Tijdens de coronapandemie werden berichten van artsen en zorgverleners door een denktank desinformatie in de gaten gehouden en geblokkeerd. Onderzoeksjournalist Jet Schouten dook in de werkwijze van deze anonieme denktank die samenwerkt met het Ministerie van Volksgezondheid. Hoe schadelijk is het voor het vertrouwen in de overheid als die heimelijk meepraat over welke informatie zichtbaar is of niet?
Heeft u vragen, suggesties of ideeën over onze journalistiek? Mail dan naar onze ombudsman via [email protected].
‘Dit zijn in 1956 naar Nederland gevluchte Hongaren. Mijn ouders staan midden op de foto, ze zijn op bezoek bij vrienden. Het is een oudejaarsfeestje, waarschijnlijk begin jaren zeventig. De gastvrouw staat rechtsboven, de vrouw links komt uit dezelfde plaats als de Hongaarse schrijver György Konrád.
Gevluchte Hongaren waren van alle gezindten: katholiek, protestant, niets. Of eerst joods en daarna katholiek, zoals mijn ouders. Ik zie Hongaren als één van de best geïntegreerde groepen in Nederland. Ze spraken perfect Nederlands. En ze hielden van de Nederlandse cultuur: Wim Sonneveld, Willem Duys, Wim Kan, G.B.J. Hiltermann.
Mijn ouders kwamen uit Boedapest. Mijn moeder overleefde in de oorlog drie concentratiekampen, mijn vader zat in vier dwangarbeiderskampen. Duitsland bezette Hongarije in maart 1944, waarna in enkele maanden tijd het overgrote deel van de Joden werd gedeporteerd.
En na het nazisme kwam het communisme. Toen in 1956 de Hongaarse Opstand werd neergeslagen, zijn mijn ouders gevlucht. Ze werkten in de textiel, mijn vader had connecties in Nederland. Zo belandden ze bij De Wit’s Textiel Nijverheid in Helmond. Later verhuisden ze naar Vlaardingen. En ten slotte naar Rotterdam.
Zelf sprak ik tot mijn vierde alleen Hongaars. Maar de regels heb ik nooit geleerd: ik kan het spreken, maar niet goed lezen. Vanaf de jaren zeventig gingen we geregeld terug naar Hongarije, dan vierden we vakantie in Boedapest en aan het Balatonmeer. In Nederland had mijn moeder tranen in haar ogen als ze het Hongaarse volkslied hoorde. Allebei hadden ze familieleden achtergelaten, het vertrek was een knip in hun leven.
In Rotterdam is een Hongaarse winkel, de Magyar Bolt. Daar ging mijn moeder al naar toe, zij miste vooral de dunne, langwerpige gele paprika’s. Nu doe ik er boodschappen.”
In mijn nieuwe sportschool hangt een foto van model Kate Moss aan de muur van de wc. Ik kijk ernaar voor mijn spinningklas in discolicht begint. Als ik even later plaatsneem op een spinfiets tegenover een enorme spiegel, omringd door vijftig andere dertigers, denk ik nog aan die foto. Moss is het icoon van ‘heroin chic’, de lichaamstrend van dun, dunner, dunst die rond de millenniumwisseling populair was – en daarna eigenlijk nooit echt uit de mode is geraakt. Naar mijn weten heeft Moss zelf nooit een sportschool van binnen gezien, bleef ze vooral dun dankzij een cokeverslaving en het mantra nothing tastes as good as being skinny feels like.
Onlangs werd Moss’ 26-jarige halfzusje Lottie Moss – model, influencer, podcasthost – opgenomen op de spoedeisende hulp wegens een overdosis Ozempic, een middel dat de honger dusdanig onderdrukt dat de kilo’s eraf vliegen. Ze gebruikte de injecties twee weken en viel zo’n tien kilo af – van 60 naar 50 kilo, in haar geval gevaarlijk ondergewicht.
