Kan Europa zonder de nucleaire paraplu van de VS? Sterktes en zwaktes van een Europese kernmacht

„Nederlandse F-35-jachtvliegtuigen, Deense F-16’s en Zweedse Gripens hebben in het arctische gebied Amerikaanse bommenwerpers onderschept”. Een nieuwsbericht in Newsweek van maandag 17 maart leest even alsof een Europees angstscenario werkelijkheid is geworden: een NAVO zonder de Verenigde Staten. Of erger: vijandelijkheden tussen de VS en Europese landen. Maar het betreft een NAVO-oefening met twee zware Amerikaanse B-52H-bommenwerpers. Daarvan heeft de VS er 76 in gebruik; 46 kunnen kruisraketten met nucleaire lading lanceren. Deze worden de ruggengraat van de nucleaire afschrikkingsmacht van de NAVO genoemd.

De Amerikaanse luitenant-kolonel Kendall Smith toonde zich tevreden met de oefening. „Deze missies versterken direct de vernietigingskracht, paraatheid en capaciteit om oorlog te kunnen voeren”, zei hij op de site van de Amerikaanse luchtmacht in Europa. Bij de oefening was, voorzover bekend, niets te merken van spanningen tussen de bondgenoten. Maar na de dreigementen van de Amerikaanse president Donald Trump om de VS terug te trekken uit de NAVO en zijn toenadering tot Rusland, is bij politici en militairen de vrees toegenomen dat de VS Europa op termijn ook op nucleair gebied in de kou kunnen laten staan.

Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk zijn de enige Europese landen die kernwapens hebben. De Franse president Emmanuel Macron opende begin deze maand het debat over het delen van de Franse nucleaire paraplu. De Duitse kanselier-in-spe Friedrich Merz zei eerder al te willen praten over de vraag of „nucleaire veiligheid van het VK en Frankrijk ook voor ons zou kunnen gelden”. Litouwen en Letland reageerden positief op Macrons uitspraken, net als Nederland bij monde van minister Ruben Brekelmans (Defensie, VVD). Bij een bezoek aan Parijs zei hij dat „het heel goed is dat Macron de discussie begint”.

Kan Europa zonder de kernwapens van de VS? Die vraag dringt zich steeds meer op. President Macron en de Engelse premier Keir Starmer willen bijdragen aan Europese nucleaire afschrikking, maar kan dat ook? Welke obstakels zijn er? En: is op langere termijn een zelfstandige Europese kernmacht mogelijk?

Het evenwicht tussen kernmachten

Na decennia van geopolitieke spanning tijdens de Koude Oorlog hadden alle kernmachten samen in 1986 ongeveer zeventigduizend gebruiksklare kernbommen. De Federation of American Scientists (FAS), een van de meest gezaghebbende onderzoekscollectieven op het gebied van kernwapens, schat het huidige aantal kernkoppen inmiddels op 12.331, in bezit van negen landen. De grote kernmachten, Rusland en Verenigde Staten, houden elkaar in evenwicht, met allebei iets meer dan vijfduizend kernbommen.

Bij het grootste deel daarvan gaat het om strategische wapens, bestaande uit intercontinentale raketten met vaak meerdere kernkoppen die hele steden kunnen wegvagen. Daar is de theorie van wederzijdse afschrikking op gebaseerd, die vanaf de jaren vijftig tijdens de Koude Oorlog vorm kreeg: supermachten laten het wel uit hun hoofd om kernwapens in te zetten omdat de gevolgen zo extreem zijn.

Daarnaast zijn er ook kleinere, tactische kernwapens voor gebruik op het slagveld. Er is weinig publieke informatie over hoeveel er daarvan precies zijn; kernwapenspecialisten zijn voorzichtig met schattingen. De VS hebben er zo’n honderd gestationeerd in Europa. Volgens de FAS hebben de Russen hun tactische wapens opgeslagen, maar kunnen zij die wel snel inzetten. Het zou gaan om een kleine tweeduizend kernkoppen.

Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hebben geen tactische kernwapens, ze hebben wel respectievelijk 290 en 225 strategische kernwapens.

Het uitgangspunt van de NAVO is altijd geweest dat ook de inzet van tactische kernwapens een onvoorstelbare optie zou zijn. In de Russische doctrine is de stap van een zwaar conventioneel wapen naar een tactisch kernwapen minder groot.

