Langzaam begint Europa in te zien hoe groot het PFAS-gevaar is

Posted on February 23, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Blijvende vervuiling PFAS, veelgebruikte chemische stoffen, kwamen de laatste jaren in opspraak, in Nederland door de giftige uitstoot van Chemours in Dordrecht. Gaandeweg wordt de omvang van het probleem duidelijk. En hoe moeilijk het is op te lossen.

Tim Luimes

23 februari 2023 om 16:47

Leestijd 7 minuten

Elke dag loost ‘Chempark’ Currenta Leverkusen giftige PFAS in de Rijn – en aanzienlijk meer dan wat de regionale autoriteiten als maximum nastreven. Zo’n honderd kilometer verderop stroomt de rivier Nederland binnen. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) waarschuwde vorig jaar dat Nederlanders te veel van de stoffen binnenkrijgen, onder meer via drinkwater dat uit rivieren komt.

Op het industrieterrein staat de fabriek van de Duitse chemische multinational Lanxess, die de giftige chemische substantie PFBS maakt. Dat is een van de vele soorten PFAS, per- en polyfluoralkylstoffen, een familie van duizenden chemische substanties. De bekendste heeft de merknaam Teflon, geproduceerd door Chemours in Dordrecht. De stoffen zijn ontzettend sterk, waardoor ze geschikt zijn voor allerlei toepassingen: van pizzadozen tot computerchips. Juist door hun eigenschappen blijven deze stoffen voor altijd in het milieu, vandaar de naam forever chemicals. En omdat veel ervan giftig zijn en mogelijk kankerverwekkend, vormen ze een groot probleem voor omgeving, drinkwater en gezondheid. PFBA, een van de stoffen die in Leverkusen in de Rijn geloosd worden, levert volgens het RIVM een „hoge bijdrage” aan de totale PFAS-vervuiling van Nederlandse rivieren.

Producenten

In Europa maken elf bedrijven PFAS, in zeventien fabrieken. De Dordtse fabriek van de Amerikaanse multinational Chemours is de enige producent in Nederland. Zes fabrieken bevinden zich in Duitsland, vijf in Frankrijk, drie in het Verenigd Koninkrijk, een in Italië en een in België. Bij nog drie fabrieken in Italië, Polen en Spanje is de productie gestaakt, maar de vervuiling gebleven.

Dat blijkt uit een internationaal journalistiek onderzoeksproject, geïnitieerd door het Nederlandse collectief The Investigative Desk. Het is de eerste publieke inventarisatie van PFAS-producenten in Europa.

Bij het voorstel tot een Europees verbod op PFAS, dat Nederland en vier andere Europese landen deze maand deden, was een lijst van fabrikanten inbegrepen. Die opsomming was niet volledig; zo ontbrak de locatie van Lanxess in Leverkusen. Daarnaast stonden er bedrijven op die geen PFAS produceren. Het RIVM, namens Nederland betrokken bij het verbodsvoorstel, zegt dat een volgende lijst aangepast zal zijn.

Het internationale team van journalisten kon de productielocaties in kaart brengen door informatie te combineren uit verscheidene bronnen. Het gebruikte onder meer wetenschappelijk onderzoek, overheidspublicaties, registraties bij het Europees Chemicaliën Agentschap (ECHA), uitstootgegevens van het Europees Milieuagentschap, documenten van de industrie zelf, en informatie die werd verkregen via een beroep op toegang tot documenten bij de Europese Commissie.

Milieujurist Gretta Goldenman, die een leidende rol heeft in een internationaal gezelschap kritische PFAS-experts, juicht de journalistieke inventarisatie toe. „Het was hoog tijd dat dit eindelijk bekend werd”, zegt ze. „Zeker voor de mensen die naast deze fabrieken wonen. Zij zijn het meest blootgesteld aan deze stoffen.”

Zo bleek uit RIVM-onderzoek dat omwonenden van Chemours in Dordrecht het mogelijk kankerverwekkende PFAS in hun bloed hebben in concentraties die de norm ver overschrijden. En daar houdt het niet op: vrijwel iedereen heeft de stoffen in het bloed. De grens voor een gezond en veilig milieu is wat PFAS betreft overal ter wereld overschreden, bleek vorig jaar uit Zweeds wetenschappelijk onderzoek.

Gevaren

Het gevaar werd begin deze eeuw duidelijk bij een rechtszaak in de Verenigde Staten tegen de Amerikaanse chemiereus DuPont, nadat het bedrijf de omgeving van zijn fabriek in de staat West-Virginia zwaar had vervuild met PFOA, een van de vele PFAS. De afgelopen jaren stapelde het bewijs voor de grote gevaren van de substanties zich snel op. Veel van de stoffen hopen zich op in het menselijk lichaam. Ze schaden het immuunsysteem, de ontwikkeling van ongeboren kinderen, de vruchtbaarheid en de schildklier en kunnen leiden tot nier- en teelbalkanker. Volgens een berekening van Goldenman sterven zo’n 12.000 Europeanen per jaar aan de gevolgen. In 2020 kwam de Europese Autoriteit Voedselveiligheid (EFSA) daarom met veel strengere normen.

Cijfers

De schade aan gezondheid en milieu door PFAS in Europa is moeilijk te berekenen. Goldenman schatte het in het rapport De kosten van nietsdoen uit 2019 op tientallen miljarden euro’s. Maar het is bijna onmogelijk concrete cijfers te produceren, zegt de vooraanstaande PFAS-expert Martin Scheringer, milieuchemicus aan het technologie-instituut ETH in Zürich en mede-coördinator van het Global PFAS Science Panel. „Je komt al snel tot astronomische bedragen. Deze rotzooi kan niet volledig opgeruimd worden. De dimensies van dit probleem zijn zo groot dat er geen oplossing is.”

