KPMG Nederland kreeg in april een boete van 25 miljoen dollar van de Amerikaanse toezichthouder PCAOB, vanwege de examenfraude die circa vijfhonderd medewerkers tussen 2017 en 2022 hadden gepleegd. Het was de hoogste boete die de PCAOB ooit heeft opgelegd. De Amerikaanse toezichthouder trok tijdens het onderzoek samen op met de Nederlandse, de AFM.
„Beschamend”, noemde topvrouw Stephanie Hottenhuis die straf toen al. De PCAOB was ook kritisch op haar rol: volgens de toezichthouder had de leiding van KPMG Nederland „gefaald” bij het promoten van een ethische bedrijfscultuur.
Aan het eind van dit bewogen jaar wil Hottenhuis in gesprek met NRC voor het eerst uitgebreid vertellen hoe haar organisatie en zijzelf de kwestie hebben beleefd, wat er intern allemaal overhoop werd gehaald en hoe KPMG nu probeert de bedrijfscultuur te verbeteren. Over de schikking met de toezichthouders zélf mag ze weinig zeggen, heeft ze tevoren gezegd. KPMG zou daar een nieuwe rechtszaak of boete mee riskeren.
Ze heeft „een harde les moeten leren”, zegt Hottenhuis tijdens het interview op het hoofdkantoor van KPMG in Amstelveen. Van een bestuurder die in de eerste plaats handelt op basis van vertrouwen, veranderde ze in een bestuurder die haar eigen medewerkers óók kritisch controleert. „Ik ben sadder and wiser geworden.”
Dat honderden KPMG-medewerkers zich schuldig maakten aan het delen van antwoorden bij verplichte toetsen, kwam voor haar in de zomer van 2022 als een grote schok. „Dat is zwaar. Maar uiteindelijk is het belangrijk dat we de misstand zelf hebben ontdekt. Hoe pijnlijk het oplossen ervan ook is, en in wat voor bizarre werkelijkheid je er ook mee terechtkomt.”
Tijdens de affaire stapte president-commissaris Roger van Boxtel op, nadat was gebleken dat hij een toets gedeeltelijk door een medewerker had laten invullen. Bestuurslid en hoofd audit Marc Hogeboom moest vertrekken omdat hij jarenlang niets tegen de examenfraude had gedaan en zich er volgens de PCAOB zelf meermaals aan schuldig had gemaakt. Hogeboom kreeg een boete van 150.000 dollar en mag nooit meer voor een groot accountantskantoor werken. Hottenhuis: „Over hen wil ik me voorzichtig uitdrukken, want zij hebben ook hun persoonlijke drama.”
Klokkenluidersmelding
De toezichthouders deden vanaf februari 2022 onderzoek naar examenfraude bij KPMG, maar de zaak kwam aan het rollen toen een klokkenluider zich in augustus van dat jaar meldde bij de compliance officer van het bedrijf. Die lichtte vervolgens Hottenhuis in. „Ik schrok enorm”, vertelt ze. Na die melding stelde KPMG een intern onderzoek in. Vanaf 2019 had de accountantsorganisatie in de Verenigde Staten, Australië en het Verenigd Koninkrijk al boetes gekregen vanwege examenfraude, maar Hottenhuis was er lang van overtuigd dat het in Nederland niet voorkwam.
„Elke keer stel je de vraag: kan het ook hier bij ons gebeuren? We hebben die vraag intern zeker drie of vier keer gesteld. Als bestuur kregen we steeds vertrouwenwekkende antwoorden. Er waren echt geen signalen. Bovendien kwamen er vanuit de internationale organisatie gestaag nieuwe maatregelen bij. Medewerkers kregen voorafgaand aan een toets de waarschuwing dat ze hem zelf moesten maken. Vanaf 2021 moesten ze daar na afloop ook voor tekenen.”
Toch bleek het ook hier misgegaan.
„Ja. Achteraf gezien misten wij de maatregel die wel echt werkt: de pakkans vergroten door actief te monitoren. En medewerkers laten weten dat de tolerantie echt nul is. Nul! Dat er anders sancties volgen, sancties die niet mals zijn. Je zag een enorme verandering in gedrag toen medewerkers dat eenmaal beseften.”
Welke verklaring gaven de frauderende medewerkers voor hun gedrag?
„Dat was echt van alles. ‘Ik wilde helpen’. Of: ‘ik dacht dat een collega in tijdnood kwam’, ‘Ik dacht dat ik loyaal was naar mijn team’, ‘De trainingen waren voor mij niet relevant’, ‘Ik ben het Engels niet machtig genoeg om die toetsen in het Engels te maken’, ‘Ik woonde met iemand samen en we maakten ze aan de keukentafel’. Mensen rationaliseerden het heel mooi voor zichzelf, niemand zei: ik ben niet integer geweest.”
