Liesbeth Woertman: ‘Oude vrouwen vinden andere oude vrouwen ook onaantrekkelijk, nutteloos, tragisch’

Posted on June 27, 2025 by admin

Liesbeth Woertman, emeritus hoogleraar psychologie, bekend van haar boeken over lichaamsbeeld, schoonheid, ouderdom en identiteit, hoe ons denken daarover verandert door cosmetische chirurgie en sociale media, werd geboren in het huis van haar grootouders, in de Sterrenwijk in Utrecht, een volksbuurt. Haar ouders, postbode en huisvrouw, konden zelf geen huis krijgen en woonden bij hen in op veertig vierkante meter. Dat was in 1954. Een jaar later verhuisden ze naar Oudwijk, daarna naar een etage in de Zeeheldenbuurt en uiteindelijk, met vijf kinderen, naar nieuwbouw in Overvecht.

Op haar vijftiende werd Woertman door haar moeder van de mavo gehaald. „Ik had zeven onvoldoendes”, zegt ze. „Als ik niet wilde leren, moest ik maar gaan werken voor een baas.” Ze was al verkoopster bij Jamin en een schoenwinkel geweest, bijbaantjes, en nu werd ze fulltime administratief medewerkster op een verzekeringskantoor. Van haar eerste loon kocht ze een fluwelen Levi’s die zo strak was dat ze moest gaan liggen om de rits dicht te trekken. Op haar zeventiende raakte ze zwanger. Dat was in 1971. „Ik wist niet wat ik moest doen”, zegt ze. „Abortus lag niet voor de hand, in een katholiek gezin.” Op haar achttiende werd haar zoon geboren, haar oudste.

En was je getrouwd.

„Nee, ik was niet getrouwd.”

Ze zit aan tafel in haar huis met tuin in Wijk bij Duurstede, waar ze nu acht jaar woont. Ze was ziek geworden, baarmoederhalskanker, en verdroeg de drukte van de stad niet meer. Ze dacht dat ze dood zou gaan en ze wilde het haar man, met wie ze nu achttien jaar samen is, niet aandoen alleen achter te blijven in hun grote huis in Utrecht. Ze praat er openhartig over. Ze is sowieso openhartig, behalve als het over die eerste zwangerschap gaat. Dan valt ze stil. Ze heeft weinig tot geen herinneringen aan die tijd, zegt ze. Ze was „niet aan”. Ze had „geen idee”. Ze „deed maar wat”.

Je ging wel terug naar school.

„Omdat het broertje onder mij zijn mavodiploma haalde. Ik dacht: wat hij kan, kan ik ook. De directeur wilde me niet hebben vanwege die onvoldoendes, maar ik heb gepraat als Brugman en toen liet hij me toe als risicoleerling. Ik heb het in één jaar gehaald, terwijl ik zwanger was. School kwam me goed uit. Het leidde me af.”

Op haar drieëntwintigste kreeg ze nog een zoon en met zijn vader trouwde ze wel. Maar het huwelijk duurde niet lang. Ze deed de sociale academie, had daarnaast allerlei banen, studeerde vanaf haar zesentwintigste psychologie aan de Universiteit Utrecht en meteen na haar doctoraal werd ze aangesteld als universitair docent. Dat was in 1988. Zes jaar later promoveerde ze op een onderzoek naar lichaamsbeeld en in 2003 werd dat haar eerste publieksboek, Moeders mooiste, de schone schijn van het uiterlijk, waarin ze beschrijft hoe een lichaamsbeeld ontstaat en functioneert, wat er mis kan gaan.

Vrouwen van 20 zijn bang dat ze te laat zijn als ze nu niet met botox beginnen”

Wat interesseerde je daar zo aan?

„In die tijd was ik ook therapeut, ik behandelde vooral vrouwen, en het bevreemdde me dat ze allemaal iets ingewikkelds hadden met hun lichaam, ongeacht waar ze verder mee kwamen, depressie, angst of wat ook. Ze vonden zichzelf onaantrekkelijk. Ze verafschuwden zichzelf of delen van zichzelf. En dat had weinig te maken met hoe ze eruitzagen. Ik kende dat wel uit mijn eigen leven en toch had ik niet verwacht dat psychische klachten zo vaak samengingen met een verstoord of gefragmenteerd lichaamsbeeld. Ik dacht: wat is eigenlijk een normaal lichaamsbeeld? Daar bleek nooit goed onderzoek naar te zijn gaan. En dat ben ik gaan doen.”

Een normaal lichaamsbeeld, schrijf je in je boek ‘Psychologie van het uiterlijk’, begint bij een veilige hechting in de vroege jeugd.

„Ben je als baby gekoesterd en omarmd? Was je welkom en is er met liefdevolle aandacht naar je gekeken? Dat is cruciaal voor de ontwikkeling van je zelfvertrouwen, je zelfbeeld. In de psychologie wordt een tweedeling gemaakt tussen een veilige en onveilige hechting, en een onveilige hechting kan tot allerlei problemen leiden. Je staat echt op een andere manier in de wereld. Je gaat er niet van uit dat mensen het goede met je voor hebben, of dat iets positiefs jou vanzelfsprekend toevalt. Je neemt een houding aan van: wie maakt mij wat? Of: ik kan niks en ik weet niks, laat me maar. Als ik het vroeger in de collegezaal uitlegde aan studenten, was er altijd een grote groep die me direct begreep en een kleinere groep die me absoluut niet begreep. Kunt u het nog een keer uitleggen? Dat waren de veilig gehechten.

„In de loop van de jaren ben ik die tweedeling wel te grof gaan vinden. Ik denk dat iedereen in meer of mindere mate veilig en onveilig gehecht is, de uitersten zijn zeldzaam. Wat ik ook denk: een onveilige hechting kan al beginnen in de baarmoeder. En het kan van generatie op generatie worden doorgegeven. Stress, oorlog, ontheemding, armoede, mishandeling, verslavingen, al die ervaringen bepalen de gevoelsgrondslag waarmee een kind geboren wordt. Het is maar zelden zo dat twee veilig gehechte mensen een onveilig gehecht kind krijgen.”

Je had, daar kom je ook in je nieuwste boek op terug, geen goede relatie met je moeder.