Vervuiling van het drinkwater is „een van de meest urgente problemen waar we mee te maken hebben”, zegt Olivier Hoebel, voorman van EurEau, de koepel van Europese drinkwaterbedrijven. Hij ziet geen oplossing. Het voorgestelde Europese PFAS-verbod zal het probleem niet wegnemen: „Deze stoffen zullen hoe dan ook de komende decennia blijven circuleren in het milieu.”

Nederland en België

Binnen Europa leidde PFAS de laatste jaren vooral tot ophef in Nederland en België. Goldenman omschrijft Dordrecht als ‘frontlinie’. Onderzoeksplatform Follow The Money berichtte in 2015 dat Chemours de omgeving langdurig had vervuild. Daar kwam in 2019 de ‘PFAS-crisis’ overheen: grond bleek op veel plaatsen in het land zo vervuild dat die niet meer zomaar verplaatst mocht worden. Dat veroorzaakte grote problemen in de bouw.

België kende in 2021 een groot schandaal, veroorzaakt door de 3M-fabriek bij Antwerpen, nog geen tien kilometer van de Nederlandse grens. Dit bedrijf gebruikte decennialang PFOS, een gevaarlijke soort PFAS. In het grondwater bij het complex zitten gehaltes die ver uitsteken boven alle andere Europese metingen, blijkt uit internationaal onderzoek. De waarden zitten miljoenen keren boven de risicogrens voor veilig drinkwater.

Nadat milieuactivist Thomas Goorden deze extreme vervuiling aan de kaak had gesteld, concludeerde een parlementaire onderzoekscommissie vorig jaar dat de Belgische overheid tekort is geschoten in de bescherming van de burger. 3M ging akkoord met een betaling van 571 miljoen euro om de omgeving schoon te maken.

Duitsland

Elders in Europa is het publiek minder bekend met de PFAS-problematiek. Nu blijkt uit onderzoek van journalisten van de Süddeutsche Zeitung en de publieke omroepen NDR en WDR dat die stoffen in vrijwel geheel Duitsland vervuiling hebben veroorzaakt.

Hoewel het land bekendstaat als streng gereguleerd, is er amper wetgeving voor PFAS-emissies. Industriepark Currenta heeft bijvoorbeeld alleen te maken met ‘oriëntatiewaarden’ voor uitstoot en lozing. Het overschreed die waarden vorig jaar dagelijks gemiddeld met een factor veertien. Currenta zegt zich „strikt” aan zijn vergunning te houden, waarin overigens geen PFAS-eisen staan. Eerdere jaren vertonen een soortgelijk beeld, met nog grotere uitschieters. Dat blijkt uit berekeningen van de Duitse milieuorganisatie Bund, op basis van publieke gegevens over het afvalwater.

Waar bedrijven in Nederland bij overtreding van vergunningwaarden een boete krijgen, is Currenta en Lanxess geen sanctie voor hun lozingen opgelegd. In een verslag van het ministerie van Milieu van de deelstaat Noordrijn-Westfalen staat dat de vergunningverlener juridisch gezien niets kan afdwingen.

„Het gemak waarmee de Duitsers deze lozingen toestaan, vind ik zeer verbazend”, zegt directeur Gerard Stroomberg van Riwa Rijn, de vereniging van Nederlandse drinkwaterbedrijven die de Rijn als bron gebruiken. Hij pleit ervoor het probleem bij de oorsprong aan te pakken. „De hoge bijdrage door PFBA aan PFAS-vervuiling in de Rijn kunnen we verminderen door aan de industriële lozing daar strenge eisen te stellen.”

3M kondigde vorig jaar aan te stoppen met zijn PFAS-productie in Vlaanderen en het Beierse Gendorf, aan de Duits-Oostenrijkse grens. Decennialang bracht het bedrijf PFOA de omgeving in, een giftige en mogelijk kankerverwekkende PFAS. Het chemicaliënagentschap van de Europese Unie (ECHA) plaatste PFOA in 2013 op de lijst van zeer zorgwekkende stoffen, wat betekent dat de uitstoot geminimaliseerd moet worden. In 2020 kwam het tot een verbod. 3M koos voor vervanging door ADONA – ook een PFAS, maar met een chemische structuur waarvan de gezondheidseffecten onbekend zijn.

Frankrijk

In Frankrijk was PFAS tot voor kort een nauwelijks bekend probleem. Pas vorige maand kwam de regering er met een nationaal PFAS-actieplan, dat meer milieutests en uitstootreductie beoogt. Naast vier productielocaties – van chemiebedrijven Solvay, Daikin, Chemours en Arkema – kent het land ook een bekende grootgebruiker van PFAS: pannenfabrikant Tefal. Die gebruikte PFOA voor de antiaanbaklaag.

Tefals fabriek in Rumilly, zo’n veertig kilometer onder Genève, vervuilde het drinkwater in de omgeving met de giftige stof, blijkt uit onderzoek van Le Monde. Inmiddels gebruikt het bedrijf ADONA, net als 3M. Op de verpakking van nieuwe pannen staat „PFOA-vrij”. Maar de PFOA-waarden in het water liggen nog steeds tientallen keren boven wat in Nederland als veilig geldt.

De regionale milieudienst in de Haute-Savoie mat de uitstoot van PFAS jarenlang niet. Toen dat in 2020 voor het eerst wel gebeurde, testte het op PFOS, een zusje van PFOA. En PFOS gebruikte Tefal niet, waardoor de vervuiling onopgemerkt bleef. Pas in de zomer van 2022 begon de milieudienst op de juiste chemicaliën te testen en werd de aanwezigheid in het water ontdekt.