Na de annexatie van de Krim (2014) en de invasie van Oekraïne (2022) speculeerde de Russische president Vladimir Poetin diverse keren over inzet van kernwapens. Volgens een reconstructie in The New York Times over de samenwerking van het Amerikaanse leger en Amerikaanse inlichtingendiensten met Oekraïne, was een kernaanval vooral in oktober 2022 dichtbij, zoals eerder journalist Bob Woodward ook al had onthuld. De Russen vreesden dat Oekraïners de rivier de Dnipro zouden oversteken om richting de Krim te gaan. De Amerikaanse inlichtingendiensten hoorden de Russische generaal Sergej Soerovikin praten over het gebruik van tactische kernwapens. Tot dat moment, aldus de reconstructie, schatten de Amerikaanse inlichtingendiensten de kans dat Rusland kernwapens in Oekraïne zou gebruiken op 5 tot 10 procent. Nu zeiden ze dat de kans 50 procent was als de Russische linies in het zuiden van Oekraïne zouden instorten.

Een Europese kernmacht zonder de VS

De president van Europa die altijd een koffer in de buurt heeft met de nucleaire codes om een atoomwapen af te vuren? Die situatie is ver weg, zeggen deskundigen. Europese landen zijn het erover eens dat ze veel meer moeten investeren in defensie en wellicht moeten toewerken naar een gezamenlijke defensiemacht. Maar dat er aan de top van de militaire escalatieladder onder Europese vlag atoomwapens paraat staan, is nauwelijks denkbaar.

Vooralsnog is ook „helemaal geen sprake” van een mogelijk einde van de nucleaire bescherming van Europa door de Verenigde Staten, benadrukt nucleair expert Héloïse Fayet van het Franse onderzoeksinstituut Ifri. „De VS hebben een enorm belang bij het behouden van kernwapens in Europa.” Dat zegt ook de Nederlandse oud-diplomaat en nucleair expert Piet de Klerk. Hij denkt dat Trump eerder een groot deel van de Amerikaanse troepen uit Europa zal terugtrekken dan de kernwapens. Terugtrekking zou volgens hem noch in het Amerikaanse, noch in het Europese belang zijn. „Hij is wispelturig. Dat klopt. Maar hij heeft er geen belang bij Europa ook op dit terrein tot vijand te maken.”

Trump is wispelturig. Maar hij heeft er geen belang bij Europa ook op dit terrein tot vijand te maken

Het is een publiek geheim dat de VS op zes luchtmachtbases op het Europese vasteland tactische kernwapens hebben gestationeerd, onder meer in het Nederlandse Volkel. Het gaat om ongeveer honderd nucleaire zwaartekrachtbommen van het type B61. NAVO-gevechtsvliegtuigen, waaronder de Nederlandse F-35, kunnen deze afwerpen. Dit is onderdeel van de afschrikking richting de Russen en situeert ze dichter bij een mogelijk slagveld. Het maakt een aanval op Europa ook meteen een Amerikaanse zaak.

Volgens Fayet kost dit de Amerikanen praktisch niets: „Het stallen van de kernwapens in Europa kost de VS 2 procent van hun hele nucleaire budget.”

Tijd en geld

Mocht de EU, of een Europese tak van de NAVO, toch een eigenstandige kernmacht willen worden, dan doemen er in ieder geval twee problemen op. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de Fransen en de Britten ooit overdracht van de beslissingsbevoegdheid naar andere Europese landen zouden willen toestaan, dus dat andere politiek leiders beslissen over de inzet van een kernwapen. Ook staat dat op gespannen voet met het Non-Proliferatieverdrag (NPV), dat de VS, Frankrijk, VK, Rusland en China hebben ondertekend en dat overdracht van de beslissingsbevoegdheid uitdrukkelijk verbiedt, om verdere verspreiding van kernwapens te voorkomen. Volgens Piet de Klerk is zo’n overdracht alleen mogelijk als er, eventueel alleen op defensieterrein, ooit een federaal Europa zou ontstaan, maar dat is wel „heel verre toekomstmuziek”, en mogelijk voor de Russen het overschrijden van een rode lijn.

