekkend zijn. Buurtbewoners klaagden over geïrriteerde ogen en een sterke geur in de lucht.

Benzeen is een van de bijproducten die ontstaan in de fabriek, legt Lau uit. „Voor het proces waarmee hier plastic wordt gemaakt heb je geen olie nodig. Het wordt van vloeibaar gas gemaakt, afkomstig uit schaliegas. In die ovens verwarmen ze dat op zeer hoge temperaturen, en dan scheurt de ethaan als het ware uit elkaar. En daarbij krijg je bijproducten als methaan, benzeen – allerlei stoffen.”

Hij bekijkt de fabriek met een mix van scheikundige bewondering, en minachting. „Als ze er nou een geneesmiddel voor kanker zouden ontwikkelen, dan zou het misschien wel oké zijn. Maar ze maken geen geneesmiddel voor kanker. Polyethyleen is een behoorlijk goedkoop plastic. Het opboren van schaliegas is een vervuilend proces. Het transporteren van gas geeft vervuiling. Wat deze fabriek doet is vervuilend. En dan is het product dat ze maken op zichzelf een vervuiler van het milieu. Dus het is slecht van begin tot eind.”

‘Ik woon in een nachtmerrie’

Vijftig kilometer ten zuiden van de Shell-fabriek woont Michelle Stonemark met haar man en drie kinderen. In een bosrijk heuvellandschap, in het district Washington County, leidt een grijze oprijlaan naar haar lichtblauwe woning. ‘Happy Halloween’, staat op haar deurmat. De omgeving lijkt sereen, maar is het niet. Stonemark: „Ik woon in een nachtmerrie.”

Met haar ouders, zus en een vriendin kocht ze in 2010 dit stuk land van 12 hectare groot. Terwijl ze er elk hun eigen huizen op lieten bouwen, bleek de buurman zijn terrein te hebben verhuurd aan een schaliegasbedrijf. Inmiddels zijn er vijf schaliegasputten aangelegd bij haar buurman, zo’n 160 meter van haar woning.

„Ik voel de trillingen in m’n borst. Onze vaat rammelt, onze schilderijen schudden aan de muren. Soms word ik wagenziek als ik door mijn huis loop.”

**Even Clark (l.) en Heather Hulton VanTassel** varen op de Ohio nabij het complex van Shell om onderzoek te doen naar vervuiling van de rivier.

Problematischer dan de trillingen vindt ze het affakkelen van overbodige gassen bij haar buurman. „De vlammen kunnen bijna 10 meter hoog de lucht in schieten. Het ziet eruit als een vlammenwerper.”

’s Nachts ligt ze wakker, bezorgd over de gezondheidseffecten. „Onze kinderen hebben bloedneuzen die ze eerder nooit hadden. We hebben heel veel hoofdpijn, zijn vaak misselijk.”

Het ethaan dat wordt opgepompt naast de tuin van Stonemark, gaat naar Shell. De oliereus maakt gebruik van de schaliegasboom die er sinds twee decennia is. Ethaan is daarvan een bijproduct en dat wordt naar de fabriek boven Pittsburgh getransporteerd met een pijpleiding. Shell moest 670.000 dollar boete betalen voor milieuovertredingen rond de pijpleiding waarmee het bedrijf dat doet en het niet op de hoogte brengen van de toezichthouder. In het heuvelachtige zuidwesten van Pennsylvania is schaliegas overdadig onder de grond aanwezig en dat maakt de fabriek Shell een dankbare bestemming voor ethaan.

Treinwagons vol plastic korrels

„Wat een prachtige dag”, zegt Evan Clark. „Met deze mooie herfstkleuren. En het water zo kalm.” Hij duwt zijn boot met zijn bruine laars van een kleine pier af.

Eens per maand gaat Clark hier vanaf Vanport op inspectie. Vandaag heeft hij Heather Hulton VanTassel meegenomen, die promoveerde op ecologisch onderzoek. Samen doen ze voor de non-profitorganisatie Three Rivers Waterkeeper onderzoek naar de vervuiling in de Ohio.

„Plastic blijft mij bezighouden”, zegt Clark. „Zeventien jaar geleden haalde ik al met vrijwilligers plastic afval uit de rivier. Nu kijk ik nog steeds naar plastic, maar dan naar de productie van plastic in onze regio.”