„Naar westerse normen was ze een fantastische huisvrouw. Netjes, schoon. Ze kon goed koken. Ik denk dat ze de eerste anderhalf jaar goed voor me gezorgd heeft en dat moet iets van een bodem in me hebben gelegd, anders was ik in een inrichting beland of verslaafd geraakt. Ja, dat meen ik serieus. Ik had vier broers, allemaal jonger dan ik, en ze was meer van de jongens dan van de meisjes. Meiden waren lastig. Op een dag, ik was denk ik al in de dertig, vertelde mijn moeder dat ze me toen ik anderhalf was op schoot had met mijn gezicht naar haar toe en zich opeens realiseerde dat ik haar zag. Toen heeft ze me omgedraaid. Het klopte helemaal met mijn gevoel bij haar. Ze heeft me altijd afgewezen. Als kind fantaseerde ik dat mijn ouders niet mijn echte ouders waren. Ik las veel en in sprookjes en verhalen worden kinderen bij de geboorte nogal eens verwisseld of te vondeling gelegd. Zo had ik het voor mezelf opgelost. Mijn moeder was mijn moeder niet. Mijn vader hield wel van me, daar heb ik nooit aan getwijfeld. Maar het was een dunne liefde.”

In ‘Wie ben ik als niemand kijkt’ schrijf je dat je moeder zich in alle huizen waar ze heeft gewoond nooit thuis heeft gevoeld.

„Daar dacht ik pas na haar dood weer aan, dat ze dat weleens tegen me gezegd had. Ik moest ervan huilen. Ze is vorig jaar gestorven, in het verpleeghuis. Toen ze nog leefde hoopte ik dat ik nog een paar gezonde jaren zou hebben zonder haar. Ik zag mezelf altijd als tegenover haar en nu denk ik: we leken op elkaar. Ze was autodidact, ze las zich het lazarus en misschien is het haar gevoel van ontheemding geweest dat ze aan mij heeft doorgegeven.”

Je noemt jezelf geen goede moeder.

„Nee. Ik was te weinig aan om echt te zien wie mijn zoons waren. Ik denk niet dat ze veilig gehecht zijn. Mijn oudste zegt dat hij nergens last van heeft. Mens, begin je er nu alweer over? Met mijn jongste kan ik er wel over praten. Hij zegt dat hij tekort is gekomen. Mijn grote geluk is dat het tussen mij en mijn kleinkinderen, ze zijn vijftien en twaalf, vanaf het begin helemaal vanzelf is gegaan, zonder dat ik er moeite voor hoefde te doen. Met hen ben ik altijd aan.”

Oude vrouwen vinden andere oude vrouwen ook onaantrekkelijk, nutteloos, tragisch

Denk je bij iemand met een verstoord lichaamsbeeld altijd: onveilig gehecht?

„Ja, voor mij is dat een pijl naar: niet gezien. Ik zie depressie ook niet als hersenziekte. Parkinson, dat is een hersenziekte. Alzheimer. Depressie en angststoornissen zijn uitingen van machteloosheid. Van teleurstelling en verdriet ook, omdat het leven niet zo gaat als je het bedacht had. Je huwelijk loopt stuk, je wordt ontslagen, je kinderen, nou ja, met kinderen kan van alles misgaan. En je kan of wil dat niet aanvaarden.”

In ‘Je bent al mooi’, uit 2019, schrijf je dat we steeds ontevredener worden over ons uiterlijk.

„In de tijd van mijn proefschrift, begin jaren negentig, was er nog geen internet en geen mogelijkheid om jezelf te vergelijken met gefotoshopte beelden op Instagram en TikTok. De cosmetische chirurgie kwam pas echt op na 2000. Robert Schoemacher begon met zijn tv-programma Make me beautiful. Je kon een brief schrijven: ik ben ongelukkig met mijn neus en mijn borsten. Als je werd uitgekozen ging je eerst in HEMA-ondergoed op de foto, in lelijk licht, en dan pakte hij je gezicht vast: ik zie ook dat en dat. Ik zou die man er nog om kunnen slaan. Je bent al zo ongelukkig, en dan komt hij met zeven dingen waar ook nodig wat aan gedaan moet worden. Na de behandelingen werden de vrouwen getoond in prachtig licht, prachtig opgemaakt, in nieuwe kleren. Ze waren op dieet geweest. Familie, vrienden, iedereen zat te applaudisseren. Ik moest ervan huilen, echt.”

Wat vond je er zo erg aan?

„Nog best moeilijk om onder woorden te brengen, maar het heeft te maken met jezelf als ding zien en als ding gezien worden. Je laat je in al je kwetsbaarheid in de grond boren door een zogenaamde deskundige, waarna je een grote zak snoep krijgt. De vrouwen en meisjes in Make me beautiful zaten niet aan de bovenkant van de samenleving. Na twee dagen stortte dat mooie haar natuurlijk in en geld voor die dure kapper was er niet.”

En jij dacht bij al die vrouwen…

„Dat ze onveilig gehecht waren, ja.”

Denk je dat nog steeds, nu het aantal botox- en fillerbehandelingen in Nederland inmiddels ver boven de miljoen per jaar ligt?

„Het is zo genormaliseerd dat onder de klanten van cosmetisch artsen ook wel veilig gehechte mensen zullen zitten. Maar ik kan dat niet bewijzen. Er is in Nederland nog nooit fatsoenlijk onderzoek gedaan naar de relatie tussen hechting en cosmetische ingrepen.”

Als mensen het willen, wat is dan het probleem?

„Dat met elke ingreep de onvrede groter wordt. Als ik dit” – ze wrijft over haar voorhoofd – „laat wegspuiten, dan valt dat” – ze wrijft over hals – „meer op, en dan dat, en dan dat, en het ideaal blijft onbereikbaar. De markt richt zich al op meisjes van acht, met make-uplijnen en parfums specifiek voor die leeftijd, ze worden aangeprezen op TikTok. Jonge vrouwen van twintig, dertig zijn bang dat ze te laat zijn als ze nu niet met botox beginnen. Vrouwen van alle leeftijden worden gedwongen om erover na te denken. Doe ik het wel of doe ik het niet? En wat je ook doet, het is nooit goed. Ja, voor mannen begint dat ook te komen. Maar minder.”

Zou je het zelf willen?

„Wat zeg je?”

Of je zelf botox of fillers zou willen. Fantaseer je erover?

„Dat zou wel de grap van het jaar zijn, als ik het deed. Ik dol er weleens over met mijn man of met vriendinnen.”

Wat zou je laten doen?

„Deze natuurlijk.” Ze wijst naar de fronsrimpel tussen haar wenkbrauwen. „Die had ik al op mijn negentiende. Als je veel leest, krijg je daar een leesdeuk door het knijpen met je ogen. Jij hebt hem ook.”

Sinds Adam en Eva maken mensen zich mooi.

„Dat is zo, maar zoals nu, het soort ingrepen, de schaal waarop, dat is in de westerse wereld nieuw. We worden steeds ouder en we laten het verval steeds minder toe, het verdriet, het ongemak, de imperfecties van het leven. Wat ik ook een groot punt vind: dat je een gebotoxt en met fillers volgespoten gezicht niet kunt lezen. Alle expressie verdwijnt. Wat doet dat met onze interacties? Hoe gaat dat tussen een gebotoxte moeder en haar kind als er nog geen taal is? Tussen dementerende mensen en hun gebotoxte verzorgers als de taal verdwenen is? De resonantie tussen mensen, de wederkerigheid, een belangrijke grond van ons menszijn, wordt er op z’n minst door verdund. Tegelijkertijd ben ik een aartsoptimist. De meeste mensen zullen er niet aan beginnen.”

