Donderdagochtend, net nadat het Indonesische parlement de wet die het leger machtsuitbreiding geeft had aangenomen, zag Tempo-journalist Francisca ‘Chicha’ Rosana (32) dat er een pakket met haar naam was afgeleverd. Ze nam de doos mee naar haar werkplek op de vierde verdieping van het kantoorgebouw. „Omdat de doos erg stonk durfde ze hem niet te openen”, vertelt haar collega Hussein Abri Dongoran (33) in het Tempo-kantoorgebouw in zuid-Jakarta. Toen Dongoran dat wel deed, staarde een bebloede afgehakte varkenskop hem aan. „Zijn oren waren afgesneden.”
Rosana en Dongoran zijn makers van de wekelijkse podcast ‘Bocor Alus Politik’ (Delicate Politieke Lekken). Beiden hadden al eerder te maken met intimidatie, maar een afgehakte varkenskop is een nieuwe escalatie.
„Dit bewijst dat Indonesië geen democratie meer is waar het recht op persvrijheid geldt”, reageerde de Indonesische organisatie voor rechtsbescherming (YLBHI) in een verklaring. „We roepen de autoriteiten op snel de daders op te sporen en daadkrachtig op te treden, ook tegen degenen achter de aanval.”
Redactie is beveiligd
Voor de glazen entree van de Tempo-kantoorflat, een groot gebouw waar vroeger de drukkerij huisde, staan bloemenplakkaten met steunbetuigingen van collega-journalisten en mensenrechtenorganisaties. Het terrein is ommuurd, de entree beveiligd. Tempo – in de jaren 70 opgericht als weekblad, nu vooral online en met podcasts actief – is een van de belangrijkste mediaorganisaties van Indonesië. „Het enige mediahuis dat nog echt onafhankelijk is”, stelt hoofdredacteur Bagja Hidayat (47). Hij zit naast Dongoran aan een van vele tafels in de nieuwsruimte. De meeste journalisten, in totaal tweehonderd, zijn op pad of werken thuis. Enkele collega’s werken in afgezonderde ‘cubicles’ op een tussenvloer.
„Alle andere media in Indonesië zijn afhankelijk van overheidsadvertenties of in handen van een rijke eigenaar, zoals The Jakarta Post en het doorgaans kritische Kompas”, vervolgt Hidayat. „Zelfs zij krijgen een telefoontje als de berichtgeving een machtig iemand niet zint.” Tempo heeft geen eigenaar die een meerderheidsbelang heeft. „We zijn ingeschreven op de beurs. Twintig procent van onze aandelen is in handen van alle werknemers, verenigd in een stichting, een ander deel is in handen van private partijen. Daarnaast hebben we inkomsten uit advertenties, maar vooral van abonnementen.”
Twee keer verboden
Tijdens het bewind van president Soeharto (1965-1998) kende Indonesië überhaupt geen persvrijheid. Het weekblad van Tempo werd in deze periode twee keer verboden. Het regime van Soeharto kenmerkte zich door harde repressie, nauwe banden met het leger en verwevenheid met het zakenleven. Al deze elementen lijken na de verkiezing van president Prabowo, oud-generaal en ex-schoonzoon van Soeharto, terug te keren.
Lees ook
Achter Prabowo’s vriendelijke gezicht schuilt een geharde autocraat
In 1999 is het recht op persvrijheid vastgelegd in een wet. Maar sinds de tweede termijn van president Joko Widodo in 2019 is dat recht via milieu- en arbeidswetten ernstig afgezwakt. Een belangrijk anticorruptie-instituut verloor door een wetswijziging haar slagkracht en intimidatie van pers en activisten nam toe.
„In de Widodo-periode was de beïnvloeding subtiel”, vertelt Hidayat. „We kregen te maken met onlineaanvallen, doxing, onze website werd geblokkeerd of we hadden opeens geen advertentie-inkomsten meer. Of onze berichtgeving werd in twijfel getrokken door online misinformatiestromen, verspreid via cybertroepen.” Nu, onder president Prabowo, is de dreiging directer, stelt de hoofdredacteur. Prabowo heeft zich sinds zijn aantreden verschillende malen laatdunkend uitgelaten over journalisten. „In februari hield hij een speech waarbij hij journalisten provocateurs noemde.” Prabowo heeft een lange geschiedenis met Tempo. In 1994 probeerden hij, destijds als legerleider en schoonzoon van dictator Soeharto, samen met zijn broer Hashim Djojohadikusumo het magazine te kopen. „Tempo was eerst in de ban gedaan. Ze maakten van de gelegenheid gebruik om het blad onder hun controle te krijgen.” De oprichters weigerden.
