‘Lekker goedkoop vliegen naar de zon!’ Die reclame zul je niet meer zien in de straten van Nijmegen

De als ‘bezetting’ aangekondigde actie van zaterdag door Extinction Rebellion bij het NOS-gebouw in Hilversum, kan rekenen op onbegrip in de journalistiek. Thomas Bruning, secretaris van de journalistenvakbond NVJ, noemt het „onbegrijpelijk” en „pijnlijk dat ‘XR’ de verslaggevende en onafhankelijke positie van de journalistiek en in dit geval de NOS in twijfel trekt”. Hij roept de klimaatactivisten op van de actie af te zien.

XR schrijft in een pamflet op de site nosweeseerlijk.nl dat „Extinction Rebellion pal voor de persvrijheid”, staat. „We hebben een pers nodig die zich niet laat leiden door de belangen van overheden en grote vervuilende bedrijven.” De NOS geeft weliswaar feiten die raken aan de klimaatcrisis, maar laat „duiding achterwege”, aldus XR. NOS moet „steeds opnieuw” vermelden dat „de klimaatcrisis de meest waarschijnlijke oorzaak van extreem weer is”, staat er. Ook moet er een klimaatjournaal komen en moeten bronnen uit het ‘mondiale Zuiden’ aan bod komen, waar in het bijzonder inheemse volkeren de gevolgen ondervinden.

De NOS geeft weliswaar feiten die raken aan de klimaatcrisis, maar laat duiding achterwege

„Ze zeggen dat ze pal staan voor persvrijheid”, reageert NOS-hoofdredacteur Giselle van Cann. „Maar eisen stellen aan wat wij berichten staat daar haaks op.” Ze zegt dat ze geregeld in gesprek is gegaan met XR-leden, maar „ze hebben hun zin niet gekregen”. Onder haar leiding zal er geen klimaatjournaal komen. „Wij zijn een algemeen nieuwsmedium”, zegt ze. „Alles wat relevant is, is nieuws voor ons.” Dat er vele miljoenen publiek geld besteed wordt aan sportverslaggeving door de NOS is ook onderdeel van de XR-kritiek. „Dat is nou eenmaal zo geregeld in de wet”, zegt ze. „Ik ga alleen over het nieuws.”

‘Verdachtmakingen’

Van Cann hoopt dat werknemers „gewoon het gebouw in kunnen en niet worden geïntimideerd”, zoals volgens haar afgelopen november gebeurde bij een onaangekondigde actie van XR. Ze is zaterdag niet van plan het gesprek aan te gaan, zegt ze, waarbij ze opmerkt dat XR daar ook niet om gevraagd heeft. „Ze komen om een punt te maken.”

Adjunct-hoofdredacteur en klimaatjournalist Jaap Tielbeke van De Groene Amsterdammer stelt dat XR „ongefundeerde verdachtmakingen” verspreidt. Het probleem is niet dat journalisten „tekortschieten omdat ze de ernst van klimaatverandering miskennen of aan de leiband lopen van vervuilende bedrijven”, schrijft hij in een commentaar. Het is vooral de mediadynamiek die het „moeilijk maakt om recht te doen aan deze complexe crisis in slow motion.” In die zin is het „goed” dat mensen „af en toe met protestborden richting het Malieveld of het Mediapark trekken, om te voorkomen dat we ongemerkt afglijden in de spiraal van stilte.”

‘Hamas-propaganda’

Ook op de NOS-verslaggeving over Gaza heeft XR kritiek. De groep heeft het over „nepneutraliteit en valse balans”. De NOS „verbloemt” zo oorlogsmisdaden van Israël. De NOS ligt tegelijkertijd onder vuur van onder anderen opiniemakers in de De Telegraaf, meest recent columnist Ronald Plasterk die de omroep het „avond aan avond” verspreiden van Hamas-propaganda verwijt. Dat de steun voor Israëls optreden in Gaza tanende is onder de Nederlandse bevolking, zou zelfs komen door de berichtgeving van NOS. „Propaganda werkt”, stelt de columnist.

Volgens Van Cann heeft een columnist „de maximale vrijheid om te opiniëren”. Bij andere genres „liggen de eisen aan feitelijkheid en onderbouwing hoger”. Ook vindt ze deze aanvallen niet te vergelijken met de aangekondigde XR-actie. „Dit gaat niet over persvrijheid.”