In ‘Wie ben ik als niemand kijkt’ laat je zien hoe negatief we over oude vrouwen denken.

„Dat heeft mij ook zeer verrast. Oude vrouwen worden – dat blijkt uit onderzoek in alle leeftijdsgroepen – gezien als onaantrekkelijk, ongelukkig, nutteloos, tragisch. Oude vrouwen vinden dat zelf ook van andere oude vrouwen. Mij sterkt dat in de overtuiging dat we dat gruwelijk negatieve beeld in beweging moeten krijgen. Vrouwen moeten, net als in de jaren zestig en zeventig, toen het over gelijke rechten en abortus ging, in verzet komen. We zijn nog nooit met zoveel geweest en nog nooit in zo’n goede gezondheid. We kunnen nog steeds onze talenten inzetten, met al onze ervaring een bijdrage leveren. Maar in plaats daarvan zijn vrouwen van vijfendertig al bang om te worden afgeschreven en rennen ze naar de cosmetische kliniek. Ik begrijp het wel, hoor. Toen ik twintig werd dacht ik ook dat mijn leven voorbij was.”

Dat verander je toch niet?

„Nee, maar oude vrouwen kunnen wel laten zien dat je niet zo bang voor de ouderdom hoeft te zijn. En je kunt maar beter wat eerder in je leven onder ogen zien dat je het verval toch niet tegenhoudt.”

Heeft je ziekte je daarin gesterkt?

„Dat heeft me wel geholpen, ja. De ervaring van volkomen machteloosheid had ik nooit toegelaten, nooit helemaal. Toen ik baarmoederhalskanker bleek te hebben moest ik me wel overgeven, het kon niet anders. Na de operatie werd er een uitzaaiing gevonden en de vraag was of ik het traject van chemo en bestralingen in zou gaan. Voor mij hoefde het niet, maar mijn man, mijn zoons en een vriendin vonden dat ik het moest doen. Ze zouden me helpen om erdoorheen te komen. En toen deed ik de waanzinnige ervaring op dat ik door de mensen om me heen gedragen werd. Echt, waanzinnig.”

Zeg je nu dat je het niet had willen missen?

„Nee, ik had het liever niet meegemaakt. Maar ik had nooit kunnen verzinnen… ik kan het niet goed uitleggen.”

Dat er wél van je gehouden wordt?

„Ja. Ik weet ook nog dat ik uit de narcose kwam en, heel even, een gevoel van eenheid had, van samenvallen met mezelf. Misschien kwam het door de morfine, maar toch. Ik heb toen voor mezelf gezworen dat ik niet meer bang zou zijn om dood te gaan. Tot nu toe is dat gelukt. Of ik nog zo blijmoedig ben als het moment daar is durf ik niet te zeggen. Maar nu maakt het me niet zoveel uit of ik leef of sterf.”

We zullen eraan moeten wennen: de processierups is terug. ‘Ze zijn ons telkens te slim af’

admin
June 27, 2025
0

Betreden is verboden. De strook gras met eikenbomen, gelegen tussen de bedrijven op een industrieterrein even buiten Almere-Haven, mag niet meer worden gebruikt voor hondentrainingen. „Pas op processierups!!” luidt de boodschap van de gemeente.

De eikenprocessierups maakt een comeback. Zes jaar geleden, in het ‘piekjaar’ 2019, werden in Nederland in 55 procent van de eiken nesten aangetroffen. Daarna liep het aantal sterk terug. Uit een analyse van het Kenniscentrum Eikenprocessierups blijkt nu dat de rupsen op 6 procent van zestigduizend onderzochte eiken werden gevonden. Vorig jaar was dat 4,5 procent. En op sommige hotspots werden vrijwel alle onderzochte eiken gekoloniseerd; in Steenwijkerland, Dalfsen, Stichtse Vecht.

Ook een optie: seksuele stoffen van vrouwtjes met een paintballgeweer de bomen inschieten om de paring te verstoren

En Almere. „We zullen eraan moeten wennen dat we bij eikenbomen altijd alert zijn op de aanwezigheid van de eikenprocessierups”, schrijven de onderzoekers.

Wie overigens met de brandharen van de eikenprocessierups in aanraking is geweest, kan het beste z’n kleding op zestig graden wassen. En wie last heeft van jeuk of rode bultjes, moet proberen niet te krabben of te wrijven, meldt de GGD. „Strip je huid met plakband. Spoel je huid daarna met veel lauw water af.”

Nesten van de eikenprocessierups in een eikenboom. Foto Bram Petraeus

Brandharen

Tussen het gras in Almere staan enkele tientallen eiken, allemaal aangetast. Onderzoeker Silvia Hellingman van het Kenniscentrum, een samenwerkingsverband van overheden en wetenschappers, wandelt behoedzaam naar een boom met witte, zakachtige verschijnselen: de nesten. Het tellen begint. „Eén. Twee. Drie. Vier…” Tellen doet ze altijd, eindeloos. „Ik wil het zeker weten. Ik houd niet van extrapoleren.” Al een kwart eeuw onderzoekt Hellingman de eikenprocessierups.

Twee keer moest de entomoloog worden opgenomen in het ziekenhuis, wegens een overdosis thaumetopoeine, het lichaamsvreemde eiwit in de jeukende brandharen waarvan elke processierups er zo’n zevenhonderdduizend bezit. Hellingman liet zich niet uit het veld slaan. „We hebben maar één aarde. En ik wil iets bijdragen.”

De vraag is hoe de rups de weg naar de Nederlandse eikenboom terug heeft weten te vinden. Het Kenniscentrum wijst op de goede kwaliteit – vorig en dit jaar – van het eikenblad, waarvan de rupsen eten. Ook speelt mee dat de vlinders van de rups vorig jaar uitvlogen in een periode dat het veel regende, waardoor ze minder ver kwamen en hun eitjes „dichter op elkaar” werden afgezet.

Ze willen een kever introduceren om de rupsen te bestrijden. Nooit doen: die eet ook allerlei níét gevaarlijke rupsen

Silvia Hellingman
onderzoeker Kenniscentrum

Hellingman heeft bovendien zeer sterke aanwijzingen voor een andere oorzaak. Want hoe is het mogelijk dat, ondanks de toename van de rupsen, de bomen niet werden kaalgevreten? „Er is nauwelijks vraat aan dit blad”, signaleert de entomoloog. „Ze zijn heel braaf geweest.”

