Mark Rutte: de wendbare overlever die aan talloze zijden draadjes hing

Op de middelbare school, het Maerlant-Lyceum in Den Haag, speelde Mark Rutte politieke interviews na, samen met zijn beste vriend Lodewijk Dekker. Urenlang, dag in dag uit. Dan was Rutte de premier en Lodewijk Dekker de journalist. Ze draaiden het ook weleens om, al was het Mark Rutte en níét Lodewijk Dekker die er sinds zijn twaalfde naar verlangde om ook écht een rol te kunnen spelen in de politieke geschiedenis van Nederland. Lodewijk Dekker wist jaren later bijna altijd al wat Rutte zou gaan zeggen in interviews op televisie. Alles was al eens geoefend. Ook een aftreden. Het meest dramatische moment van élke politiek leider.

Het had Rutte, VVD-leider sinds 2006 en premier vanaf oktober 2010, al een paar keer eerder kunnen overkomen. De laatste keer dat zijn politieke einde dichtbij kwam, was op 1 april 2021 in het debat over de notitie ‘functie elders’, over (toen nog) CDA’er Pieter Omtzigt. Als Gert-Jan Segers, toen nog de leider van de ChristenUnie, had geweten dat de SGP de motie van wantrouwen tegen Rutte zou gaan steunen en hij dus alleen nog maar samen met D66 en het CDA de premier overeind hield, had het voor Rutte heel anders kunnen aflopen. De ChristenUnie had er de volgende dag al spijt van. Tegen het Nederlands Dagblad zei Segers dat zijn partij niet meer in een kabinet zou stappen met Rutte. En ook dát had het Rutte later nog onmogelijk kunnen maken om door te gaan, want elke poging om tot een kabinet te komen zonder de ChristenUnie, mislukte – het werd de langste formatie ooit in Nederland. Maar Segers kwam op zijn woorden terug.

Lees ook dit artikel: Nieuwe onthullingen kwestie Omtzigt: voor wie zijn de politieke consequenties het grootst?

Als iemand weet hoe je politieke leven aan een zijden draadje kan hangen en je nooit weet hoe het uitpakt als je toch volhoudt, is het Rutte wel. Hij leest fanatiek politieke biografieën. Op YouTube kijkt hij eindeloos vaak politieke uitzendingen en series terug, waarvan hij hele scènes uit zijn hoofd kent. Over Den Uyl, die hij bewondert, over verkiezingscampagnes van Amerikaanse presidenten, ook van lang geleden. En hij kijkt ook net zo goed naar uitvaarten van Russische leiders. Ook als die twaalf uur duren, en ook als zo’n uitzending in het Russisch is.

In Brussel genoot hij gezag onder de andere regeringsleiders. Angela Merkel zei vaak dat ‘Der Mark’ vast wel een oplossing kon bedenken

Dat Rutte in 2006 de lijsttrekkersverkiezing won van Rita Verdonk, kwam lang niet alleen door VVD’ers die hem graag wilden als leider. Het kwam ook omdat er zoveel VVD’ers waren die haar zagen als een platte populist, geen ‘echte VVD’er’ die de partij door en door kende zoals Rutte. Rutte was voorzitter geweest van het hoofdbestuur van de JOVD, de VVD-jongeren. Hij had ook in het VVD-hoofdbestuur gezeten en was staatssecretaris namens de VVD, eerst van Sociale Zaken, daarna van Onderwijs.

Dat Rutte Rita Verdonk de tweede plek had beloofd op de kandidatenlijst voor de Tweede Kamer, was misschien wel een van de grootste fouten uit zijn politieke carrière. Na de verkiezingen van 2006 bleef ze hem vertellen hoeveel voorkeurstemmen ze had gehaald, Rutte kent het aantal nog steeds uit zijn hoofd: 620.555. Bijna zeventigduizend meer dan hij, als lijsttrekker. Wanneer ze maar kon, haalde ze zijn gezag onderuit. Ze vond Rutte een zwakke leider. En hij blééf haar maar waarschuwen. Om hem heen vonden VVD’ers dat ook zwak: waarom zette hij haar er niet uit? Maar Rutte was bang dat de VVD dan in tweeën zou scheuren.

‘GroenRechts’

In september 2007, net voor een partijcongres, zette Rutte Verdonk toch uit de fractie en volgens De Telegraaf, de krant die de meeste VVD’ers het liefste lezen, wankelde hij. Dat dacht Rutte zelf ook. Als het zijn mensen toen niet was gelukt om oud-VVD-leider Frits Bolkestein naar het congres te halen, die het fel voor Rutte opnam en de zaal mee kreeg, had het ook echt zijn laatste dag in de politiek kunnen zijn.