Verenigd Koninkrijk

De fabriek van het Japanse Asahi Chemicals aan de Engelse kust, zo’n zestig kilometer ten noordwesten van Manchester, is vergeleken met Chemours in Nederland een kleine producent van PFAS. Aan de lozing ervan in de rivier de Wyre, naast de fabriek, stelt de vergunning geen limiet.

Journalistiek collectief Watershed Investigations deed onderzoek voor The Guardian en nam proeven. De journalisten troffen PFOA-waarden aan die de Nederlandse grens voor veilig drinkwater honderden keren overschreden. Ze vonden zevenhonderd soorten PFAS in de rivier, die naar beschermd natuurgebied stroomt.

Italië

Italianen is de vergiftiging van drinkwater door PFAS al langer bekend. De fabriek van het chemische bedrijf Miteni, zo’n tachtig kilometer ten westen van Venetië, vervuilde het drinkwater van 300.000 Italianen ermee. In 2018 ging het bedrijf failliet.

In Alessandria, zo’n zeventig kilometer ten zuidoosten van Turijn, staat een fabriek van het Belgische Solvay die PFAS uitstoot. Mannen die in de directe omgeving van de fabriek wonen, lopen door de vervuiling 50 procent meer risico op leverkanker dan mannen in de rest van de gemeente, blijkt uit epidemiologische studies. Maar een effectief plan om emissies te verminderen en de gezondheid te beschermen is er niet, concluderen journalisten van Radar Magazine, een online tijdschrift voor milieujournalistiek.

Solvay gebruikt in Alessandria C604, een PFAS waarvan het claimt dat die een „beter toxicologisch profiel” heeft dan het eerder gebruikte en inmiddels verboden PFOA. Recent onderzoek van de universiteit van Padua laat zien dat de risico’s bij Solvay, in ieder geval voor het waterleven, niet zijn afgenomen met de overstap. Bovendien breekt ook C604 niet af.

„Zodra een stof gevaarlijk of problematisch blijkt, zie je dat de chemische industrie overstapt naar een vergelijkbare stof”, zegt wetenschapper Martin Scheringer. „Het verhaal begint telkens opnieuw.”

Onderzoeksproject Forever Pollution

De auteur is lid van The Investigative Desk, een groep onderzoeksjournalisten die wordt gefinancierd uit donaties, subsidies, beurzen en honoraria. Geldschieters hebben geen rol bij of inhoudelijke invloed op onderzoek of publicaties (www.investigativedesk.com).

Het Forever Pollution Project, dat het Europese PFAS-probleem in kaart brengt, is ontwikkeld door The Investigative Desk in samenwerking met journalisten van Le Monde (Frankrijk); Süddeutsche Zeitung, NDR, WDR (Duitsland); online tijdschrift Radar Magazine( Italië) en andere media. Deze publicatie en het project zijn mede tot stand gekomen met financiële steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten, het Lira Auteursfonds Reprorecht, Journalismfund.eu en het fonds Investigative Journalism for Europe (IJ4EU).

Kabinet wil aftrek hypotheekrente verhogen voor midden- en hoge inkomens

admin
November 25, 2024
0

Goedemorgen, welkom bij het economieblog van 25 november.

De aftrek van de hypotheekrente is een heikel punt. Toch is het kabinet van plan om de regels te veranderen: middeninkomens en hoge inkomens mogen straks meer aftrekken dan lage inkomens, meldt Het Financieele Dagblad. De Eerste Kamer kan er nog een stokje voor steken.

De verwachting is dat de regering-Biden nog deze week strengere exportmaatregelen voor Chinese chipbedrijven aankondigt. Het zou gaan om honderden chipmakers in China die geen geavanceerde apparatuur uit het Westen meer mogen importeren. Wat dat voor ASML en ASM International betekent is niet zeker. Nog voor Thanksgiving (donderdag) zouden de regels bekend moeten worden.

De Italiaanse bank UniCredit doet een bod van 10 miljard dollar op zijn Italiaanse concurrent, Banco BPM. De Financial Times ziet dit als het teken van een nieuwe consolidatietrend, om met grotere Europese banken beter te concurreren met banken uit de VS en Azië.

Bloomberg meldt dat beurzen positief reageren op de keuze van Scott Bessent als voorgestelde kandidaat-minister van Financiën in de regering-Trump. Geen verrassing: hij is van plan de belastingen te verlagen, vertelde hij de The Wall Street Journal.

Oliereuzen hebben zich op massaproductie van plastic gestort. Hoe Shell bij Pittsburgh de buurt vervuilt met een enorme plasticfabriek

admin
November 22, 2024
0

Zoet. Zo rook de lucht, de eerste keer dat hij de fabriek rook. „Geen vieze geur”, zegt Skyler Brimmeier (31). „Een beetje als ahornsiroop.” Maar soms rook de lucht „een paar dagen naar rotte eieren”. En meestal „naar verbrande benzine”.

Brimmeier, met een strakke donkergrijze jeans en een groene sweater, zit aan een houten picknicktafel voor de bibliotheek van de gemeente Beaver County, in de staat Pennsylvania. Hij zit er graag, vanwege het uitzicht over de rivier de Ohio. De bomen aan de overkant van de vallei steken in rode en gele herfsttinten tegen elkaar af.

Vanuit zijn achtertuin in het plaatsje Vanport zag hij tot twee jaar geleden de fabriek van Shell anderhalve kilometer verderop verrijzen; de aanblik van een kleine stad. De geuren vlogen hem aan als hij ’s ochtends de deur uit stapte om zijn hond uit te laten. Nog indrukwekkender waren de kleuren. „Soms waren de vlammen door het affakkelen van gassen zo hoog, dat het leek of er een gigantische oranje lichtbol over de horizon hing. Vrienden uit Ohio vroegen of Beaver in brand stond.”