Dat is een overlevingsstrategie. „De rupsen graven zich in”, legt ze uit, wijzend naar de grond naast een eik. De eitjes worden door de vlinders op de takken gelegd. Ze komen uit. „En als de larven een ongunstige situatie aantreffen, trekken ze niet de boom in, maar de grond.” Bijvoorbeeld als het te droog is of te nat, als de eikenbladeren werden aangetast door schimmels; of als er te weinig voedsel is voor de gehele populatie. „Alsof je een maaltijd kookt voor tien personen waar vijftig mensen op af komen.”

Hoelang blijven ze dan onder de grond? „Ten minste drie jaar.” Dat noemen biologen de ‘diapauze’, een soort winterslaap die in het geval van deze rups zelfs een ‘verlengde diapauze’ is te noemen. Vanwege de gunstige omstandigheden dit jaar verlaten de rupsen hun nesten in de grond en klimmen ze alsnog in een lange stoet de boom in. „Ze zijn ons telkens te slim af. Het zijn fascinerende insecten.”

Vlinderparing

Over de effectiefste bestrijding is afgelopen jaren fel gedebatteerd. Doorgaans toegespitst op biologische versus chemische bestrijding. De Utrechtse gemeente Stichtse Vecht, waar de rups momenteel flink huishoudt, bestrijdt het insect zowel preventief als curatief. Preventief spuit een bedrijf in opdracht van de gemeente een „biologisch middel” (Xentari van Bayer) en vanaf half juni worden de rupsen „weggezogen”, aldus een woordvoerder.

Resultaten van een Europees project waarin Vlaanderen en Nederland samenwerken, tonen aan dat ecologisch beheer de voorkeur geniet en ook succesvol is. Mezen eten de rups en kunnen met nestkasten worden gelokt; bermen moeten liefst vol staan met bloemen en kruiden om sluipwespen en -vliegen, die parasiteren op de rups, aan te trekken.

Silvia Hellingman heeft kritiek op het Europese project. „Ze willen een kever, de grote poppenrover, introduceren om de rupsen te bestrijden. Dat moet je nooit doen. Die eet niet alleen eikenprocessierupsen, maar ook allerlei harige rupsen die níét gevaarlijk zijn voor de volksgezondheid.”

Liever doet ze aan „paringsverstoring” door balletjes gevuld met seksuele stoffen van het vrouwtje met een paintballgeweer in de bomen te schieten. Die stoffen verwarren de mannetjesvlinders, die daardoor de vrouwtjes niet meer kunnen vinden, waarna ze sterven door stress. „Een duurzame methode zonder negatieve effecten op natuur, mens of dier.” En het is volgens Hellingman ook goedkoper dan gangbare maatregelen. Maar helaas, zegt ze, is het van Europese goedkeuring nog niet gekomen.

Silvia Hellingman: „Als de larven een ongunstige situatie aantreffen, trekken ze niet de boom in, maar de grond.” Foto Bram Petraeus

Hier kan het: bij elkaar blijven als stel terwijl slechts een van beiden iets mankeert

admin
June 27, 2025
0

De nachten braken haar op. Ans Beerens-Berens liep tegen de zeventig en elke nacht moest ze vier of vijf keer haar bed uit om haar man Leon naar het toilet te begeleiden. Hij, midden zeventig, was warrig en liep moeilijk, dus zij moest de rollator erbij pakken. Soms stommelde hij naar het toilet terwijl zij nog sliep, dan vergat hij de rollator weleens. Een paar keer kwam hij ten val.

En dus dreigde de scheiding die vele stellen op leeftijd boven het hoofd hangt, een scheiding niet veroorzaakt door de dood en zelfs niet door uitgebluste liefde maar doordat de één naar het verpleeghuis verhuist terwijl de ander niks mankeert en thuis achterblijft.

Van uitgebluste liefde tussen Leon Beerens en Ans Beerens-Berens was ook na bijna veertig jaar huwelijk geen sprake. Ze vormden sowieso een succesvol duo, ook zakelijk. Beerens & Berens Catering BV verzorgde 35 jaar lang het eten en drinken in Fontys-hogescholen, de Hogere Agrarische School en andere Brabantse onderwijslocaties, van de dagelijkse bevoorrading van kantines tot de hapjes en drankjes bij feesten en diploma-uitreikingen. Een cateraar die, zegt Ans Beerens, „klasse en kwaliteit uitstraalde” en daardoor „net iets duurder” was dan concurrenten. Leon en Ans werkten fulltime, meer dan dat, Ans deed ook nog vrijwilligerswerk. Ze hadden het goed, kochten een Tilburgse villa die ze een jaar of vijftien geleden verruilden voor een „prachtig opgeknapt” appartement van 180 vierkante meter. Ze lunchten en dineerden veel en graag in goede restaurants en proostten met wijn die ze „mooi” noemden. En ze genoten van de twaalf vakantieweken per jaar, leve het onderwijs. Kinderen kregen ze niet. „We hadden de behoefte niet.”

Horecateam

Leon ging met pensioen in 2013, zij in 2019. Kort daarna werd hij ziek. Achter een depressie bleek dementie schuil te gaan en daar kwam later de hersenziekte cerebellaire ataxie bovenop. Hij belandde in een rolstoel. Ze woonden in hun appartement tot het niet meer ging.

Maar een scheiding bleek niet nodig. Juist in hun stad, Tilburg, was in 2016 een groot woonzorgcomplex verrezen waar oudere stellen samen naartoe konden verhuizen, Woonlandschap De Leyhoeve. Een paar jaar eerder had de rijksoverheid besloten de verzorgingshuizen af te schaffen. ‘Wonen’ en ‘zorg’ werden van elkaar gescheiden. Ouderen moesten zo lang mogelijk thuis blijven wonen, alleen voor de zwaardere verpleeghuiszorg konden ze nog aanspraak maken op een plek in een zorginstelling.

Ans Beerens-Berens in haar appartement in De Leyhoeve. Haar man woonde tot zijn dood in de zorgvleugel van hetzelfde complex.

Foto John van Hamond

Projectontwikkelaar Hendrik Roozen, een van de oprichters van De Leyhoeve, had van dichtbij meegemaakt wat de impact was van een noodgedwongen scheiding op gevorderde leeftijd: zijn hulpbehoevende vader moest verhuizen, zijn moeder bleef ongelukkig achter. Dat moest anders, vonden de initiatiefnemers, die niet uit de zorgsector kwamen: vastgoedbedrijf Roozen van Hoppe en investeringsfonds Bonita Groep. Ze wilden dat „55-plussers” in De Leyhoeve „samen” en „aangenaam” oud konden worden, niet in de setting van een traditioneel verzorgingshuis maar met onder één dak ‘zorgsuites’ én appartementen voor zelfstandig wonende ouderen. Ze mikten op maatschappelijk en commercieel ondernemen ineen. De Leyhoeve moest een plek zijn van gastvrijheid en luxe, inclusief brasserie, ‘fine dining’-restaurant, zwembad, sauna en terrassen. De eerste directeur kwam uit het hotelwezen.