Vergiftigd met arsenicum
Journalisten en activisten die NRC de afgelopen week sprak, leggen een link met de moord op mensenrechtenactivist Munir Said Thalib in 2004. Thalib deed onderzoek naar misdaden van het leger tijdens het Soeharto-regime. Hij stierf in het vliegtuig aan een arsenicumvergiftiging. Toen zijn weduwe zijn werk voortzette, kreeg ze een onthoofde kip bezorgd. De moord is nooit opgelost, maar er zijn signalen die duiden op betrokkenheid van machtige generaals uit het Soeharto-tijdperk.
Het is niet bekend wie er achter de bedreiging zit, maar er zijn aanwijzingen dat de koerier de varkenskop heeft opgehaald bij het hoofdkantoor van het nationale leger. Donderdagochtend werd een omstreden wetswijziging aangenomen die de benoeming van meer militairen op maatschappelijke posities mogelijk maakt. „Toen de koerier van onze receptionist woensdag hoorde dat Chicha niet op kantoor was, heeft hij tien minuten met iemand gebeld, toen haar naam op de doos geschreven en afgegeven. We denken dat het de bedoeling was dat Chicha de doos woensdag zou openen. Je snapt, het plan was, dat alle nieuws zou worden gedomineerd door deze varkenskopaanval, zodat nieuws over de machtsuitbreiding van het leger zou worden overstemd. Dat is dus mislukt.” Het protest tegen de wetswijziging werd wereldnieuws.
Toen er diezelfde dag ondanks een doxingaanval op Tempo-outlets, ook nog nieuwsberichten over de varkenskop verschenen, nam de intimidatie van de journalisten toe. Zo kregen familieleden van Chicha vage telefoontjes. Hidayat gelooft dat Chicha doelwit is omdat ze als vrouw vrouw en katholiek als „kwetsbaar doelwit” wordt gezien. „Ze zouden nooit een varkenskop naar een moslimjournalist sturen”, denkt Hidayat. „Dat zou te veel maatschappelijke afkeuring teweegbrengen.” ”
„Via Instagram ontvingen we een bericht waarin werd gedreigd dat wanneer we niet zouden stoppen met werk ons kantoor in de fik werd gestoken. Tegelijkertijd stroomde het internet vol met berichten dat we provocateurs zouden zijn en worden gefinancierd door George Soros. Dat is natuurlijk onwaar.” En zaterdag ontving het kantoor zes dode ratten, hun koppen half afgesneden. Het aantal is geen toeval, denkt Hadayat. „De podcast ‘Bocor Alus Politik’ wordt gepresenteerd door zes journalisten. Beveiliging voor het Tempo-gebouw is versterkt en er is een ‘buddy’-systeem in werking gesteld. Niemand gaat alleen over straat. „Ik ben niet bang,” zegt Dongoran, die net als Chicha al eerder met bedreigingen te maken had. In augustus deed de journalist onderzoek naar verkiezingsfraude door omkoping van dorpsleiders. Twee keer werden ruiten van zijn auto door mannen op brommers ingeslagen. Dongoran verbleef na de aanvallen met zijn vrouw een week in het ‘safe house’, dat het mediahuis heeft opgezet voor bedreigde medewerkers.
De politie zucht alleen maar
Dongoran heeft moeite om nog lichtpunten te zien. De bedreigingen hebben hem aangegrepen. „Toen ik die varkenskop zag, was ik vooral heel, heel erg teleurgesteld. De democratie is aan het inslapen. Ik vrees dat het overlijden nabij is.”
Hidayat heeft aangifte gedaan, maar veel vertrouwen in het politieonderzoek heeft hij niet. „Toen we Listyo Sigit, de nationale politiecommissaris, belden om aangifte te doen, zuchtte hij hartgrondig. Hij leek te denken; waarom val je mij hiermee lastig?” De absurditeit van de hele situatie ontlokt de hoofdredacteur een lachsalvo. In Indonesië zijn de politie en het leger twee verschillende machten die elkaar ook regelmatig in de haren zitten.
Hij denkt dat Prabowo zijn plan om de democratie te verzwakken, stapsgewijs uitvoert. Hij heeft door opportunistisch manoeuvreren het parlement bijna volledig in de greep. Hij heeft de macht van het leger deels hersteld zoals in de tijd van Soeharto en de volgende stap is controle over ngo’s en de media. De meeste media zijn door hun financiële constructie al vleugellam.” Ook Hidayat is bekend met bedreigingen, vooral toen hij onderzoek deed naar ontbossing en misstanden in de mijnbouw. Op zijn telefoon is het afluistersyteem Pegasus aangetroffen. Omdat zijn vrouw angsten te besparen, praat hij thuis niet meer over zijn werk. Maar hij denkt niet aan stoppen. „Ik kan niets anders. Dit is wat ik doe. Ik ben geen broodschrijver. Ik kan alleen maar stukken uit mijn pen krijgen die ik belangrijk vind.” Volgens de hoofdredacteur is het zijn taak als journalist om democratische waarden, zoals pluralisme en rechtvaardigheid, te verdedigen. „Misschien staat over twintig of vijftig jaar wel een generatie leiders op die begrijpt dat het leven meer is dan macht en geld.”