Zijn boot glijdt de Ohio over, langs de kade, in de richting van Shell. „Je kan hier al de grijze toppen van de treinwagons zien”, zegt hij op ruim een kilometer afstand van de fabriek. „Die laden ze vol met plastic korrels, iets kleiner dan een graankorrel. Die brengen ze naar andere fabrieken, waar ze er plastic spullen van maken.”

Rokende schoorsteenpijpen steken uit boven de bomen in herfsttinten.

Afvalwater van de Shell-fabriek dat in de rivier de Ohio wordt geloosd. De lucht ruikt er naar terpentine.

Foto’s: Quinn Glabicki

Minutenlang stuurt Clark de boot langs het Shell-terrein. Dit stuk land heeft een „geschiedenis”, vertelt Hulton VanTassel. „Er heeft lange tijd een loodbedrijf gezeten. Daarna een zinkbedrijf. Dat sloot rond 2015.” Shell koos het stuk land voor de fabriek en kreeg een belastingvoordeel van 1,6 miljard dollar van de staat Pennsylvania. Shell gaf weliswaar naar eigen zeggen 80 miljoen dollar uit om het terrein op te schonen, maar de experts zijn niet overtuigd.

„De bodem is nog zwaar vervuild”, zegt Hulton VanTassel. „Waarschijnlijk is het gekocht voor een fractie van wat een ander, schoon stuk land langs de Ohio zou kosten. We zouden gezien het proces van plasticproductie geen aluminium moeten terugvinden in het water dat van het Shell-terrein komt, of zink, of lood, maar dat hebben we wel gedaan.”

Langs de fabriek – overdag niet witverlicht, maar verschillende tinten grijs – vaart Clark naar een van de plekken waar Shell z’n afvalwater loodst op de rivier. Uit een grote buis komt dampend water, dat als een kleine waterval over de rotsen neerklettert, de rivier in. De lucht ruikt er naar terpentine. Vlakbij is een meneer in een kleine bruine boot aan het vissen. Hij zwaait beleefd.

Het **fabrieksterrein van Shell in Monaca**, Pennsylvania wordt ’s nachts door duizenden lampen wit verlicht.

Toezichthouder Department of Environmental Protection stelde acht keer overtredingen vast van de milieuvergunning van Shell wat betreft het afvalwater van de fabriek, zoals te hoge concentraties tolueen en de weekmaker dibutylftalaat.

Clark loopt naar de punt van zijn boot en buigt voorover. Uit het water pakt hij een dikke tak die vastzit vlak bij de uitstroom van het afvalwater van Shell. Hij plukt er een kleine, doorzichtige korrel vanaf, die hij tussen zijn vingers omhooghoudt. Een plastic korrel, precies zoals het eindproduct van deze fabriek. „Ik kan niet garanderen dat deze van Shell komt, want een andere plasticfabriek in de buurt lekt veel plastic korrels in de rivier. Ik heb wel honderden korrels gevonden vlak bij waar het afvalwater geloosd wordt van Shell, in allerlei formaten. Deze regio heeft een groot plasticprobleem.”

Ondanks het plastic in het water, milieuzorgen en de overlast, is niet iedereen negatief over de fabriek. In West-Pennsylvania sloten veel staalfabrieken, ooit de motor van de economie. Shell beloofde met z’n plasticindustrie de regio „een nieuwe rol” te geven. De mensen uit de dorpen in Beaver County reageerden dan ook niet meteen afwijzend op een nieuw, groot, industrieel complex in hun midden.

Aan de bouw van de fabriek werkten 9.500 duizend mensen, maar die vertrokken weer. Uiteindelijk bleven er 600 de machines aansturen; veel ingenieurs, vaak mensen van buiten Beaver County die in het nabijgelegen Pittsburgh gingen wonen. Uit een rapport van de lokale universiteit bleek dat de beloofde werkgelegenheid uitbleef.

„Er zijn veel verschillende standpunten over de fabriek in de gemeenschap”, zegt Hulton VanTassel. „Ik heb mensen horen zeggen dat ze niet meer in hun eigen slaapkamer kunnen slapen, omdat ze daar te veel last hebben van de herrie van de fabriek. Sommige mensen zijn erg bezorgd over hun gezondheid. Maar er zijn ook veel mensen die vinden dat alle extra industrie in de regio goede industrie is – ook al vallen de banen wel tegen.”