Leon en Ans vergaapten zich tijdens een rondleiding aan het indrukwekkende vooraanzicht, breed als een paleis en vijf verdiepingen hoog. De hal achter de entree, zagen ze, deed in niets denken aan een zorginstelling. De welkomstbalie liep aan de achterkant over in een bar, bemand door een ‘horecateam’ gestoken in witte overhemden en met schorten om. Ze zagen het hoge, spiegelende plafond, de stellages met wijnglazen, de muren ingelegd met ademend mos, de open keuken, de leestafel met bibliotheek en brandende haard, de lounge, de brasserie, het bruine café. „Als ik dan tóch ergens heen moet, dan hierheen”, zei Leon.

Rolstoelvriendelijk

Hij verhuisde eind 2022 en kwam terecht in een van de 85 kamers in Leyhoeve’s zorgvleugel, die voor het overgrote deel wordt bewoond door mensen met dementie. In zijn ‘zorgsuite’ – zo noemt De Leyhoeve de kamers – en in de bijbehorende, gemeenschappelijke huiskamer bracht Leon zijn dagen door onder begeleiding van ‘medewerkers wonen en welzijn’. Ans Beerens verkocht hun appartement en betrok een van Leyhoeve’s tweehonderd ‘reguliere’ appartementen, opgeleverd zonder drempels en met brede, rolstoelvriendelijke deuropeningen. Een huurwoning van tachtig vierkante meter. Klein, naar haar smaak. „Ik had me ingeschreven voor een grotere maar die kwam niet op tijd vrij.” Ze liet het balkon overdekken met glas en legde er dezelfde pvc-vloer als binnen et voilà: twintig vierkante meter extra. Vanaf dag één genoot ze van het uitzicht op het groen van een groot, aanpalend park.

De brasserie van woonzorgcomplex De Leyhoeve.

Foto John van Hamond

Ans ging ’s ochtends de deur uit voor haar vele vrijwilligerstaken, ze was onder andere penningmeester van de Hasseltse Kapel en van organisatie tegen kinderuitbuiting Terre des Hommes. En daarna haalde ze Leon op uit ‘de zorg’ en nam hem mee terug naar haar appartement waar hij puzzelde en las terwijl zij verder werkte achter haar laptop. Een paar keer per week gingen ze aan het einde van de middag naar de leestafel beneden en vroegen ze om de dagschotel à 14,50 euro p.p. Varkenshaas met spek, kippendijen met tom kha kai-saus, cordonbleu met rösti. En ’s avonds trakteerden ze zichzelf op een advocaatje met slagroom in Leons ‘huiskamer’ in het bijzijn van een paar meeproostende medebewoners. Het ging zo goed dat Ans vooruit durfde te kijken. „Hij wordt honderd hier, dacht ik.”

Maar begin mei vorig jaar kreeg haar man een blaasontsteking en wilde hij niet meer eten en drinken. Hij vergat de rollator en kwam een paar keer ten val. Hij overleed op een vrijdag in zijn kamer, 78 jaar oud. Ans was bij hem. „Zeker herkende hij me”, zegt ze. „Hij heeft me nog bedankt. Hij zei: ‘Bedankt voor de goede zorgen’.”

Inpandige thuiszorg

Een jaar is ze weduwe nu. Ze heeft overwogen te verhuizen, want was ze hier nog op haar plek? Met haar 72 jaar is ze een „jongere”: de gemiddelde leeftijd van de zelfstandig wonende ouderen is 79. Bovendien is het kopen van een appartement financieel aantrekkelijker dan huren in De Leyhoeve, zegt ze. Ze pakt er een uitdraai bij. Kale huur: 1.812 euro. Parkeerplaats voor haar Volvo EX 30: 135 euro. En dan nog servicekosten, elektra, verwarming, water, horecabijdrage en de huur voor de berging. Opgeteld ruim 2.350 euro per maand. „Het gaat hard met het geld hoor”, zegt Ans.

En toch: ze verhuist niet. Ze heeft geen kinderen en hoe lief haar familie en schoonfamilie ook zijn, met mantelzorg zadelt ze hen liever niet op. In De Leyhoeve is de zorg op afroep beschikbaar, ook voor haar als ‘zelfstandig wonende’. De inpandige thuiszorg, ‘team Jasmijn’, heeft dertig zorgverleners in dienst. „Dat geeft een veilig gevoel, al ben ik nu nog gezond.” Die thuiszorg wordt vergoed via de zorgverzekering. Mocht ze ooit serieus verslechteren, dan kan ze intern verhuizen naar de zorgvleugel. De verpleging en verzorging daar worden vergoed via de Wet Langdurige Zorg – op een eigen bijdrage na. Voor de zorgsuite betalen bewoners huur. De suite van Leon, 33 vierkante meter groot, kostte 1.820 euro per maand.

Zang en dans

Nu Leon er niet meer is en Ans niet meer op de zorgvleugel hoeft te zijn, merkt ze dat het behoorlijk gescheiden werelden zijn, ‘zorg’ versus ‘regulier’. Dat zegt ook locatiedirecteur Mark van Slooten. „De verhuizing van zelfstandig appartement naar ‘de zorg’ wordt ervaren als best groot”, zegt hij. „Je weet dat het waarschijnlijk de laatste plek is waar je gaat wonen en daar worden mensen die nog ‘goed’ zijn lang niet altijd graag aan herinnerd.” Weliswaar drentelen rond de bar en loungeruimte geregeld drie of vier vergeetachtige mensen rond – „altijd dezelfden”, zegt Ans, „iedereen kent en groet ze” – en er zijn gezamenlijke dans-en-zangochtenden met een niet onaardig aantal deelnemers. Maar tegelijkertijd is Leyhoeve’s zorgfunctie behoorlijk aan het oog onttrokken. Bovendien moet je voor aanspraak op een plek in de zorgvleugel er steeds slechter aan toe zijn, net als in alle Nederlandse verpleeghuizen: alleen de echt zware zorg wordt nog vergoed. Gevolg is dat de Leyhoeve-directie de oversteek van ‘regulier’ naar ‘zorg’ zo lang mogelijk moet uitstellen, net zoals de rijksoverheid erop aanstuurt dat ouderen zo lang mogelijk thuis blijven wonen. „Dat is ook de wens van onze bewoners zelf”, zegt directeur-bestuurder Margot van Leijen.