Op een terrein van minstens 225 voetbalvelden groot bouwde Shell voor 13 miljard euro een nieuwe plasticfabriek. In de fabriek heeft de oliereus de capaciteit jaarlijks 1,6 miljoen ton plastic te maken. Het gaat om polyetheen-korrels, die worden gebruikt voor shampooflessen, speelgoed en flexibele plastics zoals verpakkingen en wegwerptasjes.

De bouw begon in 2017, eind 2022 startte de fabriek de eerste productie. Het kreeg vergunningen om bepaalde hoeveelheden chemische stoffen uit te stoten, maar na ruim één maand productie schoot Shell al door de maximale jaarlijkse uitstoot heen.

Grootste fossiele groeimarkt

Shell noemt zich in reclames graag een van de grootste aanjagers van de energietransitie. Tegelijk investeert het aan de andere kant van de wereld in de grootste fossiele groeimarkt van de toekomst: (wegwerp-)plastics.

Shell ziet net als andere oliebedrijven dat de vraag naar brandstof door elektrische auto’s kan gaan dalen. Oliereuzen hebben afgelopen jaren de ene na de andere plasticfabriek – zoals deze in Pennsylvania – gebouwd. Ze investeerden gezamenlijk honderden miljarden euro’s in plastic productie wereldwijd.

Omdat plastic een wereldmarkt is en in de praktijk fossiel plastic met gerecycled plastic concurreert, hebben Europese reyclingbedrijven last van de goedkope, fossiele plastics van oliereuzen en andere fabrieken die via de haven van Antwerpen en Rotterdam het continent binnenkomen. In Nederland vielen dit jaar al vijf plasticrecyclingbedrijven om.

Monitoren als fulltime baan

Ook op een donkere avond is Clifford Lau een opvallende verschijning. Zijn donkerbruine haar zit wild, zijn baard is grijs, en zijn rug iets gebogen. In zijn hand heeft hij een meetapparaat: een soort groot uitgevallen walkie-talkie met gele knoppen, rood flikkerend licht en een lange witte antenne.

Lau parkeert zijn grijze Honda Fit onderaan Cade Drive in Monaca en stapt uit. De struiken aan het einde van de kronkelende nieuwbouwstraat tekenen scherp af tegen de witte waas van de fabriek van Shell, die door duizenden lampen wordt verlicht. Lau duwt takken opzij en loopt de heuvel af voor beter uitzicht. „Dit is eigenlijk al Shell-terrein.”

Lau brengt veel tijd door in deze bosjes in de nachtelijke uren. Voor hem is het monitoren van Shell een bijna fulltime baan geworden. Een paar jaar geleden zag zijn leven er nog heel anders uit. Lau is gepromoveerd in synthetische organische scheikunde en werkte dertig jaar als chemicus in de industrie, zoals bij Bayer en Polaroid.

Hij raakte in 2021 betrokken bij Shell na het „ahornsiroop-incident”. De lokale toezichthouder, de Department of Environmental Protection, kwam na meldingen op de zoete lucht af. „Ze gingen alle restaurants af om te vragen of ergens in de keuken suiker was aangebrand. Hoewel de geur vijf dagen bleef hangen, stelden ze wel vast dat de geur van Shell kwam. Maar ze namen geen luchtmonsters om onderzoek te doen naar de oorsprong van de zoete lucht. We besloten: als zij de fabriek niet goed in de gaten houden, moeten wij het maar doen”, zegt Lau.

**Omwonende Clifford Lau monitort** met meetapparatuur de uitstoot van de Shell-fabriek. Inmiddels is dit voor hem bijna een fulltime baan geworden, hij is het aanspreekpunt voor Beaver County.

Inmiddels is Lau het aanspreekpunt voor Beaver County. Hij krijgt regelmatig sms’jes over alarmen, geuren, licht of lichamelijke klachten en probeert waar mogelijk bij de fabriek te achterhalen wat de oorzaak is. Overtredingen meldt hij met de milieuorganisatie waarvoor hij actief is, Beaver County Marcellus Awareness Community, aan de lokale toezichthouder. In eerste instantie verzette Shell zich tegen een monitoringssysteem, nu hangen aan de huizen of hekken van tientallen buurtbewoners camera’s en meetapparaten.

De witte gloed van de fabriek schijnt op het gezicht van Lau. De fabriek heeft de aanblik van een dystopisch landschap van tientallen meters hoge torens, grote vaten en hoge pijpen, waar nu witte stoom uit komt, maar waar ook regelmatig oranje vlammen te zien zijn als de fabriek overbodige gassen affakkelt. Uit de fabriek stijgt een continu ruisend geluid op, en af en toe een hoge fluittoon. Goederentreinen rijden af en aan.

Lau wijst naar zeven slanke, tientallen metershoge pijpen naast elkaar. „Wij noemen dat de zeven zussen. Dat zijn de ethyleenkrakers. En dat”, hij wijst naar een andere installatie, „is iets wat we het soepblik noemen. En soort verbrandingsoven. Daar hebben we nog het grote potlood, en daar het kleine potlood.” Waarom al die namen? „Mensen belden mij op en zeiden: ‘Ik zie vlammen’. Wáár dan, vroeg ik. Toen hebben we deze namen bedacht. Nu kunnen mensen zeggen: bij de zeven zussen, of het soepblik.”

