Lezen of luisteren

In de aanloop naar de Kinderboekenweek, waarvan het thema dit jaar ‘lekker eigenwijs’ is, zou het zonde zijn om Het onvergetelijke verhaal van Reinaert de vos niet te bespreken. Het verhaal over de sluwe vos die zijn bosgenoten inpakt met mooie praatjes en ze dan te grazen neemt met vlijmscherpe tanden.

Maria van Donkelaar en Martine van Rooijen verzorgde een hervertelling op rijm van het beroemde dierenepos uit het midden van de dertiende eeuw. Dat begint traditiegetrouw met de Hofdag waarop beslist wordt dat Reinaert moet boeten voor zijn zonden. ‘Alle dieren kwamen samen voor die Hofdag in het bos. Eentje was er weggebleven, en dat was: Reinaert de vos.’ Hij heeft geslapen met de vrouw van Isengrim de wolf, hij heeft alle kinderen van Cantecleer de haan opgegeten. Bij zoiets past de strop. Grimbeert de das dringt er bij de koning Nobel op aan dat Reinaert een proces verdient en zo wordt eerst Bruun de beer erop uitgestuurd om Reinaert te dagvaarden en als die faalt Tibeert de kat, waarna Grimbeert de taak zelf op zich neemt, met evenmin een goede afloop.

Bedrog in zijn DNA

In 2018 nog werd het epos onder de titel De schelmenstreken van Reinaert de Vos door Koos Meinderts op zeer hoog niveau herverteld, daarin bijgestaan door 18 van de meest gelauwerde illustratoren uit het Nederlands taalgebied. Het leverde een weergaloze uitgave op, die moeilijk te overtreffen valt. Toch is deze nieuwe uitgave van Maria van Donkelaar en Martine van Rooijen de moeite waard. Al is het maar omdat deze op rijm is gezet, wat nauwer verwant is met het origineel, en omdat in deze uitgave er ook wat details zijn opgenomen die ontbreken in de hervertelling van Meinderts.

Jammer is wel dat Van Donkelaar en Van Rooijen de tekst op sommige punten zo hedendaags gemaakt hebben dat die hier en daar botst met de natuurlijke toon van de vertelling, die zijn oorsprong in de Middeleeuwen heeft liggen. Zo wordt er over Reinaert gezegd dat hij ‘bedrog in zijn DNA’ heeft, valt de term ‘supercool’ en er wordt gekozen tussen een merkwaardige mix van oud taalgebruik en nieuw: ‘’t Koningspaar nam Vos terzijde en ze vroegen: “Waar precies heb je dan die schat verborgen, beste Rein vertel het, please?” “Moet ik dat aan u vertellen die mij strafte als een bandiet?” vroeg Vos quasi verontwaardigd: “Ik ben gekke Henkie niet.”’ Daar is geen duidelijke keuze gemaakt in toon en teneur van de tekst, maar wie bereid is daaroverheen te lezen, raakt toch wel gegrepen door al die snode vossenstreken.

Marshmallows

Dat komt zeker ook door de geweldige illustraties van Wendy Panders. Zij is vooral bekend als illustrator van hoogstaande non-fictie, zoals het bekroonde Paddenstoel en co en Viruswereld, en voegt net als in die boeken nu allemaal kleine grapjes en details toe die het zo nu en dan toch wel grimmige verhaal relativeren. De illustraties schurken tegen stripvorm aan, wat de toegankelijkheid en aantrekkelijkheid vergroot voor jonge lezers. We zien Hersint, de vrouw van Isengrim met een hartje boven haar hoofd gluren naar de veroordeelde Reinaert.

Ook zitten Isengrim de wolf, Bruun de beer en Tibeert de kat met marshmallows om een kampvuur als Reinaert koning Nobel leugens opdist over een schat en een greep naar de macht van de wolf, beer en kat. Een goed gekozen manier om deze sluwe vossenstreken nooit uit de mode raken toch van een nieuw jasje te voorzien.