Lees ook

Ruim zevenhonderd XR-demonstranten aangehouden en verwijderd van A12

Delen

Mail de redactie

Terwijl politici spreken van ‘code zwart’ in het gevangeniswezen vanwege een schrijnend tekort aan cellen, werden de afgelopen jaren voormalige gevangenissen omgetoverd tot fatbike-werkplaatsen, appartementen, hotels, klaslokalen en kunstenaarsateliers.

Dat gegeven was voor Giel Bonte (24), student aan de KABK in Den Haag, aanleiding om een fotoserie te maken over voormalige gevangenissen in Nederland. In twee maanden bezocht Bonte acht voormalige huizen van bewaring.

Die veelal vrij grauwe gebouwen, soms met ijzeren tralies voor de ramen, lijken op het eerste gezicht niet de meest inspirerende plekken om je als kunstenaar te vestigen. Maar Karen van Gelderen (53), die in de voormalig penitentiaire inrichting De Kruisberg in Doetinchem elke vrijdagmiddag in haar atelier werkt, vindt het er „heerlijk”. In een deels roze geschilderde cel maakt ze hier voornamelijk creaties met epoxy: „Het is, ondanks de omvang van 2,5 meter bij 3,5 meter, echt mijn eigen plekje.”

Het gebouw zelf stemt haar niet vrolijk, „het is niet bepaald een parel”, maar de mensen die er wonen en werken wel. Na de sluiting van De Kruisberg als gevangenis en opvoedingsgesticht zijn de ruimtes voor een relatief lage prijs tijdelijk verhuurd, om te voorkomen dat het gebouw gekraakt wordt. Inmiddels hebben zich hier verschillende bedrijven en mensen verzameld. Van Gelderen: „Er zitten nu allerlei bedrijfjes. Ict-bedrijfjes, een yogastudio, andere kunstenaars, een stadsboerin. Dankzij de lay-out van het gebouw loop je elkaar vaak tegen het lijf. Er is echt een soort gemeenschapszin ontstaan.”

De Kruisberg is één van de vele gevangenissen of penitentiaire inrichtingen die de afgelopen jaren zijn gesloten. De crisisjaren die volgden op de economische malaise in 2008 dwongen tot bezuinigingen, en het kabinet Rutte-II besloot om het gevangeniswezen gedeeltelijk te ontmantelen. Het leidde toen al tot protesten. Toenmalig Tweede Kamerlid Nine Kooiman (SP) voorspelde dat „criminelen thuis op de bank zouden worden gezet met een enkelbandje door crimefighter Teeven”. Sinds 2012 sloten 26 locaties hun deuren en verdwenen er 2.600 banen bij de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI).

Nu, zo’n twaalf jaar later, is volgens Wim Saris, directeur-generaal van de Dienst Justitiële Inrichtingen, de bezettingsgraad van de Nederlandse gevangenissen 99,7 procent, zo zegt hij in Trouw. Vorige week raamde het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum (WODC) dat zonder aanvullende beleidsmaatregelen het ruimtegebrek „alleen maar groter” zal worden. De druk op het gevangeniswezen door het cellentekort zou dan met 1 procent per jaar toenemen.

Interessante historie

„Het is een beetje wrang”, zegt de 68-jarige Bert Poortman, die al ruim tien jaar rondleidingen verzorgt bij de voormalige gevangenis Wolvenplein in Utrecht. „Enerzijds een tekort aan cellen, anderzijds gevangenissen die een andere bestemming krijgen.”

Poortman heeft zich zo’n twaalf jaar geleden, toen bekend werd dat de Utrechtse locatie ging sluiten, met een groep omwonenden ingezet om Wolvenplein te veranderen in een gebouw met kantoor- en werkplekken en evenementenruimtes. Volgens de Utrechter zou een leegstaand gebouw al snel tot „een dode plek in je buurt” leiden. „We wilden het veranderen van een plek waar niemand naartoe wil, naar een plek waar mensen uit nieuwsgierigheid wel een keer binnen willen kijken. Vanwege de geweldig interessante historie, maar ook door de activiteiten en bedrijvigheid.”