Kankerverwekkende stoffen

Lau somt op hoog tempo stoffen op die de fabriek uitstoot. „Stikstofdioxide, zwaveldioxide, koolmonoxide, kooldioxe, formaldehyde, benzeen, hexaan, naftaleen, tolueen. Een aantal van deze stoffen veroorzaakt een toename van ozon in de lucht. Sommige stoffen, of een cocktail ervan, kunnen een verhoogd risico op kanker geven.” De tijd moet uitwijzen wat over tien of twintig jaar de gevolgen zijn voor de mensen uit Beaver County, zegt Lau.

Soms merkt hij zelf dat de lucht anders is, bijvoorbeeld toen hij in het voorjaar van 2023 zijn keel geïrriteerd voelde raken bij de bibliotheek van Beaver. Op zijn walkie-talkie-meetapparaat zag hij de waarde van vluchtige organische stoffen enorm hoog uitslaan. „Ik was kilometers verwijderd van de fabriek.”

Shell bleek binnen 24 uur honderd kilo benzeen te hebben uitgestoten, vele malen meer dan toegestaan. Benzeen kan (in grote hoeveelheid) kankerverwekkend zijn. Buurtbewoners klaagden over geïrriteerde ogen en een sterke geur in de lucht.

Benzeen is een van de bijproducten die ontstaan in de fabriek, legt Lau uit. „Voor het proces waarmee hier plastic wordt gemaakt heb je geen olie nodig. Het wordt van vloeibaar gas gemaakt, afkomstig uit schaliegas. In die ovens verwarmen ze dat op zeer hoge temperaturen, en dan scheurt de ethaan als het ware uit elkaar. En daarbij krijg je bijproducten als methaan, benzeen – allerlei stoffen.”

Hij bekijkt de fabriek met een mix van scheikundige bewondering, en minachting. „Als ze er nou een geneesmiddel voor kanker zouden ontwikkelen, dan zou het misschien wel oké zijn. Maar ze maken geen geneesmiddel voor kanker. Polyethyleen is een behoorlijk goedkoop plastic. Het opboren van schaliegas is een vervuilend proces. Het transporteren van gas geeft vervuiling. Wat deze fabriek doet is vervuilend. En dan is het product dat ze maken op zichzelf een vervuiler van het milieu. Dus het is slecht van begin tot eind.”

‘Ik woon in een nachtmerrie’

Vijftig kilometer ten zuiden van de Shell-fabriek woont Michelle Stonemark met haar man en drie kinderen. In een bosrijk heuvellandschap, in het district Washington County, leidt een grijze oprijlaan naar haar lichtblauwe woning. ‘Happy Halloween’, staat op haar deurmat. De omgeving lijkt sereen, maar is het niet. Stonemark: „Ik woon in een nachtmerrie.”

Met haar ouders, zus en een vriendin kocht ze in 2010 dit stuk land van 12 hectare groot. Terwijl ze er elk hun eigen huizen op lieten bouwen, bleek de buurman zijn terrein te hebben verhuurd aan een schaliegasbedrijf. Inmiddels zijn er vijf schaliegasputten aangelegd bij haar buurman, zo’n 160 meter van haar woning.

„Ik voel de trillingen in m’n borst. Onze vaat rammelt, onze schilderijen schudden aan de muren. Soms word ik wagenziek als ik door mijn huis loop.”

**Even Clark (l.) en Heather Hulton VanTassel** varen op de Ohio nabij het complex van Shell om onderzoek te doen naar vervuiling van de rivier.

Problematischer dan de trillingen vindt ze het affakkelen van overbodige gassen bij haar buurman. „De vlammen kunnen bijna 10 meter hoog de lucht in schieten. Het ziet eruit als een vlammenwerper.”

’s Nachts ligt ze wakker, bezorgd over de gezondheidseffecten. „Onze kinderen hebben bloedneuzen die ze eerder nooit hadden. We hebben heel veel hoofdpijn, zijn vaak misselijk.”

Het ethaan dat wordt opgepompt naast de tuin van Stonemark, gaat naar Shell. De oliereus maakt gebruik van de schaliegasboom die er sinds twee decennia is. Ethaan is daarvan een bijproduct en dat wordt naar de fabriek boven Pittsburgh getransporteerd met een pijpleiding. Shell moest 670.000 dollar boete betalen voor milieuovertredingen rond de pijpleiding waarmee het bedrijf dat doet en het niet op de hoogte brengen van de toezichthouder. In het heuvelachtige zuidwesten van Pennsylvania is schaliegas overdadig onder de grond aanwezig en dat maakt de fabriek Shell een dankbare bestemming voor ethaan.

Treinwagons vol plastic korrels

„Wat een prachtige dag”, zegt Evan Clark. „Met deze mooie herfstkleuren. En het water zo kalm.” Hij duwt zijn boot met zijn bruine laars van een kleine pier af.

Eens per maand gaat Clark hier vanaf Vanport op inspectie. Vandaag heeft hij Heather Hulton VanTassel meegenomen, die promoveerde op ecologisch onderzoek. Samen doen ze voor de non-profitorganisatie Three Rivers Waterkeeper onderzoek naar de vervuiling in de Ohio.

„Plastic blijft mij bezighouden”, zegt Clark. „Zeventien jaar geleden haalde ik al met vrijwilligers plastic afval uit de rivier. Nu kijk ik nog steeds naar plastic, maar dan naar de productie van plastic in onze regio.”

Zijn boot glijdt de Ohio over, langs de kade, in de richting van Shell. „Je kan hier al de grijze toppen van de treinwagons zien”, zegt hij op ruim een kilometer afstand van de fabriek. „Die laden ze vol met plastic korrels, iets kleiner dan een graankorrel. Die brengen ze naar andere fabrieken, waar ze er plastic spullen van maken.”

Rokende schoorsteenpijpen steken uit boven de bomen in herfsttinten.

Afvalwater van de Shell-fabriek dat in de rivier de Ohio wordt geloosd. De lucht ruikt er naar terpentine.