Rutte bleef van alles fout doen. VVD’ers om hem heen zagen dat hij niet goed leek te begrijpen waar het hun kiezers om draaide: geld verdienen, je eigen huis, de auto, veiligheid. Rutte gaf zelf niets om geld of spullen, en hij vond dat de VVD ook de partij kon zijn van zorg en onderwijs. Daar had hij, zei hij op tv, ideeën over. Hij kwam met een ‘pamflet’ over klimaat dat hij tot afschuw van veel VVD’ers ‘GroenRechts’ noemde, waardoor het deed denken aan GroenLinks. En midden in de campagne voor de Europese verkiezingen van 2009 zei Rutte dat mensen wat hem betreft ook de Holocaust mochten ontkennen, hoe „mallotig” hij dat zelf ook vond.

In het voorjaar van 2009 stond de VVD in de peilingen op twaalf zetels. Als er in die tijd een logische vervanger was geweest voor Rutte, had zijn politieke loopbaan zo goed als zeker maar drie jaar geduurd. Maar er was niemand. Een groepje VVD’ers, met ook Johan Remkes en Stef Blok, was Rutte gaan helpen. En niet heel vrijblijvend: als hij partijleider wilde blijven, moest hij zich strak aan de VVD-thema’s gaan houden. Wat Rutte in die tijd misschien wel vooral hielp: de VVD ging slim kiezersonderzoek doen en kwam met slogans die van tevoren uitvoerig waren getest. De dag nadat het kabinet-Balkenende IV was gevallen stond in kranten een paginagrote advertentie: „Het kabinet is gevallen. Kan ons land eindelijk weer opstaan.”

Vorige week vrijdag bleek dat die slogan in Den Haag nog niet is vergeten. Meteen na de val van Rutte IV stuurde SP-leider Lilian Marijnissen een e-mail naar haar achterban met als titel: ‘Het kabinet valt. Wij staan op voor Nederland.’

In de campagne van 2010 kreeg Mark Rutte van zijn adviseurs te horen dat hij beter niet kon zeggen dat hij premier wilde worden als de VVD de grootste partij werd. Uit kiezersonderzoek kwam dat dat verkeerd kon uitpakken voor de VVD, Rutte was nog helemaal niet populair. Dus noemde hij op tv VVD-coryfee Neelie Kroes als premierskandidaat. Maar hij had geen moment getwijfeld: als de VVD de grootste werd, werd híj premier.

Van Rutte hoorde je daarna nooit meer dat hij ideeën had over zorg of onderwijs. En als het over typische VVD-thema’s ging, viel het anderen in zijn kabinet op dat Rutte een onzekere indruk maakte, nerveus was. Of het nu de hypotheekrenteaftrek was, de maximumsnelheid op snelwegen, een bed-bad-broodregeling voor uitgeprocedeerde asielzoekers: Rutte leek zich elke keer geen raad te weten. De partijtop vertrouwde hem ook lang niet altijd als het om zulke onderwerpen ging. Rutte was flexibel, hij regeerde net zo makkelijk met links als met rechts en zocht altijd naar oplossingen om zijn kabinetten overeind te houden. En dus was er altijd wat ongerustheid bij VVD’ers om Rutte heen: gaf hij niet te veel toe?

Het kan allemaal hebben meegespeeld vorige week woensdag, in de Blauwe Zaal van het ministerie van Algemene Zaken. In de onderhandelingen over óók weer zo’n typisch VVD-onderwerp, asiel en migratie, zagen de ministers en staatssecretarissen van D66, CDA en ChristenUnie een premier tegenover zich die strak vasthield aan de eisen van zijn partij: de VVD wilde maatregelen om zoveel mogelijk te voorkomen dat oorlogsslachtoffers hun gezinnen naar Nederland halen. En als andere regeringspartijen dat niet wilden, pech. Het was dit, of de val van het kabinet. In Den Haag ging later het verhaal rond dat hij die avond een woedeuitbarsting had gehad, hij zou Carola Schouten van de ChristenUnie hebben uitgekafferd. Dat was niet zo. Rutte was, zeggen mensen die erbij waren, zelfs bijna zakelijk.

