Vanaf de steiger van het Panamese havenstadje Puerto de Cartí is Gardi Sugdub niet meer dan een streepje hutjes boven het helderblauwe water van de Caribische Zee. Er varen kano’s en motorbootjes omheen. Als het eiland na een half uur varen echt in zicht komt, springt vooral het afval in het oog. Rond vervallen steigers, naast dobberende vissersboten en tussen zwemmende kinderen drijven luiers, vuilniszakken, plastic flessen en roestige blikjes.
Het helemaal volgebouwde eiland, waar een vervallen boog bezoekers welkom heet, is een doolhof van nauwe steegjes. In de met golfplaten bedekte hutjes hangen lege hangmatten boven een stoffige ondergrond. Vrouwen lopen in felgekleurde mola’s (omslagdoeken) naar de zee om de was te doen, kinderen voetballen tussen de huisjes met een zachte voetbal. De infrastructuur hier is wankel: er is geen werkende riolering, geen schoon water. Een stenen school promoot de week van de cultuur van de Guna, de inheemse bevolking die op Gardi Sugdub en vijftig andere eilanden van de kustregio Guna Yala woont.
Gardi Sugdub is duidelijk vol. Het eiland is 50.000 vierkante meter groot, tot voor kort woonden er 2.600 mensen. Lange tijd hebben de Guna geprobeerd het eiland uit te breiden en te verstevigen, door op koraalriffen met blokken cement en puin hun geboortegrond een steviger fundament te geven. De schade aan de koraalriffen heeft Gardi Sugdub juist kwetsbaarder gemaakt. De riffen zijn essentieel om land te beschermen tegen overstromingen en extreem weer, en juist daarmee kampt Gardi Sugdub (ook geschreven als Carti Sugtupu) de afgelopen jaren steeds vaker.
„Twintig jaar geleden begonnen de saila’s [dorpsoudsten] hier al te praten over een verhuizing van een deel van het dorp. Niet alleen vanwege de overbevolking op Gardi Sugdub, maar ook vanwege toekomstige problemen met de zee”, zegt Evelio López. Hij komt van een ander eiland in de archipel, twee uur varen verderop, maar woont sinds 23 jaar hier vanwege zijn werk als leraar op de lokale school. „Er zijn toen gesprekken gevoerd met de regering over de bouw van een wijk op een ander eiland, maar uiteindelijk is de keuze op het vasteland komen te liggen.”
Over vijftig tot honderd jaar is Gardi Sugdub er mogelijk niet meer, zeggen klimaatexperts
Gardi Sugdub werd eerder dit jaar wereldnieuws, toen ongeveer de helft van de 1.300 inwoners van het eiland werd verhuisd naar een nieuwbouwwijk op het vasteland van Panama. Naast overbevolking was een andere belangrijke reden de stijging van de zeespiegel: in de Caribische Zee, en met name in het gebied rond Guna Yala, stijgt die ruim 3 millimeter per jaar. Dat lijkt weinig, maar dat is twee keer zo snel als vijftig jaar geleden. Voor Gardi Sugdub, waar het hoogste punt één meter boven de zeespiegel ligt, is het ronduit bedreigend. Over vijftig tot honderd jaar is Gardi Sugdub er mogelijk niet meer, of is zelfs de hele archipel verdwenen, zeggen klimaatexperts.
Hoewel López voorlopig nog op Gardi Sugdub woont, staat hij op de nominatie voor een huis op het vasteland, zodra dat gebouwd is. Hij kijkt er naar uit. „Er is hier weinig privacy, het is niet meer het eiland waar onze voorouders honderden jaren geleden gingen wonen”, zegt hij. Dat er in de nieuwe wijk een school wordt gebouwd, groter en schoner dan die op Gardi Sugdub, maakt de vooruitzichten er voor López nog beter op.
Lees ook
Hoe houdt Bonaire het droog? Ook het Caribische eiland krijgt nu een ‘klimaattafel’
Nieuwbouwwijk in de jungle
Terug naar Puerto de Cartí, vanwaar boten naar de eilanden van Guna Yala vertrekken. Vanaf de steigers is het tien minuten slingeren over een gloednieuwe weg langs groene heuvels naar Isber Yala. Dit nieuwe dorp bestaat uit drie straten aan een kaarsrechte hoofdweg. Aan weerszijden van de straten staan witte huisjes van een verdieping, met een kleine veranda en daarachter een strak afgerasterd stuk grond, waar de Guna groenten en fruit kunnen verbouwen. Er zijn lantaarnpalen, er is afwatering tussen de stoep en de straat voor als het regenseizoen zich aandient. Het nieuwbouwwijkje in de jungle heeft ook een parkje en een basketbalveld.