Weg verhuisd

Jackie Shock-Stewart besloot niet af te wachten hoe het zou zijn deze fabriek als buurman te hebben. Ze vertelt het 150 kilometer bij de fabriek vandaan, op een bruin gestoffeerde bank in Ohio. Net als twee bevriende families is ze weg verhuisd. Ze vertrok in 2022, vlak voordat de productie begon.

Met haar ranke vingers slaat ze de bladzijden om van een fotoboek dat ze nog maakte van hun oude thuis en tuin. Hun oude huis in Beaver noemt ze een „paradijs”, met een tuin op een dichtbeboste steile heuvel. In de lente plukten ze hun eigen kersen. Stenen hakten ze zelf uit een groeve en bouwden er wandelpaden mee. Ze deelden hun tuin met herten, wasberen, slangen en soms zelfs een coyote.

Toen de fabriek werd gebouwd schenen de witte lampen door de bomen heen haar tuin in. „Alsof er stadionlichten aan stonden. De hele dag en nacht.” Ze raakte bezorgd over haar gezondheid, en die van haar kinderen, die naar een basisschool gingen vlak bij de fabriek. Toen het haar man lukte een baan te vinden in Ohio, verhuisden ze.

„Ik zie ook dat plastic een handig product is, maar voor het milieu is het niet goed. Ik denk niet dat we nog meer van zulke kolossen van fabrieken nodig hebben om zoveel plastic te maken. Zouden we niet al dat geld moeten inzetten voor alternatieven voor plastic?”

Op de bruine tegelvloer speelt haar jongste dochter, haar rode haar in twee staarten, met een kleiset die ze kreeg voor haar vijfde verjaardag. Met een grote rode speelgoedmixer ‘bakt’ ze taartjes en koekjes. De set is van plastic.

Uit huis gaan is voor jonge Spanjaarden onbetaalbaar: ‘Deze wooncrisis is een tikkende tijdbom’

admin
November 20, 2024
0

Isabel Almeida (34) werkt al tien jaar voltijds als verpleegkundige op een afdeling cardiologie in Madrid. Ze draait dagelijks twee diensten, van samen negen uur, vijf dagen in de week. „Maar met mijn salaris kan ik me geen eigen woning permitteren”, zegt ze gefrustreerd. Ze woont daarom bij haar ouders in de wijk Hortaleza, buiten de ring van Madrid. Haar zusje van 29 woont om dezelfde reden ook nog thuis.

In Europa lopen veel mensen ertegenaan dat er geen betaalbare woningen te krijgen zijn. In Spanje is de onvrede hierover in oktober al aan de oppervlakte gekomen. Spanjaarden gingen meermaals de straat op om te protesteren tegen onbetaalbare hypotheken en hoge huren, vooral in en rond de grote steden. Ook dit weekend staan weer demonstraties gepland.

Van de jonge Spanjaarden (achttien tot dertig jaar) woont meer dan 80 procent niet zelfstandig. In Nederland, dat toch ook een groot woningtekort en hoge prijzen kent, woont slechts 46 procent van de jongvolwassenen nog thuis.

„Ik schaam me er soms voor”, zegt Almeida. „Maar als ik alleen zou wonen, ben ik 70 procent van mijn salaris kwijt, voor één kamer!” Als verpleegkundige verdient ze 1.800 euro netto. Een eenkamerwoning kost in Hortaleza nu 900 tot 1.300 euro per maand. In de binnenstad van Madrid, in wijken als Lavapiés, Embajadores en Malasaña, betaal je voor zo’n woonruimte zelfs 1.400 tot 2.500 euro. „Ik ben allang gestopt met zoeken naar een huis. Hoe kan ik met wat ik overhoud een normaal leven leiden?”

Hetzelfde ervaart Jorge Rodriguez (26), personal trainer in een sportschool in de wijk Delicias. Hij werkt veertig uur per week en woont noodgedwongen bij zijn vader. „Ik moest een keuze maken: mijn complete salaris uitgeven aan vaste lasten en verder geen leven hebben, of bij mijn vader intrekken en geregeld kunnen reizen, uit eten gaan en andere leuke dingen ondernemen.” Hij koos voor het laatste en spaart, afgezien van een maandelijkse bijdrage aan zijn vader, een groot deel van zijn salaris van 1.700 euro bruto. „In de hoop dat ik voor mijn dertigste genoeg spaargeld heb om een huis te kopen.”