VVD’ers in Den Haag zeiden later dat dit het proberen waard was, als je zoals Rutte de leden hebt beloofd om vóór het zomerreces met strenge asielplannen te komen. Het kan lukken. Misschien stuur je de ChristenUnie ermee weg, maar dan is er nog wel kans op steun van andere partijen in de Tweede Kamer. En anders viel het kabinet over een typisch VVD-onderwerp.

Lees ook dit artikel: Veel kritiek tijdens de VVD-asielbijeenkomst: ‘Hij lult er meteen weer omheen’

Helmut Schmidt

Als het strategie was, lijkt die helemaal te zijn mislukt. Rutte kreeg van zo’n beetje élke andere partij de schuld van de val. Volgens sommige onderhandelaars had de premier een dag later sorry gezegd voor zijn gedrag op woensdagavond. Rutte zei vrijdagavond, toen zijn kabinet al was gevallen en hij op weg was naar huis, dat dat onzin was. „Excuses? Welnee.”

Campagneadviseurs van de VVD kennen Rutte als iemand die bijna altijd doet wat zij bedenken. Zijn ‘pleur op’ in het VPRO-programma Zomergasten, een half jaar voor de verkiezingen van 2017, was zorgvuldig voorbereid. Het was zijn boodschap aan de Turkse Nederlanders die een NOS-verslaggever het werk onmogelijk hadden gemaakt. Rutte zei dat hij daar heel kwaad over was. De VVD maakte er meteen een campagnefilmpje van.

Er waren ook uitspraken waarvan Rutte hoopte dat iedereen ze snel weer zou vergeten. Zoals die over het woord ‘visie’, in de HJ Schoo-lezing van 2013. Daar moest je, zei hij, voor naar de oogarts. Het was een citaat van Helmut Schmidt, de vroegere bondskanselier van Duitsland, en Rutte vond het heel grappig. Maar niet meer toen bleek dat die zin het beeld opriep van een minister-president zonder opvattingen. Wat hij of zijn campagneteam ook probeerde, Rutte kwam er niet meer van af. Misschien wel vooral omdat mensen die met hem samenwerkten zagen dat Rutte ook écht bijna nooit vooropliep met ideeën. Zijn kracht, zagen ze, lag bij de compromissen. Niet bij de vergezichten.

NAVO

In Nederland kreeg hij steeds vaker indringende vragen over alles wat fout was gegaan onder zijn leiding: bij de toeslagen, de gaswinning in Groningen. Zelf zei hij dan dat je vanzelf een sleepnet van fouten achter je aan kreeg, als je maar lang genoeg premier bleef. En dan wilde hij het graag hebben over „alles wat wél goed is gegaan”.

Buiten Nederland groeide zijn aanzien. In Brussel is hij een van de langstzittende regeringsleiders, wat je daar vanzelf al gezag geeft. Steeds vaker werd hij gebeld als er problemen waren. Regeringsleiders in Europa hoorden Angela Merkel, tot eind 2021 bondskanselier, vaak zeggen dat ‘Der Mark’ vast wel een oplossing kon bedenken.

Kans is groot dat Rutte weer wordt gevraagd of hij echt niet NAVO-secretaris-generaal wil worden

Als Rutte op maandag níét zijn vertrek uit de Haagse politiek had aangekondigd, was er een kans geweest dat de Tweede Kamer hem dezelfde dag nog had weggestuurd. Er lag een motie van wantrouwen klaar, en het was lang niet zeker dat alle drie de ex-regeringspartijen (D66, CDA, ChristenUnie) hem nog zouden hebben gesteund. Dan had Rutte dinsdag niet naar de NAVO-top in Vilnius kunnen gaan.

Nu kan dat wel. Het lijkt wel zeker dat collega’s uit andere landen hem daar opnieuw zullen vragen of hij echt niet Jens Stoltenberg wil opvolgen als secretaris-generaal van de NAVO. Stoltenberg wil al een tijdje weg, Rutte ligt volgens ingewijden vooral goed bij de Amerikaanse president Joe Biden.

Bij de ingang van de grote debatzaal zei Rutte dat hij die baan nog steeds niet wil. In Brussel weet iedereen: als hij misschien toch wil, kan hij niet zéggen dat hij wil. „Een vogeltje dat te vroeg fluit”, zei oud-NAVO-topman Jaap de Hoop Scheffer daar een keer over, „is voor de poes.”

Lees ook dit artikel: Vertrek Rutte stort Den Haag in onzekerheid: een nieuw politiek tijdperk is aanstaande