Delen

Mail de redactie

‘Dat klopt niet’, denkt Mirza (10) als hij op een dag uit school komt en daar zijn vader ziet die hem zonder uitleg gebiedt in zijn volgepakte auto te stappen, waarna ze samen wegsjezen. Niet naar huis, waar boezemvriendje Lucas op Mirza wacht, maar, verraadt het on-Nederlandse landschap, steeds verder er vandaan. Mirza is dan ook stomverbaasd als hij bij een wegrestaurant zijn vader ‘home’ hoort antwoorden op de vraag van de eigenaar waar naartoe de reis gaat: ‘Naar huis? Wat bedoelt hij? Waarom zou hij liegen? We gaan niet naar huis. […] Wat is er aan de hand?’

Vaders geboorteland

Een beter begin voor haar vluchtverhaal Vandaag komen we niet meer thuis had Enne Koens niet kunnen verzinnen. Behalve dat de vluchtreis met onbekende bestemming het direct spannend maakt, laat Koens hier haar lezers in één klap treffend ondervinden dat wat je thuis noemt niet door een paspoort of grens wordt bepaald, maar door je gevoel: je thuis is waar je hart ligt. Dus terwijl Mirza’s vader bij het naderen van zijn geboorteland (ooit een oorlogsgebied) steeds blijer wordt, wordt Mirza steeds bedrukter. Sinds zijn moeder overleed, vormt hij met zijn vader een team, denkt hij. ‘Maar nu voel ik me zo anders dan hij. Dat wil ik hem vertellen. Ik zoek naar woorden. Ik wil naar huis. Mijn huis.’

Als Mirza ontdekt waarom zijn vader (zonder mobiel!) is teruggevlucht naar het land en het berghuis van zijn overleden ouders – onder het motto ‘als je een keer kunt vluchten kun je het ook een tweede keer’ – beseft hij echter dat er geen weg terug meer is. In oprechte, heldere zinnen en beeldende taal, en met veel empathie beschrijft Koens vervolgens hoe Mirza worstelt met zijn nieuwe bestaan: ‘Alles is hier groter,’ zegt hij tegen Lucas met wie hij (soms wat te) lange denkbeeldige gesprekken voert. ‘Harder, sneller, steiler, moeilijker.’ En wat ook al niet helpt is dat zijn nieuwe klasgenoten hem negeren. ‘Dit is geen land waar ze elkaar helpen’, merkt de jongen fijntjes op. ‘In elk geval niet met de dingen waarvan ze denken dat je het kunt. En als je nog nooit ergens vreemd bent geweest, weet je niet hoe moeilijk dingen zijn die je zelf makkelijk kunt.’

Liftpoging naar huis

Zoals gewoonlijk ziet Koens er vakkundig op toe dat de zware thematiek niet overheerst. Geestig bijvoorbeeld is Mirza’s liftpoging naar huis en zijn treffen met een vrouwelijke vrachtwagenchauffeur uit Nederland. Misschien is dit niet helemaal geloofwaardig, maar het zij Koens vergeven: Annie is leuk en voor Mirza de juiste persoon op het juiste moment. Als zij hem vertelt hoe vaak zij zelf wel niet heeft ‘meegemaakt dat dingen die in het begin niet passen, uiteindelijk toch passen’, zolang je maar ‘volhoudt en gewoon jezelf blijft’, stoppen Mirza’s wanhoopstranen en kantelt zijn gemoedstoestand. Hij beseft dat hij zijn vaders land en taal (die ‘klinkt als een stofzuiger die over het kleed, het hout en dan weer over koude stenen tegels gaat’) moet leren kennen, om zich thuis te voelen.

Dat land en die taal (een woordenboek is toegevoegd) zijn overigens fictief. Een slimme zet van Koens: zo houdt ze het vluchtverhaal universeel en maakt ze Mirza’s gevoel van ontheemding voor iedereen lovenswaardig invoelbaar, daarbij geholpen door Maartje Kuipers gestileerde zachtoranje illustraties die krachtig in hun eenvoud zijn. Veelzeggend is haar beeld van Mirza als ‘een blinde reiziger’ met een deken over zijn hoofd. Ook raak: de terugkerende boom waarin Mirza elke dag een ‘gevangenisstreepje’ kerft. Pas wanneer hij daarmee stopt, en ook Lucas’ stem verzwakt, weet je: gelukkig komt alles goed. In het meisje Selin vindt hij een nieuwe boezemvriend(in), en een buitenstaander voelt hij zich niet meer: ‘Ze zien me. Kijk. Ik. Mirza. Ik besta.’