Steeds meer Spanjaarden met een voltijdbaan in bijvoorbeeld zorg, onderwijs of financiële sector hebben moeite een (huur)woning te vinden, vooral in grote steden als Madrid, Barcelona en Bilbao. Volgens huurplatform Idealista is een kamer huren nu gemiddeld 30 procent duurder dan vorig jaar. In Nederland is de huur in diezelfde periode met gemiddeld 5,4 procent gestegen. Gevolg van die rap stijgende huur in Spanje is dat ook meer dertigplussers bij hun ouders blijven wonen of een appartement delen met huisgenoten.

Veertig procent van Spaanse huurders geeft meer dan 40 procent van hun inkomen uit aan de huur. De centrale bank van Spanje, Banco de España, waarschuwde vorige maand dat zo’n 45 procent van de hurende Spanjaarden door de armoedegrens dreigt te zakken als gevolg van de hoge woonlasten. Ook lopen ze het risico op sociale uitsluiting. Binnen Europa ligt dat gemiddeld 15 procentpunt lager.

Tikkende tijdbom

De wooncrisis in Spanje heeft verschillende oorzaken, zegt Almudena Martínez del Olmo, hoogleraar huisvesting aan de Universidad Rey Juan Carlos in Madrid. Ze droeg bij aan een recent onderzoek over de wooncrisis, een diepgeworteld probleem dat volgens haar terugvoert op de economische crisis van 2008. „Sindsdien zijn de voorwaarden om een huis te kopen strenger geworden en is er meer onzekerheid op de arbeidsmarkt. Daardoor konden steeds minder mensen een huis kopen”, legt ze uit. „Het gevolg was krapte op de huurmarkt. En die ongekende vraag naar huurwoningen heeft geleid tot een enorme prijsstijging die niet in verhouding staat tot de financiële capaciteit van de Spanjaarden.”

Waar enkele jaren geleden de wooncrisis vooral kwetsbare groepen in de samenleving raakte, zoals migranten, is dat volgens Martínez del Olmo inmiddels verschoven naar de middenklasse.

Volgens berekeningen van Banco de España komt Spanje 1,2 miljoen woningen tekort. Jaarlijks worden er zo’n 90.000 gebouwd, maar daarmee valt de vraag niet bij te benen. Net als in Nederland kampen bouwbedrijven met personeelstekort, hoge materiaalkosten en gebrek aan ruimte in de steden.

Woningzoekenden lijden ook onder de groei van het toerisme in Spanje. Terwijl Airbnb-accommodaties en andere toeristenwoningen van de reguliere huurmarkt verdwenen, groeide het aantal woningzoekenden. Dat leidde afgelopen zomer tot massale protesten tegen toerisme.

Verschillende regio’s willen nu strengere regels voor verhuur aan toeristen. Zo stelde Barcelona in juni een verbod op toeristische verhuur van appartementen in: tegen 2028 moeten alle ruim tienduizend vergunningen daarvoor zijn ingetrokken. De lokale overheid in Malaga besloot zojuist om met ingang van deze maand de verhuur van appartementen aan toeristen te verbieden, om zo de huren in bedwang te houden.

Maar volgens hoogleraar Martínez del Olmo is tegengaan van verhuur aan toeristen en migranten – die van rechtse partijen vaak de schuld krijgen van het woningtekort – slechts symboolpolitiek. „De situatie in Spanje is problematischer dan in andere Europese landen, omdat we hier geen ‘diversiteit’ in de woningmarkt hebben. Zo zijn er nauwelijks sociale huurwoningen.”

Het land telt 300.000 sociale huurappartementen: 1 procent van de woningmarkt. In Nederland is dat 34 procent. Martínez del Olmo: „Als hier niet meer sociale huurwoningen worden gebouwd en de huurprijzen niet worden gereguleerd, wordt de noodsituatie alleen maar erger. Het is een tikkende tijdbom.”

Huurstaking

De demonstraties tegen de woningnood in oktober zijn een voorbode van een groot protest deze zaterdag, waarbij de organisatie ook oproept tot een nationale huurstaking. Valeria Racu, woordvoerder van huurdersbond Sindicato de inquilinas e inquilinos de Madrid: „Als de huren de komende jaren blijven stijgen en de regering en verhuurders ons niet tegemoetkomen, stoppen we met betalen.”

