Landmacht verzamelde tijdens coronacrisis maandenlang informatie zonder juridische basis

In een democratische rechtsstaat mag een krijgsmacht nooit op eigen initiatief tot actie overgaan. Toch is dat precies wat er is gebeurd bij de Nederlandse landmacht, waar een eenheid in 2020 maandenlang informatie verzamelde over de Nederlandse samenleving – zonder enige juridische basis.

Dit is de belangrijkste conclusie in het rapport van de commissie-Brouwer over het Land Information Manoeuvre Centre (LIMC), dat minister Kajsa Ollongren (Defensie, D66) vrijdag naar de Tweede Kamer heeft gestuurd: „Voor de activiteiten van het LIMC was geen grondslag en dat is voor de krijgsmacht ontoelaatbaar.”

Het LIMC (spreek uit: Limsie) werd in maart 2020 opgericht om zicht te krijgen op de net uitgebroken coronacrisis en de verspreiding van desinformatie. De landmacht wilde al langer experimenteren met informatie als wapen en greep de pandemie daarvoor aan. Militairen verdiepten zich, vooral via sociale media, in het gedrag van maatschappelijke groepen als Viruswaarheid en het als ‘alternatief’ aangeduide medium Jensen.nl. Ze maakten en verspreidden rapporten over bijvoorbeeld de populariteit van complottheorieën rond miljardair Bill Gates.

Waarschuwingen

Waarschuwingen van juristen dat dit niet mocht zonder een grondslag, zoals een steunverzoek van de politie, werden genegeerd. De militairen bleven wel proberen om zo’n grondslag te krijgen, maar gingen intussen door. Nadat een ambtenaar in Den Haag toevallig een LIMC-rapport onder ogen had gekregen, werd in augustus besloten de rapporten alleen nog intern te verspreiden. Defensie legde de eenheid pas eind november stil, na onthullingen in NRC.

Lees hier het verhaal over hoe militairen de Nederlandse bevolking in de gaten hielden

Het rapport Grondslag gezocht van de commissie onder voorzitterschap van Harm Brouwer, de voormalige baas van het College van procureurs, is niet compleet nieuw. Zo concludeerde de privacyfunctionaris van Defensie eerder al dat de militairen de privacywetgeving hadden geschonden door zonder toestemming persoonsgegevens te verwerken. Wel biedt Brouwer naar eigen zeggen „meer verdieping” dankzij het bestuderen van aanvullende – deels geheime – documenten en het interviewen van veertig betrokkenen.

Het meest opvallend is dat de toenmalig minister Ank Bijleveld (Defensie, CDA) nooit is geïnformeerd over de juridische problemen rond het LIMC. Binnen de top van Defensie waren er wel „aanzetten” en „voornemens” om dat te doen, maar een „briefing of nota [kwam] niet tot stand”. De commandant van de landmacht, Martin Wijnen, informeerde de minister op 26 november 2020 – elf dagen na de eerste NRC-publicatie – wel over het LIMC, maar in de gebruikte documentatie werd „geen melding gemaakt van de bestaande juridische zorgpunten.”

Lees hier hoe juristen keer op keer alarm sloegen over het LIMC

De top van de landmacht nam de adviezen over juridische problemen rond het LIMC „onvoldoende serieus”, stelt Brouwer. Bij discussies binnen de landmacht over het LIMC ging „het er stevig aan toe”, waarbij „betrokken (jonge) juristen, moed hebben getoond door hun bezwaren te blijven uiten.”

Afzijdig

De toenmalige Commandant der Strijdkrachten (CdS), Rob Bauer, en zijn plaatsvervanger Onno Eichelsheim hielden zich volgens Brouwer „te afzijdig” en „hadden alerter moeten zijn”. Zo deed Eichelsheim, tegenwoordig CdS, niets met de suggestie om de verspreiding van de LIMC-rapporten in augustus 2020 niet alleen extern maar ook intern te staken. Het LIMC had toen volgens Brouwer „helemaal stilgezet” moeten worden.

Het falen van de besluitvorming wijt de commissie-Brouwer aan vier systeemproblemen. De krijgsmacht zit klem, doordat militairen wel moeten kunnen „vechten met informatie”, maar te weinig mogelijkheden hebben om daarmee te trainen. ‘Utrecht’, waar de landmacht zetelt, en ‘Den Haag’ vormen haast parallelle werelden. Het ambtelijk vakmanschap om bijvoorbeeld juridische problemen voortvarend op te lossen, ontbreekt nogal eens. En dan was er nog de coronarcrisis, die bijvoorbeeld een werkbezoek van de privacyfunctionaris aan het LIMC verhinderde.

Brouwer heeft er dan ook „begrip voor” dat defensie in de eerste maanden gewoon aan de slag ging met het LIMC. Toen tegen de zomer de pandemie minder hevig werd, had LIMC moeten stoppen, vindt Brouwer. Want zoals de eerste les luidt van het rapport, dat later deze maand wordt besproken in de Kamer: „De krijgsmacht zet zichzelf nooit in.”