En dus neemt onder de zelfstandig wonende ouderen het belang toe van thuiszorg door ‘team Jasmijn’. En, net als de rijksoverheid, stimuleert ook de Leyhoeve-directie dat de hulp aan ouderen deels wordt opgevangen door mantelzorgers. Ook bevordert de directie sinds kort nadrukkelijk dat zelfstandig wonende ouderen meer naar elkaar omkijken. ‘Samenredzaamheid’ is de door directeur Van Leijen gebezigde term: „Wat kunnen vitale bewoners als mevrouw Beerens betekenen voor minder vitale medebewoners?”

Wel, mevrouw Beerens draagt graag haar steentje bij dus zit ze niet alleen in Leyhoeve’s cliëntenraad maar is ze ook lid van de onlangs opgetuigde ‘denktank’ die aan de ‘samenredzaamheid’ handen en voeten moet geven. Idee is bewoners meer met elkaar in contact te brengen, via „activiteiten en koffiemomenten”. Er is een papieren magazine in de maak, de ‘Leybode’, die elk kwartaal „nieuwtjes en feitjes” biedt „voor en door bewoners”. „Stel”, zegt Van Leijen, „we hebben geïnventariseerd dat een aantal bewoners heel goed is met ict, dan schrijven we op dat je met computerproblemen kunt aankloppen bij die en die appartementen.” Ook wordt met bewoners een gids gemaakt met alle inpandige activiteiten en clubjes op een rij, van de dart- tot de bridge- tot de fietsclub. „We willen de drempel om deel te nemen zo laag mogelijk maken. Als je elkaar ontmoet, ga je uiteindelijk ook makkelijker iets voor elkaar betekenen.”

Het café van Woonlandschap De Leyhoeve in Tilburg.

Foto John van Hamond

Vrijdagmiddagborrel

Het wonen in De Leyhoeve bevalt Ans Beerens goed. Het complex heeft een „bepaalde klasse” en er wonen „allemaal nette mensen”. En zijzelf leeft gewoon haar bedrijvige leven. Ze gedijt solo prima, al mist ze haar man elke dag. Ze ontbijt met yoghurt en fruit en pakt dan haar auto. Op naar de Hasseltse kapel. Op naar Parochie De Goede Herder waar ze commissielid is van vier begraafplaatsen. Op naar een lunch met vriendinnen of familie of naar haar wekelijkse kappersafspraak op vrijdagochtend. Terug in De Leyhoeve klopt ze aan bij overbuurman Piet, want sinds kort maken ze aan het begin van de middag een dagelijkse wandeling. „Niet zomaar wandelen hè. Op tempo.” Ze eten ook een paar keer per week samen beneden in de brasserie. Nee nee nee, het is puur een vriendschap, zegt ze – „hij is 85!”. Of Henk belt, van een etage lager. „Zeg Ans, zullen we samen een wijntje pakken?” Nou en dan zitten ze daarbeneden bij de bar en zeggen ze: „zullen we ook maar blijven eten dan?”

De vrijdagmiddagborrel is vaste prik, drinken ze wijn met een man of vijftien. „Ik ben een Franse witte wijndrinker”, zegt ze. „Ik was niet zo tevreden over de wijn hier. Ik heb er een andere doorheen gekregen.” Nee, ze zegt niet hoeveel ze maandelijks aan horeca uitgeeft. Maar met een blik op haar banksaldo en uitgavenpatroon heeft ze uitgerekend, je bent penningmeester of niet, dat ze niet ouder dan negentig moet worden. Al kan ze natuurlijk zuiniger gaan leven. „Maar ja”, zegt ze, „morgen kun je dood zijn.”

De melkveehouder ‘huilde, vocht en raakte geïsoleerd’ – tot het niet meer ging

admin
June 27, 2025
0

Hij had een beetje pijn in zijn armen, zijn benen waren wat stram, maar verder voelde hij zich prima die avond. Even in de auto naar zijn boerderij in Tiendeveen voor een klusje en dan gauw weer terug naar huis. Terwijl hij zijn Mercedes over de N348 stuurde dacht hij aan Etiënne, zijn zoon. Die stond met de trekker voor het distributiecentrum van de Jumbo in Mariënheem om te protesteren. Ze zouden er de hele nacht en de volgende dag blijven. Er waren optredens, hamburgers, een grote trekker was zwart gespoten. ‘De bom barst’, stond erop.

Het waren broeierige dagen in die vroege zomer van 2022. De minister had een kaartje gepresenteerd waarop stond in welke gebieden er te veel stikstof werd uitgestoten. Ineens zagen boeren massaal dat ze misschien wel zouden moeten stoppen. Overal waren ze de straat op gegaan. En nu stond zijn zoon erbij, vlak bij de thuisboerderij in Mariënheem, waar de familie al decennia boerde.

Ineens, hij voelde het niet aankomen, werd het melkveehouder Paul Bruggeman zwart voor de ogen. Toen hij bijkwam zag hij dat zijn auto in de prak lag. Hij schudde versuft zijn hoofd. Probeerde zijn armen en benen te bewegen. De politieman die later kwam zei dat hij een engeltje op zijn schouder had gehad.

De volgende ochtend hing zijn schouder naar beneden, zijn rug was een stalen schroef, zijn armen bewegen ging nauwelijks. „Je gaat er niet naartoe, Paul”, zei Annelies, zijn vrouw. Neuh, zei hij. Even later zat hij naast haar in de auto. Ze stopten op 500 meter van de meute, die na een nacht protesteren nog altijd voor het distrubutiecentrum stond. Zagen hun zoon staan, met zijn trekker en een negen meter lange wagen, tussen honderden boeren. Hij wist dat Etiënne al een poos niet goed sliep van de onzekerheid over zijn toekomst. Toen hoorde hij dat de Mobiele Eenheid zou gaan ingrijpen.

Hij belde Etiënne: nu vertrekken, ze vegen het leeg. En vijf minuten later belde hij nog eens. Woedend. Toen pas ging zijn zoon weg. Zelf liep hij op de menigte af, samen met een agent. Hij was het eens met de boeren, zijn mensen. Hij was zelf al jaren met de overheid in een juridisch gevecht omdat zijn boerderij moest krimpen voor een natuurgebied. Maar knokken met de politie zou niks oplossen. Gelijk hebben en gelijk krijgen is iets anders – dat had hij wel geleerd. Hij praatte op ze in. De eerste mensen vertrokken snel. Je gaat de bietenbrug op, zei hij. Dit gaat fout, denk aan je vrouw en kinderen. Toen ging de rest ook.

De ochtend daarop klopte Annelies naast zich op de bank. „Paul”, zei ze, „wat wil je nou? Je hebt de hemel gezien, en kijk eens naar wat we hier hebben opgebouwd. Dat ongeluk gebeurde niet zomaar.” Hij nam een slok koffie en binnen vijf minuten waren ze eruit: hij zou stoppen met boeren. Hij zou hulp zoeken.