Ozempic is de bekendste merknaam van semaglutide, een diabetesmedicijn dat een jaar of twee geleden waanzinnig bleek te werken tegen overgewicht. Vandaar dat steeds meer mensen die geen suikerziekte hebben maar wel willen afvallen, proberen aan het middel te komen – via bevriende dokters, websites die medicatie verkopen zonder recept, in New York schijnen zelfs Ozempic-dealers rond te lopen. Grote aantrekkingskracht van het middel zit hem – naast het versnellen van de vetverbranding – in het dempen van ‘food noise’: de zin in eten wordt minder, je hebt nooit meer lekkere trek. Nothing tastes as good as being skinny feels like in een injectie, eigenlijk.
Lees ook
Populair afslankmiddel blijkt medicijn met vele talenten
Werd vorig jaar nog gespeculeerd over de vraag of het diabetesmiddel massaal omarmd zou worden om af te vallen, inmiddels is de vraag eerder wanneer, door wie en in welke mate. Zakenbank Goldman Sachs voorspelde in maart dat in 2028 alleen al in de VS zo’n 70 miljoen mensen semaglutide zullen gebruiken om af te slanken. Een paar dagen later maakte de Deense Ozempic-fabrikant Novo Nordisk de winst over 2023 bekend: 14 miljard euro netto, een flinke stijging. De omzet van Weight Watchers bleek juist bijna gehalveerd ten opzichte van vijf jaar eerder, en voormalig boegbeeld Oprah Winfrey heeft het afslankprogramma verruild voor Ozempic.
Online wordt wild gespeculeerd over welke celebrity’s het middel gebruiken – van de Kardashians tot Elon Musk. Weggever is de ‘Ozempic-face’: een ingevallen gezicht dankzij het plotsklaps veel gewicht verliezen.
Je kan er van alles van vinden – zo’n synthetische hongerstiller, zo’n medisch gefaciliteerde knieval richting het ideaalplaatje. De moderne geschiedenis leert echter dat mensen uiteindelijk zo’n beetje alles aangrijpen om beter aan de schoonheidsnorm te voldoen. Was botox vijftien jaar geleden nog vooral iets voor Hollywood-actrices en juryleden van Idols, momenteel worden in Nederland bijna een half miljoen injectables per jaar ingespoten, blijkt uit data van de Expertisegroep Cosmetische Ingrepen. Een vergelijkbare opmars maakt de haartransplantatie: was dat een jaar of tien geleden nog iets voor ijdele voetballers en Gerard Joling, inmiddels vinden volgens de Haarstichting in Nederland jaarlijks achtduizend haartransplantaties plaats. In 2019 waren dat er nog vijfduizend.
Zodra mensen hun onzekerheid kunnen afkopen, zullen ze dat in veel gevallen doen.
Esthetisch kapitaal
De twee meisjes op de spinfietsen naast mij gebruiken de vijf minuten voor de les begint voor een bijpraatsessie op hoge snelheid. De een is net verhuisd, de ander is aan het daten. Ze hebben komende week een huwelijk – wat doen ze aan? En hoe was het nog afgelopen met die promotie op het werk? Als ik een uur later voor de sportschool sta, zie ik ze elk een andere kant op fietsen. Vijftig minuten spinnen, tien minuten praten – een moderne vriendinnendate op zaterdagochtend; een optimale tijdsbesteding in tijden van steeds strengere schoonheidsidealen.
Een 42-jarige bankier kent het maar al te goed, dat geprop met tijd; de druk om naast een fulltimebaan, twee kinderen en een sociaal leven ook nog aan een fysieke standaard te moeten voldoen. Net als de andere semaglutidegebruikers die ik spreek voor dit artikel, wil ze anoniem blijven: in haar omgeving weet alleen haar vriend dat ze het middel gebruikt. Ondanks twee tot drie keer sporten per week moest ze de afgelopen jaren haar kleren steeds een maat groter kopen, vertelt ze. Ze vond dat „echt vreselijk”. „Ik vond mezelf niet aantrekkelijk.” En ze vroeg zich steeds vaker af of haar man dat nog wel vond.
Ze dacht constant aan eten, waardoor ze vaak meer at dan ze wou: een vicieuze cirkel van te veel afhaaleten tijdens een stressdag op werk of een halve reep chocola in de avond, waar ze zich vervolgens enorm schuldig over voelde. Een half jaar geleden bestelde ze via een privékliniek het middel Mounjaro – vergelijkbaar met Ozempic. In EU-landen is het nog niet zonder recept verkrijgbaar, maar in het Verenigd Koninkrijk – waar zij woont – wel. Ze viel negen kilo af. „Ik kan nu gewoon twee stukjes chocola eten, en dan weer door met m’n dag.” Alle obsessieve eetgedachten zijn weg. „Ik denk nu zelfs: oh lekker, een salade.”