Wie het huidige migratiedebat volgt, zou kunnen bepleiten dat zo’n gelukkig slot ongeloofwaardig is. Toch zou je willen dat onze werkelijkheid net zo hoopvol eindigt als die van Mirza.

Delen

Mail de redactie

Jowi Schmitz ontving in 2021 een Zilveren Griffel voor de jeugdroman Beste broers, waarin de spanningen tussen de ouders van twee broers afgezet worden tegen het dagelijks leven van de kinderen. Dat leverde een bijzondere vertelling op waarin twee jongens zich staande moeten houden tussen met zichzelf worstelende volwassenen. Schmitz gaf in die roman de belevingswereld van de twee kinderen treffend weer en blies met haar beschrijvingen veel sfeer in het boek, maar ze was soms ook erg expliciet in het benoemen van de gevoelens en problematiek waar haar personages mee te maken kregen. Dat doorbrak de betovering van het verhaal.

Uitbehandeld

In haar nieuwe kinderboek Kip op je kop doet Schmitz weer waar ze goed in is: in de huid van het kind kruipen en de wereld met al zijn grote problemen vanuit diens ogen beschrijven. Hoofdpersoon Romeo vertelt: ‘Toen we twee maanden geleden hoorden dat mijn vader was uitbehandeld, dacht ik eerst een tijdje: zoiets gebeurt ons niet. Niet écht. Het komt goed. Want dat is in films ook altijd zo.’ Het expliciet benoemen van gevoelens laat Schmitz achterwege, ze vertelt juist observerend, constaterend, ze durft de invulling van de emoties aan de lezer over te laten.

Dat resulteert in een ontroerend, haast breekbaar verhaal dat verdrietig is, maar precies op de juiste momenten geestig. Zo houdt Tobi, het kersverse buurmeisje van Romeo, een spreekbeurt in de klas over haar overleden moeder. Ze heeft de urn meegenomen en laat hem de klas doorgaan, om aan het eind van haar spreekbeurt te zeggen: ‘Mag ik mijn moeder terug?’ Wat zowel geestig is als veelzeggend. Die humor voorkomt dat het verhaal te zwaar wordt.

Tobi wordt een ankerpunt voor Romeo, wiens leven in het teken staat van een vader die er nu nog is en straks niet meer. Het is ook een slimme manier van Schmitz om de vele stadia van rouwverwerking te laten zien. En zowel de uniciteit als de uniformiteit daarvan. Tobi is al verder in het proces, ze is expressiever dan Romeo, maar verdriet om een verloren ouder blijft verdriet.

Lege broodtrommel

Schmitz bouwt haar verhaal vakkundig op. We zien de vader verslechteren tegen de achtergrond van het dagelijkse leven. Er is een broek die gekocht moet worden, er zijn schooluitjes, maar er is ook een bed in de woonkamer. Er is een kip die fladdert door de tuin en zich laat aaien, een nieuw buurmeisje vol energieke plannen en daadkracht, maar ook een zuurstofmasker om te helpen ademen. Door alle rust waarmee het verhaal wordt verteld en alle aandacht die geschonken wordt aan dagelijkse taferelen – een broodtrommel die ongevuld meegaat, een boodschap die gedaan moet worden, blijven eten bij een vriendinnetje – voelt het einde volkomen waarachtig.

Kip op je kop maakt inzichtelijk wat het is om afscheid te moeten nemen van een ouder terwijl je daar eigenlijk nog niet klaar voor bent. Of zoals Schmitz het haar Romeo laat uitleggen: ‘ik wil dit allemaal niet, maar het is er toch, het doodgaan’. Het laat ook zien wat een vangnet de mensen om je heen kunnen zijn en is daarin troostend. Kip op je kop is een krachtig boek over afscheid moeten nemen – en doorleven.

Delen

Mail de redactie