Boeren in de problemen

Emissies, ammoniak, stikstof, zuurgraad. Boeren praten over weinig anders tijdens het eten. Het leidt tot felle discussie, soms tot protesten. Maar over sommige zaken praten ze niet. Die sluimeren, die raken bedolven. Tot ze zichzelf naar het oppervlakte dwingen.

Foto’s Merlijn Doomernik

Onder geen andere beroepsgroep in Nederland komen zoveel zelfdodingen voor als bij boeren. Tussen 2013 en 2023, blijkt uit de meest recente cijfers , kwamen gemiddeld 17 per 100.000 agrariërs om het leven door suïcide. Het gaat om meerdere boeren per maand, al tien jaar lang, berekende 113 Zelfmoordpreventie eerder dit jaar in samenwerking met belangenorganisatie LTO. Het suïciderisico bij boeren is meer dan twee zo hoog als voor mensen die werken in de zakelijke dienstverlening, het onderwijs of de zorg. Risicofactoren die volgens de organisaties bij boeren „vaker aanwezig zijn”: hoge druk door steeds veranderende wetten en regels, geldzorgen en het „negatieve imago” van de agrarische sector.

Onder geen andere beroepsgroep komen zoveel zelfdodingen voor

En het vak is al onzeker. Dieren kunnen ziek worden, prijzen van melk, eieren en gewassen schommelen. Regen, storm en droogte kunnen oogsten bederven. Tijdens de mond- en klauwzeercrisis van 2001 liepen veel boeren post-traumatische klachten op.

Het zijn zorgen die Nederlandse boeren delen met collega’s in de hele wereld. Eén op de vijf boeren in Europa heeft depressieve gevoelens, ongeveer een kwart krijgt een burn-out, staat beschreven in een studie van het Europees Agentschap voor een veilige en gezonde werkomgeving die eind vorig jaar werd gepubliceerd.

Het suïcidecijfer onder boeren is overal hoog. In een Iers onderzoek uit 2023 zei één op de vijf boeren in de laatste twee weken suïcidale gedachten te hebben gehad. In Frankrijk maakt elke twee dagen een boer een einde aan zijn leven; de kans dat een boer daar sterft door suïcide is meer dan twee keer zo groot dan gemiddeld in het land. In Italië gaat het om vergelijkbare cijfers, in de Verenigde Staten is het risico op zelfdoding onder boeren 3,5 keer hoger dan gemiddeld.

Dat zoveel boeren tot de wanhoopsdaad worden gedreven komt mede doordat in traditionele plattelandsgemeenschappen weinig ruimte is voor mentale problemen of om daarover te praten, staat in het rapport.

„Hulp vragen is een kracht, maar het wordt door boeren vaak gezien als falen”, zegt Piet Boer, de voorzitter van Zorg voor Boer en Tuinder, een organisatie die hulpverleners koppelt aan boeren met problemen. Er zijn maar weinig agrariërs die als kind hebben geleerd om te praten over problemen. Wat op het erf misgaat, neem je niet mee het voorhuis in. Boer: „‘Kop d’r veur en goan’, dat zit heel diep in de cultuur. Maar wat op het werk misgaat heeft altijd zijn weerslag op het gezin, en dat kan voor grote spanningen zorgen”.

Midden jaren negentig maakte Geert Mak in zijn geschiedschrijving Hoe God verdween uit Jorwerd al melding van de mentale problemen die meer en meer boeren ervaren. Er was al een SOS-lijn voor agrariërs in psychische nood. Het probleem verdween nooit, en toch hebben maar weinig mensen het erover. Terwijl politici over elkaar heen buitelen in discussies over stikstof en de toekomst van boeren, komt dit thema weinig aan bod – al riep BBB-voorvrouw Caroline van der Plas onlangs in een debat zonder daar bewijs voor te leveren dat milieuorganisaties boeren tot zelfmoord drijven.

En juist ook aan de keukentafels van boeren die mensen kenden die uit het leven stapten of die collega’s zien worstelen, blijft het stil.

Stalen kabel

Hij was aan het werk op het land, achter het huis in Mariënheem, een dorp in de Sallandse gemeente Raalte. Twintig jaar geleden is het alweer. Twee trekkers aan elkaar, vastgebonden met een stalen kabel en een haak. Dubbel werk in dezelfde tijd. Toen sprong de kabel los en zwiepte met een enorme vaart recht in het gezicht van Paul Bruggeman. Hij was toen 43 jaar, zijn vijfde kind was net geboren.

„Ik ben voor de organen nog weggebracht, zeiden ze later. Ze moesten afscheid van me nemen. Maar ik ben niet doodgegaan, en ook geen kasplantje geworden”, vertelt hij aan een ruwhouten tafel in het achterhuis van de boerderij. Paul Bruggeman (64) raakt even het litteken op zijn voorhoofd aan, dat doet hij vaker als hij nadenkt. Zwarte koffie, een mariakaakje, om hem heen allerlei spullen die hij verzamelde. Een boekenkast in de vorm van een Engels telefoonhokje, een schilderij van een koe, een opgezette vos. Door de ramen is het erf te zien, de hond, de ganzen. Sommige van de kinderen – vier meisjes, één jongen – hebben het ongeluk zien gebeuren.

Een paar zinnen stuurde hij: ik ben boer, ik ga stoppen. Ik heb hulp nodig

Zijn ouders boerden hier al, in het klein nog, alles met de hand. Hij leerde het vak van zijn vader. Geen prater, wel iemand van oneliners, met een goed gevoel voor strategie en bedrijfsvoering. Zijn moeder praatte wel, maar niet over hoe ze zich voelden. Een groot gezin hadden ze, met negen kinderen, het was hard werken om alle monden te voeden.

Toen Paul Bruggeman het overnam, begin twintig, wist hij dat het bedrijf moest groeien om te overleven. Dat lukte, samen met Annelies, maar het was alsof alles wat er mis kon gaan hen overkwam. Pure pech, denkt hij, gelovig is hij nauwelijks, dat is meer iets van Annelies.

In het begin hadden ze de varkens, steeds meer. Toen kwam de varkenspest in 1997. „Och jee, al die varkens die lagen te creperen in de stal. Dat voel je hoor.” Zijn vader zei: wij hadden een vijand in de oorlog, maar jullie hebben de varkenspest en dan kun je niemand aanvallen. Dat leek hem nog erger. Toen het voorbij was, kwamen ze voor het eerst kort in contact met het maatschappelijk werk, om het af te sluiten.