Sinds 2014 kijkt het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) in het doorlopende onderzoek naar ongelijkheid in Nederland behalve naar cultureel en sociaal kapitaal ook naar ‘esthetisch’ kapitaal: de mate waarin een persoon voldoet aan uiterlijke standaarden wat betreft onder andere gezicht (symmetrisch), tanden (recht) en BMI (tussen de 18 en 25). Volgens het SCP wordt iemands aantrekkelijkheid steeds belangrijker voor diens maatschappelijke positie: het werkt niet alleen lekker tijdens sollicitatiegesprekken en op de datingmarkt, maar vergroot de kansen binnen elk deel van de samenleving, die dankzij sociale media en toenemende onderlinge competitie steeds verder ‘esthetiseert’.
Vraag mensen naar hun reden om Ozempic te gebruiken, en je hoort niet expliciet de wens te voldoen aan maatschappelijk opgelegde standaarden, maar wel impliciet. Voor de 42-jarige vrouw was een slank lichaam jarenlang een van haar to-do’s. „Ik blijf tegen mezelf herhalen dat het bullshit is, dat het niet uitmaakt hoe ik eruitzie. Maar toch vergelijk je jezelf met anderen. En denk je: waarom lukt het hen wel?”
Een 36-jarige man, theatermaker, voelt zich tijdens het uitgaan altijd „de dikste van het festival”. Hij probeerde alles om af te vallen, zegt hij, behalve operaties. Des te oneerlijker voelt het daarom dat het hem maar niet lukt binnen de norm te passen die hij om zich heen ziet. Sinds twee weken injecteert hij Ozempic. Hij is al 3,5 kilo kwijt en totaal ongevoelig geworden voor alle snacks waar hij eerder te veel van at. „Normaal kom ik niet langs een tankstation zonder een mexicano te halen. Nu kost het me geen enkele moeite door te rijden.” Hij heeft een vader die arts is, die stopt hem het medicijn toe. „Hij is nu eigenlijk mijn dealer, ja.”
Toen een Amsterdamse man die in de reclame werkt afgelopen december van een vriend hoorde dat die Ozempic gebruikt, had hij daar „best een oordeel over”. „Ik dacht vooral: dat is toch alleen iets voor van die Amerikaanse sterren zoals Kim Kardashian?” Maar toen de vriend elke keer dat ze elkaar zagen zichtbaar was afgevallen, werd hij nieuwsgierig en bestelde hij het middel ook online. „Dat kan heel makkelijk, hoeft niet via het dark web of zo.”
Hij betaalt 200 euro per spuit, daar doet hij zo’n twee maanden mee. Duur, ja, maar in alle eerlijkheid: die sportschool met discolichten waar ik op zit, is ongeveer even duur.
Net als de bankier ervaart de reclameman het gebruik van Ozempic als een enorme tijdsbesparing. Dankzij Ozempic viel hij sinds mei 18 kilo af. Hij begon gezonder te eten en stopte met alcohol en drugs. Meer nog dan als middel om snel af te vallen, zien Ozempic-gebruikers de injecties als manier om te breken met hun negatieve spiraal: een soort deeltjesversneller die ze niet alleen richting een slanker lichaam, maar ook richting een ‘beter’ leven teleporteert.
Onder de radar
Het aantal cosmetische klinieken vervijfvoudigde de afgelopen tien jaar in Nederland tot meer dan 200, blijkt uit cijfers van de Kamer van Koophandel. En telde Nederland in 1980 nog maar één kliniek voor haartransplantatie, inmiddels zijn het rond de vijftig. Wie de pijlsnelle opmars van Ozempic beziet, kan zich voorstellen dat het middel binnen een jaar of vijf bij tientallen Nederlandse klinieken verkrijgbaar is – als mensen het niet zelf online bestellen, zoals nu al min of meer de norm lijkt. Sinds ik begon aan dit artikel staan mijn sociale media-feeds vol met gesponsorde posts van aanbieders. Juist de online markt zal vermoedelijk een uitkomst zijn voor mensen die aan de Ozempic willen.