Dat is toch pijnlijk?
„De schok was voor iedereen groot. Zeker voor de duizenden collega’s die er op geen enkele manier bij betrokken waren. Die stelden ook de vraag waarom wij het niet gezien hadden. Maar ik wil wel benadrukken dat ons systeem uiteindelijk heeft gewerkt. We hebben een klokkenluider gehad, die zich heeft durven melden. We zijn die persoon heel dankbaar. Je hebt mensen nodig die durven op te staan.”
Hoe wordt zo’n onderzoek aangepakt?
„We hebben kort na de melding een extern bureau ingeschakeld met ervaring op dit gebied, dat ging samenwerken met KPMG Forensic. We hebben ook gelijk een melding bij de toezichthouders gedaan, zowel bij de AFM als de PCAOB. Dat externe bureau begon met het ondervragen van het team waarover de melding was gedaan. Het werkte als een olievlek, we kwamen erachter dat het ging om meer dan één team. Toen hebben we besloten een zogeheten ‘legal hold’ te plaatsen, waarmee je het onderzoek kunt opschalen en zo e-mailverkeer en andere vormen van communicatie kunt inzien. Dat mag je niet zomaar als werkgever, je moet voldoende gerechtvaardigd belang hebben en eerst de ondernemingsraad geraadpleegd hebben.”
Wat dacht u toen?
„Als je erachter komt dat het niet om vijf mensen gaat, maar om zeker dertig, dan denk je: hell, hoe kan dit? Binnen twee maanden wisten we dat het wijdverbreid was. We hebben toen in december in ons jaarverslag gemeld dat er een onderzoek liep. In mei 2023 hadden we ontdekt dat over een periode van vijf jaar gemiddeld honderd medewerkers per jaar gefraudeerd hadden. We hadden het onderzoek klaar, dachten we. Toen kwam er een tweede klokkenluider, die een melding deed over iemand aan de top. En daarmee begon alles opnieuw.”
Dat het hoofd audit ook betrokken was kwam dus pas later aan het licht en niet bij het eerste onderzoek?
„Ja, dat was in juni 2023. Toen is er een persoonsgericht onderzoek ingesteld naar iedereen in de raad van bestuur en de raad van commissarissen. Op dat moment dacht ik nog dat het onmogelijk was, dat het niet waar kon zijn. Maar ook dat ik het onderzoek moest afwachten. Niemand is schuldig totdat het tegendeel is bewezen.”
Hoe snel werd duidelijk dat u belazerd was?
„Niet heel snel. Het was een zeer uitgebreid onderzoek, door een ander bureau dan het eerste. Dat is een tijdrovend proces. Van alle bestuurders werden echt alle communicatiemiddelen en apparaten binnenstebuiten gekeerd. E-mails, appverkeer, foto’s; alles werd onderzocht. Er werden meerdere interviews gehouden, want wederhoor is noodzakelijk. Dat duurde een paar maanden.”
De PCAOB schreef in het schikkingsbesluit dat Hogeboom in december 2022 aan u meldde dat hij betrokken was geweest bij een incident met het delen van antwoorden en vindt dat u dat toen al had moeten melden bij de toezichthouder. Waarom ging er bij u toen geen alarmbel af?
„Als ik die vraag beantwoord, dan zou ik toch iets over de schikking zeggen. Daarom kan ik hier geen commentaar op geven.”
Hoe lastig is het om een team bij elkaar te houden, als het hele bestuur onderwerp van onderzoek is?
„Dat was absoluut een heel moeilijke periode. We waren nog bezig met het bestraffen van het laatste groepje medewerkers. We wilden ook duidelijk maken dat we collectief gefaald hadden: dit hadden we met zijn allen moeten voorkomen. En dan blijkt de raad van bestuur ineens zelf onderwerp van onderzoek. Dan moet je mensen wel het gevoel geven dat er rechtvaardigheid heerst, dat ook wij goed en onafhankelijk worden onderzocht. Als dan vervolgens de voorzitter van de raad van commissarissen en een collega uit de raad van bestuur moeten aftreden, dan zorgt dat voor een enorme spanning.”
Hoe ging u met die spanning om?
„Ik had een mantra: op de business blijven focussen en kalm blijven.”
Hoe deed u dat? Reageerde u zich af door te sporten, of keihard muziek te draaien?