Foto’s: Quinn Glabicki

Minutenlang stuurt Clark de boot langs het Shell-terrein. Dit stuk land heeft een „geschiedenis”, vertelt Hulton VanTassel. „Er heeft lange tijd een loodbedrijf gezeten. Daarna een zinkbedrijf. Dat sloot rond 2015.” Shell koos het stuk land voor de fabriek en kreeg een belastingvoordeel van 1,6 miljard dollar van de staat Pennsylvania. Shell gaf weliswaar naar eigen zeggen 80 miljoen dollar uit om het terrein op te schonen, maar de experts zijn niet overtuigd.

„De bodem is nog zwaar vervuild”, zegt Hulton VanTassel. „Waarschijnlijk is het gekocht voor een fractie van wat een ander, schoon stuk land langs de Ohio zou kosten. We zouden gezien het proces van plasticproductie geen aluminium moeten terugvinden in het water dat van het Shell-terrein komt, of zink, of lood, maar dat hebben we wel gedaan.”

Langs de fabriek – overdag niet witverlicht, maar verschillende tinten grijs – vaart Clark naar een van de plekken waar Shell z’n afvalwater loodst op de rivier. Uit een grote buis komt dampend water, dat als een kleine waterval over de rotsen neerklettert, de rivier in. De lucht ruikt er naar terpentine. Vlakbij is een meneer in een kleine bruine boot aan het vissen. Hij zwaait beleefd.

Het **fabrieksterrein van Shell in Monaca**, Pennsylvania wordt ’s nachts door duizenden lampen wit verlicht.

Toezichthouder Department of Environmental Protection stelde acht keer overtredingen vast van de milieuvergunning van Shell wat betreft het afvalwater van de fabriek, zoals te hoge concentraties tolueen en de weekmaker dibutylftalaat.

Clark loopt naar de punt van zijn boot en buigt voorover. Uit het water pakt hij een dikke tak die vastzit vlak bij de uitstroom van het afvalwater van Shell. Hij plukt er een kleine, doorzichtige korrel vanaf, die hij tussen zijn vingers omhooghoudt. Een plastic korrel, precies zoals het eindproduct van deze fabriek. „Ik kan niet garanderen dat deze van Shell komt, want een andere plasticfabriek in de buurt lekt veel plastic korrels in de rivier. Ik heb wel honderden korrels gevonden vlak bij waar het afvalwater geloosd wordt van Shell, in allerlei formaten. Deze regio heeft een groot plasticprobleem.”

Ondanks het plastic in het water, milieuzorgen en de overlast, is niet iedereen negatief over de fabriek. In West-Pennsylvania sloten veel staalfabrieken, ooit de motor van de economie. Shell beloofde met z’n plasticindustrie de regio „een nieuwe rol” te geven. De mensen uit de dorpen in Beaver County reageerden dan ook niet meteen afwijzend op een nieuw, groot, industrieel complex in hun midden.

Aan de bouw van de fabriek werkten 9.500 duizend mensen, maar die vertrokken weer. Uiteindelijk bleven er 600 de machines aansturen; veel ingenieurs, vaak mensen van buiten Beaver County die in het nabijgelegen Pittsburgh gingen wonen. Uit een rapport van de lokale universiteit bleek dat de beloofde werkgelegenheid uitbleef.

„Er zijn veel verschillende standpunten over de fabriek in de gemeenschap”, zegt Hulton VanTassel. „Ik heb mensen horen zeggen dat ze niet meer in hun eigen slaapkamer kunnen slapen, omdat ze daar te veel last hebben van de herrie van de fabriek. Sommige mensen zijn erg bezorgd over hun gezondheid. Maar er zijn ook veel mensen die vinden dat alle extra industrie in de regio goede industrie is – ook al vallen de banen wel tegen.”

Weg verhuisd

Jackie Shock-Stewart besloot niet af te wachten hoe het zou zijn deze fabriek als buurman te hebben. Ze vertelt het 150 kilometer bij de fabriek vandaan, op een bruin gestoffeerde bank in Ohio. Net als twee bevriende families is ze weg verhuisd. Ze vertrok in 2022, vlak voordat de productie begon.

Met haar ranke vingers slaat ze de bladzijden om van een fotoboek dat ze nog maakte van hun oude thuis en tuin. Hun oude huis in Beaver noemt ze een „paradijs”, met een tuin op een dichtbeboste steile heuvel. In de lente plukten ze hun eigen kersen. Stenen hakten ze zelf uit een groeve en bouwden er wandelpaden mee. Ze deelden hun tuin met herten, wasberen, slangen en soms zelfs een coyote.

Toen de fabriek werd gebouwd schenen de witte lampen door de bomen heen haar tuin in. „Alsof er stadionlichten aan stonden. De hele dag en nacht.” Ze raakte bezorgd over haar gezondheid, en die van haar kinderen, die naar een basisschool gingen vlak bij de fabriek. Toen het haar man lukte een baan te vinden in Ohio, verhuisden ze.

„Ik zie ook dat plastic een handig product is, maar voor het milieu is het niet goed. Ik denk niet dat we nog meer van zulke kolossen van fabrieken nodig hebben om zoveel plastic te maken. Zouden we niet al dat geld moeten inzetten voor alternatieven voor plastic?”

Op de bruine tegelvloer speelt haar jongste dochter, haar rode haar in twee staarten, met een kleiset die ze kreeg voor haar vijfde verjaardag. Met een grote rode speelgoedmixer ‘bakt’ ze taartjes en koekjes. De set is van plastic.