Zo’n tien jaar geleden werd de lipfiller immens populair onder jonge vrouwen. Destijds schreef ik er een artikel over – uit fascinatie, maar eerlijk gezegd ook uit lichte frustratie. Ineens zagen al mijn vrouwelijke leeftijdsgenoten eruit als Angelina Jolie. Dat voelde oneerlijk tijdens het uitgaan, en als ik door Instagram scrollde. Toen ik voor het artikel langsging bij een cosmetisch arts, had die het ampulletje al klaarstaan – want wilde ik niet ook ervaren hoe het zou zijn om zulke mooie lippen te hebben? Ik zal vast even getwijfeld hebben, maar weet vooral nog dat ik dacht: dat valt op, als ik straks weer op de redactie ben.
Maar Ozempic valt niet op – dat maakt het zo’n interessant middel. De gebruikers die ik gesproken heb, lukt het allemaal om ‘onder de radar’ kilo’s af te vallen. Zelfs de vrienden van de reclameman zien het niet, zegt hij. Toen hij zijn beste vriendin een foto liet zien van zijn ‘before’-lichaam, zei ze: ‘Ik vond jou helemaal niet dik’. Ondertussen kan hij zelf niet langs een spiegel lopen zonder te denken: wat zie ik er geweldig uit. De theatermaker heeft wel een idee hoe het komt dat de Ozempic-gebruiker meer verandering ervaart dan zijn omgeving. „Het gaat niet om je lichaam, het gaat om je zelfbeeld.”
De bankier heeft een filosofie ontwikkeld rond haar Mounjaro-gebruik. Voor haar staat het spuiten voor het accepteren van hulp. „Ik probeer altijd alles in mijn eentje te doen, ook afvallen. Maar waarom zou ik daar geen steuntje in de rug bij mogen?” De theatermaker kijkt er hetzelfde naar, na zijn jarenlange gejojo en gestress om zijn gewicht: „Ik vind dat ik een hulpmiddel verdien.”
De kilo’s komen terug
Lottie Moss heeft inmiddels spijt van haar Ozempic-experiment. Ze ziet nu in dat het middel niet bedoeld is voor mensen „die al een kleine maat hebben”, waarschuwt ze in haar podcast. Die reactie zullen veel Ozempic-gebruikers hebben op Moss’ verhaal. Sneu, zo’n ziekenhuisopname – maar waarom zou je het injecteren als je al zo slank bent? Zoals zij zich onbegrepen voelen door mensen zonder ‘food noise’, kunnen zij niet begrijpen waarom iemand als Moss nog dunner zou willen zijn.
De bankier denkt momenteel alvast vooruit over haar post-Ozempic-leven, haar ‘next steps’ als het gaat om haar lichaam. Haar nieuwe probleem: „als je afvalt, verlies je strakheid”. Haar borsten en billen zijn de laatste tijd gaan hangen, dus wil ze krachttraining gaan doen. Jarenlang dacht ze dat lichaamsstress voorbij zou zijn zodra ze slank was. Nu blijkt ieder lichaam een oneindig project.
Overigens is het nog maar de vraag of deze Ozempic-gebruikers hun slanke lichaam zullen behouden: veel onderzoek – zoals bijvoorbeeld in 2022 gepubliceerd in het wetenschappelijk tijdschrift Diabetes, Obesity and Metabolism – toont aan dat gebruikers na het afbouwen van de injecties vrij snel terugschieten in oude gewoonten. De meeste afgevallen kilo’s komen dan gewoon weer terug.
De theatermaker is daarom bang voor het moment dat hij zal moeten stoppen met injecteren. „Ik kan me best voorstellen voor altijd door te prikken, als het me maar slank houdt.”
De voor- en achternamen van de opgevoerde personen zijn bekend bij de redactie.
Wrange week met veel gewonden. Zowel fysiek als mentaal. Ik beperk me tot de laatste groep.