Als de huren de komende jaren blijven stijgen en de regering en verhuurders ons niet tegemoetkomen, stoppen we met betalen

Valeria Racu
woordvoerder huurdersbond Madrid

Bij de huurdersbond zijn enkele duizenden Madrilenen aangesloten. Tientallen vergelijkbare organisaties in het land steunen de huurstaking, volgens Racu. Je huur niet betalen is illegaal, maar zij vindt de actie legitiem. „Na betaling van je huur hou je nog maar 200 of 300 euro van je loon over. We werken niet meer alleen voor onze werkgevers, maar ook voor de verhuurders. En dat trekken we niet meer.”

Isabel Almeida vertelt dat de woningnood ook mentaal knelt. „Bij je ouders wonen heeft z’n voordelen; er wordt voor je gekookt, je kleren worden gewassen. Maar het beperkt mij in mijn onafhankelijkheid. Ik ben 34, maar heb het gevoel dat ik de volwassenheid nog niet heb bereikt.”

Dat sentiment deelt de 26-jarige Jorge Rodriguez. Beschaamd kijkt hij naar het plafond: „Het is misschien sneu om te zeggen, maar soms voel ik me niet mans genoeg omdat ik nog bij mijn vader woon. Die had op mijn leeftijd al een eigen woning, kinderen én financiële vrijheid. Het doet iets met je ego, ook al is deze wooncrisis niet onze schuld.”

Op haar achttiende had Almeida een baantje als serveerster, naast haar studie. Ze huurde een kamer voor 450 euro. „Ik had een weekcontract van dertig uur, en 50 procent van mijn salaris ging naar de huur. Het was veel, maar ik voelde me volwassener door de verantwoordelijkheden die ik had.” Nadat de huiseigenaar de huur voor de vijfde keer had verhoogd, moest ze terug naar haar ouderlijke woning. „En daar zit ik voorlopig nog wel.”

Wetgeving

Vorig jaar paste de Spaanse regering de woningwet aan om huurders beter te beschermen. Nu mag de huur hooguit met 3 procent per jaar stijgen, waar eerder een limiet ontbrak. Verder moet de verhuurder voortaan makelaars- en bemiddelingskosten betalen, en in overbevolkte regio’s zoals Madrid mogen particuliere verhuurders nog maar vijf woningen bezitten. Voorheen waren dat er tien. Huurders uit hun huis zetten is ook duurder geworden.

Maar regels veranderen is één ding, ze handhaven een tweede. Daar schieten de Spaanse autoriteiten tekort. Handhaving van de nieuwe huurregels is een verantwoordelijkheid van regionale overheden, en die hebben daar niet veel zin in. Uit protest tegen de landelijke overheid soms, of omdat ze veel inkomsten genieten uit toerisme.

Ook de regering maakt van handhaving geen groot punt. „Het probleem is dat de overheid huisvesting ziet als een verdienmodel”, zegt hoogleraar Martínez del Olmo. De verhuur van woningen aan toeristen is immers ook profijtelijk gebleken voor de staatskas. Vorig jaar verdiende Spanje 10,8 miljard euro aan toerisme.

Isabel Almeida merkte dat betere huurbescherming een wassen neus is toen ze een jaar geleden probeerde een kamer te huren. „De verhuurder wilde drie maanden borg en ook nog eens een extra maand huur”, vertelt ze. Dat loopt al gauw op tot 5.000 euro. „Die extra maand huur dekt dan zogenaamd kosten om het huurcontract te tekenen. Weiger je te betalen, dan zijn er genoeg andere huurders die het wel willen. Het is illegaal, maar wie controleert ze?”

Een demonstrant met een kartonnen huisje met de tekst „de enige woning die ik kan betalen” bij **een woonprotest in Madrid**.

Minder baby’s

De wooncrisis heeft verstrekkende gevolgen voor zowel individu als samenleving. Vooral gezinnen met een laag of middeninkomen worden getroffen, wat de sociale en economische ongelijkheid vergroot. Wie huur of hypotheek niet meer kan betalen en geen vangnet heeft, belandt op straat. Volgens de jongste cijfers van het Spaanse Nationale Instituut voor Statistiek is de dakloosheid sinds 2012 met ruim 24 procent toegenomen.

Voor Spanje als geheel vormt de demografische ontwikkeling een groot probleem. Doordat kinderen steeds langer bij hun ouders blijven wonen, worden minder baby’s geboren. Met de huidige vergrijzing kan het land over twintig jaar de pensioenen niet meer betalen, zei premier Sánchez onlangs. Zijn regering wil daarom op korte termijn migranten zonder geldige papieren legaliseren, zodat die kunnen helpen de economie draaiende te houden.

Luister naar