Uit huis gaan is voor jonge Spanjaarden onbetaalbaar: ‘Deze wooncrisis is een tikkende tijdbom’

admin
November 20, 2024
0

Isabel Almeida (34) werkt al tien jaar voltijds als verpleegkundige op een afdeling cardiologie in Madrid. Ze draait dagelijks twee diensten, van samen negen uur, vijf dagen in de week. „Maar met mijn salaris kan ik me geen eigen woning permitteren”, zegt ze gefrustreerd. Ze woont daarom bij haar ouders in de wijk Hortaleza, buiten de ring van Madrid. Haar zusje van 29 woont om dezelfde reden ook nog thuis.

In Europa lopen veel mensen ertegenaan dat er geen betaalbare woningen te krijgen zijn. In Spanje is de onvrede hierover in oktober al aan de oppervlakte gekomen. Spanjaarden gingen meermaals de straat op om te protesteren tegen onbetaalbare hypotheken en hoge huren, vooral in en rond de grote steden. Ook dit weekend staan weer demonstraties gepland.

Van de jonge Spanjaarden (achttien tot dertig jaar) woont meer dan 80 procent niet zelfstandig. In Nederland, dat toch ook een groot woningtekort en hoge prijzen kent, woont slechts 46 procent van de jongvolwassenen nog thuis.

„Ik schaam me er soms voor”, zegt Almeida. „Maar als ik alleen zou wonen, ben ik 70 procent van mijn salaris kwijt, voor één kamer!” Als verpleegkundige verdient ze 1.800 euro netto. Een eenkamerwoning kost in Hortaleza nu 900 tot 1.300 euro per maand. In de binnenstad van Madrid, in wijken als Lavapiés, Embajadores en Malasaña, betaal je voor zo’n woonruimte zelfs 1.400 tot 2.500 euro. „Ik ben allang gestopt met zoeken naar een huis. Hoe kan ik met wat ik overhoud een normaal leven leiden?”

Hetzelfde ervaart Jorge Rodriguez (26), personal trainer in een sportschool in de wijk Delicias. Hij werkt veertig uur per week en woont noodgedwongen bij zijn vader. „Ik moest een keuze maken: mijn complete salaris uitgeven aan vaste lasten en verder geen leven hebben, of bij mijn vader intrekken en geregeld kunnen reizen, uit eten gaan en andere leuke dingen ondernemen.” Hij koos voor het laatste en spaart, afgezien van een maandelijkse bijdrage aan zijn vader, een groot deel van zijn salaris van 1.700 euro bruto. „In de hoop dat ik voor mijn dertigste genoeg spaargeld heb om een huis te kopen.”

Steeds meer Spanjaarden met een voltijdbaan in bijvoorbeeld zorg, onderwijs of financiële sector hebben moeite een (huur)woning te vinden, vooral in grote steden als Madrid, Barcelona en Bilbao. Volgens huurplatform Idealista is een kamer huren nu gemiddeld 30 procent duurder dan vorig jaar. In Nederland is de huur in diezelfde periode met gemiddeld 5,4 procent gestegen. Gevolg van die rap stijgende huur in Spanje is dat ook meer dertigplussers bij hun ouders blijven wonen of een appartement delen met huisgenoten.

Veertig procent van Spaanse huurders geeft meer dan 40 procent van hun inkomen uit aan de huur. De centrale bank van Spanje, Banco de España, waarschuwde vorige maand dat zo’n 45 procent van de hurende Spanjaarden door de armoedegrens dreigt te zakken als gevolg van de hoge woonlasten. Ook lopen ze het risico op sociale uitsluiting. Binnen Europa ligt dat gemiddeld 15 procentpunt lager.

Tikkende tijdbom

De wooncrisis in Spanje heeft verschillende oorzaken, zegt Almudena Martínez del Olmo, hoogleraar huisvesting aan de Universidad Rey Juan Carlos in Madrid. Ze droeg bij aan een recent onderzoek over de wooncrisis, een diepgeworteld probleem dat volgens haar terugvoert op de economische crisis van 2008. „Sindsdien zijn de voorwaarden om een huis te kopen strenger geworden en is er meer onzekerheid op de arbeidsmarkt. Daardoor konden steeds minder mensen een huis kopen”, legt ze uit. „Het gevolg was krapte op de huurmarkt. En die ongekende vraag naar huurwoningen heeft geleid tot een enorme prijsstijging die niet in verhouding staat tot de financiële capaciteit van de Spanjaarden.”

Waar enkele jaren geleden de wooncrisis vooral kwetsbare groepen in de samenleving raakte, zoals migranten, is dat volgens Martínez del Olmo inmiddels verschoven naar de middenklasse.

Volgens berekeningen van Banco de España komt Spanje 1,2 miljoen woningen tekort. Jaarlijks worden er zo’n 90.000 gebouwd, maar daarmee valt de vraag niet bij te benen. Net als in Nederland kampen bouwbedrijven met personeelstekort, hoge materiaalkosten en gebrek aan ruimte in de steden.

Woningzoekenden lijden ook onder de groei van het toerisme in Spanje. Terwijl Airbnb-accommodaties en andere toeristenwoningen van de reguliere huurmarkt verdwenen, groeide het aantal woningzoekenden. Dat leidde afgelopen zomer tot massale protesten tegen toerisme.

Verschillende regio’s willen nu strengere regels voor verhuur aan toeristen. Zo stelde Barcelona in juni een verbod op toeristische verhuur van appartementen in: tegen 2028 moeten alle ruim tienduizend vergunningen daarvoor zijn ingetrokken. De lokale overheid in Malaga besloot zojuist om met ingang van deze maand de verhuur van appartementen aan toeristen te verbieden, om zo de huren in bedwang te houden.