Zo hoorde ik op de radio een meneer bloedserieus uitleggen dat het stikstofprobleem kan worden opgelost door koeien te kweken die minder winden laten en ook niet zo vaak boeren. Dus we gaan gewoon lekker genetisch fröbelen aan koeien die na een weggenomen kalfje een leven lang uitgemolken worden door een door de mens aangestuurde melkrobot. De interviewer vergat een psychiater te bellen of een liedje van Madness te draaien. Methaanvrij vee moet de opgewarmde wereld redden.
Over de opgewarmde wereld gesproken: heeft u de oude paus door België zien scharrelen? Hij vond het een beetje ongemakkelijk toen het over de roomse viespeuken ging. Die door het celibaat opgezweepte wriemelaars die in de loop der jaren duizenden kinderen seksueel misbruikt hebben. En nog steeds misbruiken. Of denkt u dat ze er nu mee gestopt zijn? Had de paus die smeerlappen niet moeten verplichten om vanaf nu hun smachtende knuppeltje iedere avond in een bak met ijsklontjes te dompelen? Dit alles onder het toeziend oog van een ziedende Wim Hof, die sinds vorig weekend alle tijd heeft voor dit soort klusjes. En wie niet lang genoeg met zijn snikkel on the rocks gaat krijgt er van Wim een kokendhete koffie overheen. Daar schijnt hij namelijk ook heel goed in te zijn. Veelzijdig man die Hof.
Hoe zal Wim op dit moment ademhalen? Zuchtend? Wel jammer dat die film over hem voorlopig niet doorgaat. Het was toch prachtig geweest als je had gezien hoe hij die karatetrap aan die zwangere vrouw had uitgedeeld? Liefst in slow motion. Met wat bemoedigend commentaar van de altijd begripvolle Johan Derksen erbij. Dat hij dan zegt dat die vrouw die trap in haar buik verdiend heeft. En ook een lekker muziekje natuurlijk. De soundtrack van One Flew Over the Cuckoo’s Nest? Doe die maar.
Misschien ook leuk als Wim Hof in die film geconfronteerd wordt met een vrouwelijke patiënt die met een bord loopt waarop staat: ‘Hier werken wij aan uw terugkeer’. Het staat er in veertig talen. De vrouw zelf zegt voortdurend dat ze minister is. Ze loopt naar patiënt Omtzigt, die bij het aquarium zit te simmen. Ook hem houdt ze het bord heel lang voor.
„Maar ik wil niet terug”, huilt Pieter. In de gang loopt een man zwaaiend met een stroomstootwapen „minder, minder, minder” te roepen. Hij heeft geen idee waarover het gaat. Volgens hemzelf zit hij ook in de regering. Faber kijkt hem angstig aan. Volgens haar is de regering namelijk al lang uit elkaar. Eigenlijk nooit bij elkaar geweest.
„Niet mijn regering”, roept patiënt Rutte die eraan toevoegt dat Erdogan een van zijn absolute helden is, net als de in zijn ogen zachtmoedige Orbán, de empathische Donald Trump en hij vertelt dat hij met Kim Jong-un een weekje in een caravan weggaat. Volgens hem is Kim ook een buitengewoon aardige kerel. Net als Nicolás Maduro van Venezuela. Hij zegt ook dat hij met Boris Johnson ooit op een missie wilde om bij Sywert en zijn criminele kompanen Bernd Damme en Camille van Gestel vijf miljoen gestolen mondkapjes terug te halen. Met geweld. Patiënt Johnson hangt ondertussen boven de stortbak van zijn wc om te kijken of er geen afluisterapparatuur in verstopt zit. Op dat moment zwaait de deur open en komt er een iel bang mannetje binnen.
‘Stilte”, roept hij, „allemaal mobieltjes inleveren en luisteren want ik ben jullie premier en ik ben dus de baas!”
Iedereen begint keihard te lachen. Behalve patiënt Omtzigt, die nog harder gaat snikken.
Het iele mannetje herhaalt dat hij de baas is.
„Wie zegt dat?”, vragen de andere patiënten.
„Geert”, zegt het iele mannetje, „en als Geert het zegt dan is het zo.”
„Waarom?”, vragen de andere patiënten.
„Omdat Geert de baas is”, roept het mannetje iets te stoer.
Op dat moment hoort hij zijn eigen logica, kijkt naar Wim Hof en smeekt: „Mag ik een kwartiertje vrijwillig in het wak?”