Het bedrijf groeide, de verdiensten waren goed. Toen mond-en-klauwzeer, in 2001. Blaren in de bek, op de uiers, de poten, maar niet bij zijn dieren. Er mocht van alles niet meer. Stond een man van de toezichthouder met een verrekijker naar zijn erf te kijken. In het hele land werden honderdduizenden dieren afgevoerd en gedood – ook als ze nog gezond waren. Protesten waren er, er werden in een ander dorp een paar ambtenaren gegijzeld. En Paul Bruggeman zei tegen de man met de verrekijker: „Je bent niet de boze geest, maar als je het erf op komt belanden wij samen in het ziekenhuis. Deze jongen gaat nu doen wat hij moet doen als boer.” Hij ging gewoon aan het werk – niemand kwam het erf op.

Foto’s Merlijn Doomernik

Het trekkerongeluk gebeurde een paar jaar daarna. Annelies zat met de vijf kinderen, hij kon nog geen stap zetten. In de revalidatiekliniek zag hij een vrouw zonder benen. Ze was meestal vrolijk, viel hem op. En hij dacht: ik kan nog lopen, ik zal weer lopen, en als zij goede moed houdt doe ik dat ook. Geen cent werd er meer verdiend en de bank klopte aan de deur. Steeds harder, tot ze na een jaar of drie zeiden: verkoop de boel maar.

Hij praatte met Annelies. Zijn lichaam voelde alweer wat sterker, hij kon meer doen op de boerderij. Als bestuurder zat hij bij allerlei vergaderingen. Het zag er economisch niet slecht uit. Ze hadden hetzelfde gevoel: alles zit tegen, maar we hebben elkaar, en na slechte komen altijd goede jaren. „Toen heb ik tegen mezelf gezegd: Paultje, je gaat het misschien niet redden, maar je gaat het wel doen.”

Er waren genoeg mensen die hem niet begrepen. Al die ellende, en waarom? Zeker toen er ook nog een grote uitslaande brand was in de opslag- en machineloods, zeiden mensen: verkoop de hele rotzooi en ga op de bonnefooi leven. Pak je rust, neem de tijd met de kinderen. Maar voor hem werkt dat niet zo. Hij nam afscheid van de varkens en nam er meer koeien bij. „Wij wilden ons leven in dienst stellen van het boerenbedrijf. Het zit in elke vezel. Dus dan is het huilen, dan is het vechten, door onbegrip bijten, privé alles wegzetten. Geïsoleerd raken. Maar er is geen tijd om na te denken. Als het op is, is het op. Maar de stopknop heb ik nooit hoeven indrukken.”

Niet te veel praten

Als het de boer tegenzit dan kiest hij meestal voor „doorpakken, niet te veel praten, werken”, vertelt Piet Boer van Zorg om Boer en Tuinder. Hij kent Paul Bruggeman niet, maar zijn verhaal lijkt volgens hem op dat van vele andere boeren die hulp zoeken.

Voor de telefonische hulplijn van zijn organisatie werken vijftig mensen. Steeds vaker worden ze gebeld door boeren met psychosociale problemen, en dat heeft volgens Boer alles te maken met de overheid die er niet in slaagt om Nederland uit de stikstofcrisis te loodsen. De laatste jaren, zegt hij, is „de noodzaak van een hulplijn” alleen maar groter geworden. Naast de medewerkers van Zorg voor Boer en Tuinder, die doorlopend zo’n 60 hulpvragen behandelen, is er ook nog Taboer, eveneens een onafhankelijk loket waar boeren terecht kunnen met hun problemen. Daar kwamen de afgelopen twee jaar 165 meldingen binnen. Dat er mensen de telefoon opnemen die het boerenbestaan kennen is belangrijk, want de huisarts en geestelijke gezondheidszorg zijn vaak onbekend en soms onbemind. „Ze spreken de vaktaal niet altijd, begrijpen de context van de problemen niet goed”, zegt Boer.

„In onze meldingen zien wij een duidelijke verschuiving. Vroeger belden mensen omdat er financiële problemen waren of iets in het gezin, nu zijn mensen bezorgd over hun toekomst. Mensen zijn bang voor rechtszaken van natuurclubs, bang dat ze ineens moeten stoppen. Ze hebben het gevoel dat ze niet meer kunnen vertrouwen op de overheid. Dat kan zoveel onzekerheid geven dat ze in een diepe crisis terechtkomen. Áls een boer belt, kan hulp meestal niet meer wachten.”

Moe

Die ochtend na zijn auto-ongeluk en de protesten bij de Jumbo, toen Annelies en hij besloten om te stoppen met boeren, heeft hij meteen een e-mail gestuurd aan het maatschappelijk werk in Raalte. Hij had er een advertentie van gezien in de nieuwsbrief van de gemeente. Een paar zinnen stuurde hij maar: ik ben boer, ik ga stoppen en heb veel meegemaakt. Ik heb hulp nodig.

Hij kon meteen terecht bij de agrarisch hulpverlener, een boerendochter die het maatschappelijk werk was ingerold. Dat is nu drie jaar geleden. Hij vond het heerlijk om te praten. Zo fijn om alles eens met iemand te delen. Ze keken niet alleen naar hem zelf, maar ook naar wie hij is in zijn gezin. Hij leerde er veel van, maar hij was moe, zo moe. Weken, maanden ging hij praten. Eindelijk begreep hij dat hij nooit had geluisterd naar zichzelf. Dat zijn lichaam zichzelf uiteindelijk had uitgeschakeld, tijdens die autorit. Nu kwam alles eruit. Niet makkelijk, wel goed. Hij staat vaak aan het veldje waar zijn zwarte zwanen scharrelen om na te denken.

Hij had nooit echt gekeken naar wat hij had bereikt. Ondanks alles: een bloeiend bedrijf, met drie locaties. 300 hectare grond, 440 melkkoeien, mooie machines. De locatie in Tiendeveen goed kunnen verkopen. Ze wilden hem bij het maatschappelijk werk leren dat hij trots mocht zijn, en dat ook mocht zeggen. Zo ver is hij nog niet.

In Mariënheem zal het allemaal wat kleiner worden. Minder dieren, minder machines, langzaam neemt hij afscheid van het bedrijf. De kinderen willen het niet overnemen. Zijn dochter misschien één van de boerderijen, maar niet alles. Met Annelies is hij onlangs een dagje naar Limburg geweest. Een klein wit kappelletje zagen ze. Ze gingen naar binnen, het raakte hem, de eenvoud.

„Je hoort soms in onze wereld dat mensen eruit stappen. Zo ver kwam het bij mij nooit, gelukkig. Maar ik kan begrijpen dat het te veel wordt. Wees dan niet te groot, en ga met iemand praten. Er zijn mensen die je willen en kunnen begeleiden, het helpt echt. Al kunnen we misschien nooit helemaal begrijpen wat mensen drijft. De mens is uiteindelijk maar heel klein, heel nederig.”