Maar volgens hoogleraar Martínez del Olmo is tegengaan van verhuur aan toeristen en migranten – die van rechtse partijen vaak de schuld krijgen van het woningtekort – slechts symboolpolitiek. „De situatie in Spanje is problematischer dan in andere Europese landen, omdat we hier geen ‘diversiteit’ in de woningmarkt hebben. Zo zijn er nauwelijks sociale huurwoningen.”

Het land telt 300.000 sociale huurappartementen: 1 procent van de woningmarkt. In Nederland is dat 34 procent. Martínez del Olmo: „Als hier niet meer sociale huurwoningen worden gebouwd en de huurprijzen niet worden gereguleerd, wordt de noodsituatie alleen maar erger. Het is een tikkende tijdbom.”

Huurstaking

De demonstraties tegen de woningnood in oktober zijn een voorbode van een groot protest deze zaterdag, waarbij de organisatie ook oproept tot een nationale huurstaking. Valeria Racu, woordvoerder van huurdersbond Sindicato de inquilinas e inquilinos de Madrid: „Als de huren de komende jaren blijven stijgen en de regering en verhuurders ons niet tegemoetkomen, stoppen we met betalen.”

Als de huren de komende jaren blijven stijgen en de regering en verhuurders ons niet tegemoetkomen, stoppen we met betalen

Valeria Racu
woordvoerder huurdersbond Madrid

Bij de huurdersbond zijn enkele duizenden Madrilenen aangesloten. Tientallen vergelijkbare organisaties in het land steunen de huurstaking, volgens Racu. Je huur niet betalen is illegaal, maar zij vindt de actie legitiem. „Na betaling van je huur hou je nog maar 200 of 300 euro van je loon over. We werken niet meer alleen voor onze werkgevers, maar ook voor de verhuurders. En dat trekken we niet meer.”

Isabel Almeida vertelt dat de woningnood ook mentaal knelt. „Bij je ouders wonen heeft z’n voordelen; er wordt voor je gekookt, je kleren worden gewassen. Maar het beperkt mij in mijn onafhankelijkheid. Ik ben 34, maar heb het gevoel dat ik de volwassenheid nog niet heb bereikt.”

Dat sentiment deelt de 26-jarige Jorge Rodriguez. Beschaamd kijkt hij naar het plafond: „Het is misschien sneu om te zeggen, maar soms voel ik me niet mans genoeg omdat ik nog bij mijn vader woon. Die had op mijn leeftijd al een eigen woning, kinderen én financiële vrijheid. Het doet iets met je ego, ook al is deze wooncrisis niet onze schuld.”

Op haar achttiende had Almeida een baantje als serveerster, naast haar studie. Ze huurde een kamer voor 450 euro. „Ik had een weekcontract van dertig uur, en 50 procent van mijn salaris ging naar de huur. Het was veel, maar ik voelde me volwassener door de verantwoordelijkheden die ik had.” Nadat de huiseigenaar de huur voor de vijfde keer had verhoogd, moest ze terug naar haar ouderlijke woning. „En daar zit ik voorlopig nog wel.”

Wetgeving

Vorig jaar paste de Spaanse regering de woningwet aan om huurders beter te beschermen. Nu mag de huur hooguit met 3 procent per jaar stijgen, waar eerder een limiet ontbrak. Verder moet de verhuurder voortaan makelaars- en bemiddelingskosten betalen, en in overbevolkte regio’s zoals Madrid mogen particuliere verhuurders nog maar vijf woningen bezitten. Voorheen waren dat er tien. Huurders uit hun huis zetten is ook duurder geworden.

Maar regels veranderen is één ding, ze handhaven een tweede. Daar schieten de Spaanse autoriteiten tekort. Handhaving van de nieuwe huurregels is een verantwoordelijkheid van regionale overheden, en die hebben daar niet veel zin in. Uit protest tegen de landelijke overheid soms, of omdat ze veel inkomsten genieten uit toerisme.

Ook de regering maakt van handhaving geen groot punt. „Het probleem is dat de overheid huisvesting ziet als een verdienmodel”, zegt hoogleraar Martínez del Olmo. De verhuur van woningen aan toeristen is immers ook profijtelijk gebleken voor de staatskas. Vorig jaar verdiende Spanje 10,8 miljard euro aan toerisme.

Isabel Almeida merkte dat betere huurbescherming een wassen neus is toen ze een jaar geleden probeerde een kamer te huren. „De verhuurder wilde drie maanden borg en ook nog eens een extra maand huur”, vertelt ze. Dat loopt al gauw op tot 5.000 euro. „Die extra maand huur dekt dan zogenaamd kosten om het huurcontract te tekenen. Weiger je te betalen, dan zijn er genoeg andere huurders die het wel willen. Het is illegaal, maar wie controleert ze?”

Een demonstrant met een kartonnen huisje met de tekst „de enige woning die ik kan betalen” bij **een woonprotest in Madrid**.

Minder baby’s

De wooncrisis heeft verstrekkende gevolgen voor zowel individu als samenleving. Vooral gezinnen met een laag of middeninkomen worden getroffen, wat de sociale en economische ongelijkheid vergroot. Wie huur of hypotheek niet meer kan betalen en geen vangnet heeft, belandt op straat. Volgens de jongste cijfers van het Spaanse Nationale Instituut voor Statistiek is de dakloosheid sinds 2012 met ruim 24 procent toegenomen.

Voor Spanje als geheel vormt de demografische ontwikkeling een groot probleem. Doordat kinderen steeds langer bij hun ouders blijven wonen, worden minder baby’s geboren. Met de huidige vergrijzing kan het land over twintig jaar de pensioenen niet meer betalen, zei premier Sánchez onlangs. Zijn regering wil daarom op korte termijn migranten zonder geldige papieren legaliseren, zodat die kunnen helpen de economie draaiende te houden.

Luister naar