Het contrast met Gardi Sugdub is enorm. Maar net als op het eiland staat in de nieuwe wijk een onmagged nega: een met palmbladeren bedekt dorpshuis waar de gemeenschap beslissingen neemt en samenkomt voor traditionele ceremonieën. Voor de Guna het kloppende hart van hun gemeenschap.
Na de verhuizing van de Guna is Augusto Walter benoemd tot secretaris van Isber Yala. Hij loopt langs de witte huisjes met zijn notitieblok, om alles op te schrijven wat in de wijk gebeurt – en wat beter kan. Volgens Walter is er nogal wat vergeten in Isber Yala, toen de Panamese regering en lokale autoriteiten op Gardi Sugdub zich bogen over een nieuwe wijk op het vasteland. „Te beginnen met het afval. Dat wordt niet opgehaald. We wonen hier nog maar een paar maanden, maar het begint zich al op te hopen”, zegt hij. „Er zou in de buurt een ziekenhuis komen, maar dat is nooit afgemaakt. De nieuwe school heeft nog geen stromend water. En de elektriciteit valt voortdurend uit.”
Walter maakt zich vooral zorgen omdat de verwachting is dat meer inwoners van Gardi Sugdub en omliggende eilanden in de toekomst naar Isber Yala trekken. Er worden nog driehonderd huizen bijgebouwd. „We kennen allemaal de verhalen over klimaatverandering en hoe de eilanden in gevaar zijn. We kampten steeds vaker met overstromingen op het eiland. Ouderen, families met kinderen, mensen die aan de rand van het eiland woonden zijn daarom het eerst verhuisd. Maar er gaan meer huizen gebouwd worden hier. Dan moet er wel infrastructuur komen.” Om te zorgen dat Isber Yala leefbaar blijft, hebben de dorpsoudsten alvast een maatregel afgekondigd: er mag op het vasteland geen alcohol gedronken worden. Uit voorzorg, zeggen ze.
Lees ook
Van eiland naar vasteland: in Panama zijn de eerste klimaatvluchtelingen een feit
Ontkenning
Teobaldo Hernández is ook Guna, afkomstig van een eiland vier uren varen van Gardi Sugdub, en milieuspecialist op het gebied van inheemse zaken. Hij noemt de rol van de saila, naast dorpoudste ook de spiritueel leider van de Guna, essentieel bij de evacuatie van inwoners van Gardi Sugdub. „Bij de Guna leren jongere generaties over hun volk en cultuur door wat de saila zingt. Iedereen weet dat wij oorspronkelijk uit de bergen komen. En dat we ooit zullen terugkeren. Voor de Guna is de overstap daardoor als een profetie die uitkomt.”
Omdat de rol van de saila traditioneel zo belangrijk is, hebben oudere generaties volgens Hernández moeite met het begrip klimaatverandering. „Wij hebben daar geen eigen woord voor. Het komt niet voor in de traditionele liederen van de saila. Als je oudere mensen hier vraagt naar de zeespiegelstijging, dan zullen ze die ontkennen”, zegt hij.
De klimaatspecialist zegt zelf te vrezen voor cultuurverlies van zijn volk, nu dit vertrekt van de eilanden. „Het voordeel van de eilanden is dat in hechte gemeenschappen tradities makkelijker beschermd worden. Hier op het vasteland rijd je binnen een paar uur naar Panama-Stad. Met name jongere generaties zullen hun interesse in de Guna verliezen.”
Het verlaten van de eilanden en de daarmee tanende macht van de lokale autoriteit, kent volgens Hernández nog een risico voor zijn volk. De zeggenschap die de Guna over hun archipel hebben, trok de afgelopen jaren drugssmokkel aan. Handelaars betalen de jonge Guna om met snelle boten cocaïne vanaf het vasteland naar de oceaan te varen. „Ook in Isber Yala heeft de Panamese regering weinig te zeggen. Maar het gebied is wel beter verbonden met andere regio’s. Wat gebeurt er straks met onze jongeren, als niemand ze meer kan controleren?”