„Ik was die zomer aan het morren thuis. We zouden gaan wandelen in Schotland. Ik zei tegen mijn man dat ik daar geen zin in had, mijn hoofd zat vol en ik wilde niet weg. Hij hielp mij enorm door op dat moment zijn been te breken. Dat was natuurlijk heel naar, maar het hielp mij dat we niet hoefden te gaan. En ik voelde uitgebreid steun van klanten, van partners, van medewerkers. Ik kreeg heel veel appjes en mailtjes.”
Roger van Boxtel zei na zijn aftreden als president-commissaris in juni 2023 tegen de Volkskrant dat hij uit tijdnood iemand anders zijn toets had laten invullen. Wat vindt u van die uitleg?
„We hebben dat allemaal kunnen lezen. Daar moet ik het bij houden.”
Accountants klagen wel vaker over tijdsdruk. Zou dat hierbij een rol mogen spelen?
„Nee, natuurlijk niet. Nul is nul. Maar nogmaals, ook voor hem is het een persoonlijk drama. Hij heeft zijn consequenties getrokken. Wat moet daar nog meer over gezegd worden?”
Hoeveel van de vijfhonderd accountants die gefraudeerd hebben, moesten vertrekken of zijn op andere manieren gestraft?
„Iedereen is bestraft, maar het varieert hoe. Bij de hele lichte gevallen zijn er norm-overdragende gesprekken gevoerd. Er zijn mensen berispt, sommigen kregen financiële boetes. Anderen is promotie ontzegd. En we hebben een handvol mensen gevraagd om te vertrekken, door het vertrouwen in ze op te zeggen. Dat zijn mensen die een actievere rol hebben gespeeld [bij het uitwisselen van antwoorden]. Hun dienstverband is tot een einde gekomen via een vaststellingsovereenkomst.”
Hottenhuis kijkt inmiddels weer vooruit. Ze wijst op de goede resultaten die KPMG Nederland dit jaar heeft geboekt, en deze woensdag in zijn jaarverslag publiceert. De omzet is met ruim 8 procent gegroeid naar 771 miljoen euro, de nettowinst komt op 118 miljoen uit. „Dat is het grootste bewijs dat we met zijn allen onze schouders eronder hebben gezet. Als jullie de resultaten vergelijken met die van de rest van de sector, zul je zien dat wij het hardste groeien. Ondanks deze affaire.”
Bij het bekendmaken van de schikking in april hekelde de AFM de „cultuur waarin examenfraude kon ontstaan en lang onopgemerkt kon blijven”. Wat doet u eraan om die te veranderen?
„We hebben de hele zomer gesprekken gevoerd, in kleine teams. Dialogen over onze waarden. Welke aspecten vind je goed? Welke wil je veranderd zien? Dat heeft een maand of vier gelopen, intussen deed ook een extern bureau onderzoek naar de cultuur. Nu voeren we het gesprek op basis van twee elementen: integriteit en aanspreekcultuur. Herken de situaties wanneer je integriteit op de proef wordt gesteld. En leer elkaar op een ontspannen manier over dingen aan te spreken. Weg van het idee van: ik ben aan het verklikken, of wat dan ook. Als we eerder klokkenluiders hadden gehad, waren er ook eerder maatregelen genomen. En dan hadden we deze beschamende situatie niet gehad.”
Durft u te garanderen dat er binnen KPMG Nederland geen antwoorden op toetsen meer gedeeld worden?
„Het antwoord daarop is: ja. Voor nu, want we zijn nooit klaar. We monitoren nu met zichtbare en onzichtbare middelen of toetsen goed worden uitgevoerd. Ik krijg ieder kwartaal te horen wat daaruit is gekomen. We moeten het blijven ontwikkelen, want de manieren om te kunnen frauderen veranderen, bijvoorbeeld door de komst van AI. We moeten de hele tijd screenen wat er aan nieuwe ontwikkelingen in de wereld opduikt.”
KPMG staat niet alleen. Bij alle grote advies- en accountantskantoren zijn gevallen van examenfraude geconstateerd en lopen er onderzoeken. Wat zegt dat over de cultuur in de hele sector?
„Die andere kantoren moeten hun onderzoeken nog afronden, ik kan daar niets over zeggen. Maar ik kan wel zeggen dat mijn onbevangenheid over het onderwerp volledig weg is. Dit gebeurde gewoon. We moeten het mensen die van de universiteit komen echt uitleggen. Ze komen hier te werken in een omgeving waar je op geen enkele manier de schijn van misstanden kan laten bestaan. We zijn er ook nooit klaar mee, we kunnen niet achteroverleunen met de maatregelen die we nu hebben getroffen. Je moet continu opletten, dat is wat ik heb geleerd.”