Die historie is lang niet voor iedereen die woont of werkt in een voormalige gevangenis een pré. Hoewel Van Gelderen niet wakker lag van de geschiedenis van De Kruisberg als detentielocatie, had zij aanvankelijk wel meer moeite met de historie van het pand als jongensgevangenis en opvoedingsgesticht. Zeker toen één van de jongens, die lange tijd in het pand vast had gezeten, langskwam: „Het was een oudere man in een rolstoel, hij bezocht deze plek samen met zijn zoon. De man had in het opvoedingsgesticht gezeten en moest huilen. Dat vond ik wel erg heftig.”

Ook fotograaf Giel Bonte was onder de indruk van de geschiedenis die de voormalige gevangenissen óók in zich dragen: „In veel van die gebouwen heb je nog isolatiecellen, die dan ergens achteraf in een kelder zitten. Nu zien al die verbouwde complexen er heel gezellig uit, met horeca en mooie appartementen en hier en daar een fijne moestuin en boerderij. Maar dat verleden, dat voel je ook.”

Delen

Mail de redactie

Wie in Nijmegen op de bus wacht, ziet binnenkort geen reclame meer voor vliegvakanties, cruises of benzineauto’s. De gemeenteraad nam woensdagavond een motie aan om fossiele reclame te weren uit de publieke ruimte. Om dit mogelijk te maken, vraagt de gemeenteraad het college om de regels van de openbare ruimte, de APV, aan te passen. „We willen dat onze stad geen podium meer biedt aan reclame die het klimaat schaadt” zegt raadslid Eline Lauret (Partij voor de Dieren), samen met GroenLinks en CDA initiatiefnemer van de motie.

Want reclames voor fossiele producten of diensten, zegt Lauret, „stimuleren aankopen die de klimaatcrisis verergeren”. Dit verbod gaat nadrukkelijk niet over het verbieden van die producten, zegt ze, maar over het maken van reclame ervoor. „Vliegen is legaal, net als benzine tanken of gas verbruiken. Maar Nederland en ook Nijmegen hebben afgesproken de CO₂-uitstoot drastisch te verminderen. Dan moet je dat ook gaan doen.”

Zolang fossiele producten massaal gepromoot worden, wordt er niet voldoende verduurzaamd. Het houdt innovatie van de sector tegen

In een tweede motie heeft de raad de gemeente gevraagd om een verbod voor te bereiden voor reclame van vlees, zuivel en eieren uit de niet-biologische veehouderij en voor vis, omdat die producten ook bijdragen aan klimaatverandering. „Dat was de grootste verrassing”, zegt Lauret, „dat ook deze motie een meerderheid kreeg.”

Het besluit van Nijmegen past in een bredere beweging. Eerder besloten onder meer Amsterdam (als eerste ter wereld) en Haarlem al om fossiele reclames te weren uit het straatbeeld, door in nieuwe contracten als eis te stellen dat er geen fossiele advertenties meer worden vertoond. Den Haag, Utrecht, Delft en nu Nijmegen gooien het over een andere boeg: door het aanpassen van de APV. In Den Haag leidde dat tot een rechtszaak, aangespannen door reisbrancheorganisatie ANVR en reisaanbieder TUI. Zij stelden dat het verbod in strijd was met de vrijheid van meningsuiting. Maar de rechter gaf de gemeente in april gelijk: overheden mogen reclame beperken, mits dat goed wordt onderbouwd en proportioneel gebeurt.

Tabaksfabrikanten mogen niet adverteren in Nederland. Dat heeft effect

Dat juridische groene licht is een opsteker voor Den Haag en voor burgerinitiatief Reclame Fossielvrij, dat sinds 2019 ijvert voor een landelijk verbod op fossiele reclame. „Als je ergens vanaf wilt omdat het gevaarlijk is, zoals van fossiele brandstoffen, moet je stoppen met het promoten ervan”, zegt oprichter Femke Sleegers, die onder andere lokale partijen ondersteunt die dit onderwerp willen agenderen. „Met tabak is dat ook gebeurd. Tabaksfabrikanten mogen niet adverteren in Nederland. Dat heeft effect.”

Wetenschappers

De roep om een verbod komt niet alleen uit de politiek of uit activistische hoek. Ook wetenschappers waarschuwen dat fossiele reclame directe invloed heeft op consumentengedrag én op hoe mensen denken over wat normaal is. Zo laat een recente studie in Nature zien dat lokale verboden van fossiele reclame meer doen dan alleen directe consumptie verminderen: ze veranderen hoe we denken over fossiele energie. Het beperken van reclame, een ogenschijnlijk kleine maatregel, kan een groot effect hebben. Als de publieke opinie kantelt, schrijven de onderzoekers, voelen bedrijven en politici zich sneller geroepen om duurzame keuzes te maken.

Mensen worden elke dag blootgesteld aan honderden, soms duizenden reclameboodschappen

Een groep Nederlandse wetenschappers betoogde in 2023 in een advies aan de Tweede Kamer al dat een verbod op fossiele reclame essentieel is om een duurzame transitie in gang te zetten en te versnellen. Daarbovenop zijn nog veel meer maatregelen nodig, stelden zij.

Mensen worden elke dag blootgesteld aan honderden, soms duizenden reclameboodschappen. Van bushokje tot supermarkt, van instastory tot snelwegmast. Volgens onderzoek van onder andere TNO, de Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) beïnvloeden deze prikkels niet alleen individueel gedrag, maar ook onze gezamenlijke normen: wat we als normaal, wenselijk en succesvol beschouwen. Reclame die fossiele producten aanprijst – zoals verre vliegvakanties of grote auto’s – draagt zo bij aan het in stand houden van een consumptiepatroon dat volgens wetenschappers niet houdbaar is.

„De reisbranche speelt daar een grote rol in”, zegt Eke Eijgelaar, onderzoeker duurzaam toerisme aan Breda University of Applied Siences. Samen met twintig andere toerisme-onderzoekers deed hij een publiek statement ter ondersteuning van een reclameverbod in Den Haag. „Reclame voor vlieg- en cruisereizen stuurt gedrag in die richting, zo blijft dat de norm. Maar zolang fossiele producten massaal gepromoot worden, wordt er niet voldoende verduurzaamd. De uitstoot van de reisbranche stijgt zelfs. Het houdt innovatie van de sector tegen.”

Bushokjes

In Nederland is de publieke ruimte voor een belangrijk deel in handen van gemeenten. Zij bepalen zelf wat er op de schermen, bushokjes en reclamezuilen in hun beheer wordt vertoond. Daar zit ruimte voor lokaal beleid – en daar blijkt behoefte aan. „We hebben ineens de wind mee”, zegt Sleegers. Of ze dat opmerkelijk vindt, met een klimaatkritische regering? „Het laat juist zien hoeveel draagvlak er wél is voor klimaatbeleid in Nederland”, zegt ze. „Daarom zou het eigenlijk landelijk geregeld moeten worden.”

Wat valt er precies onder fossiele reclame? Dat is soms nog onderwerp van debat, maar de meeste definities zijn helder: reclame voor fossiele brandstoffen (zoals aardgas), luchtvaart, cruises, benzine- en dieselauto’s en energieleveranciers die sterk afhankelijk zijn van fossiel. Ook misleidende duurzaamheidscampagnes van bijvoorbeeld luchtvaartmaatschappijen of oliebedrijven vallen er vaak onder. Gemeenten gebruiken steeds vaker een lijst met voorbeeldcategorieën, gebaseerd op de richtlijnen van Reclame Fossielvrij.

Intussen bereiden wetenschappers een nieuwe stap voor. Onder hen is een petitie voor een landelijk verbod in omloop, gericht aan politiek Den Haag, waarin ze pleiten voor een wettelijk verbod op fossiele reclame. Het moment van indienen is nog niet bekend. „Je ziet dat wereldwijd steeds meer gemeenten de wetenschappelijke inzichten omarmen en zelf om strenger klimaatbeleid vragen,” zegt Sleegers. „Onderzoek laat zien dat er veel draagvlak is in Nederland. Dit is laaghangend fruit. Het hoeft alleen geplukt te worden.”

Lees ook

Verbied álle reclame in de openbare ruimte, niet alleen de fossiele

Delen

Mail de redactie