De ontwikkeling van een eigen Europees kernwapen is eveneens in strijd met het Non-Proliferatieverdrag – nog afgezien van de hoge kosten daarvan. Volgens Ko Colijn, oud-journalist en voormalig directeur van Instituut Clingendael, worden die kosten geschat op 10 miljard euro en is er minimaal 10 jaar voor nodig. Dat is, stelt hij, voor de korte termijn geen optie. Mocht een serieuze Europese kernmacht, zeg, duizend kernkoppen willen verwerven dan kost dat, zo schreef de Financial Times recent op basis van diplomatieke bronnen, een decennium lang ongeveer 6 à 7 procent van het bruto binnenlands product per jaar. Gezien de moeite die Europese NAVO-landen hebben om met defensieuitgaven richting de 3 procent van het bbp te gaan, lijkt dit onhaalbaar.

Een grotere Franse nucleaire paraplu

Frankrijk is het enige EU-land met kernwapens: het ontwikkelde vanaf 1958 zijn eigen, niet bij de NAVO ondergebrachte kernwapenprogramma om in dit opzicht niet volledig afhankelijk te zijn van de VS. President Charles de Gaulle geloofde toen al niet dat de Amerikanen New York zouden riskeren voor Hamburg of Lyon.

Frankrijk wil nu een hoofdrol spelen in het versterken van de Europese defensie op nucleair vlak. Macron hamert al jaren op het belang van een sterker en autonomer Europa, ook op het gebied van defensie – en daar hoort in zijn ogen een nucleaire component bij. Ook speelt mee dat Frankrijk wil voorkomen dat andere EU-landen zich gedwongen voelen zelf kernwapens te ontwikkelen, zoals Polen – dat de dreiging uit Rusland voelt – of zelfs Duitsland. „Technisch gezien is het niet erg aannemelijk dat dit op korte termijn gebeurt”, zegt Fayet. „Maar het is een angst die meespeelt en Frankrijk heeft zich gecommitteerd aan non-proliferatie.”

Macrons uitnodiging van begin maart kwam dan ook niet uit het niets: ook in 2020 en in 2024 nodigde de president zijn Europese partners al eens uit voor een gesprek over een bijdrage van het Franse kernwapenprogramma aan de bescherming van Europa. Toen kwam er, in elk geval publiekelijk, weinig respons: landen voelden de noodzaak niet, of waren bang de Amerikanen te schofferen en hun nucleaire bescherming op het spel te zetten. „Macrons formulering begin maart was vrijwel identiek aan die van 2020 en 2024”, onderstreept Fayet. „Maar de geopolitieke context is veranderd, en dus was de reactie van de partners nu ook anders.”

Dat wil niet zeggen dat er de afgelopen jaren niets gebeurde. „Er zijn al jaren uitwisselingen over dit thema tussen onder anderen denktankers en diplomaten”, zegt Fayet – ook zij is hierbij betrokken. „Sinds 2022 zijn die in intensiteit toegenomen en sinds vorig jaar nog meer.”

De vraag is: wanneer ben je geloofwaardig in de ogen van de vijand? En zijn we nu niet al geloofwaardig genoeg?

Fayet ziet vooral interesse uit Polen, Roemenië, Duitsland, Zweden, het VK en „een beetje” uit Nederland. „Het zijn landen met ‘nucleaire ervaring’” – Zweden had jarenlang een eigen kernwapenprogramma, Nederland heeft vliegtuigen die B61-zwaartekrachtbommen kunnen afwerpen, het VK beschikt over strategische kernwapens aan boord van onderzeeboten en in Duitsland zijn Amerikaanse tactische kernwapens gestationeerd – „of die direct bedreigd worden door hun geografische ligging, zoals Polen en Roemenië”.

Wat heeft Frankrijk te bieden? Het land heeft 290 kernkoppen, de VS en Rusland hebben er elk meer dan tien keer zoveel. De Fransen willen de Amerikaanse afschrikking dan ook niet vervangen, maar extra bescherming bieden. „We moeten op zoek naar een nieuw model”, zegt Fayet. „Op dit moment wordt uitgezocht wat Frankrijk precies wil bieden én wat de partners nodig hebben om zich daadwerkelijk beschermd te voelen.”

Voor Parijs is uitgesloten dat het besluit om een kernwapen in te zetten, gedeeld wordt met partners. „Wat er ook gebeurt, de beslissing ligt in handen en blijft altijd in handen liggen van de president van de republiek, de opperbevelhebber van de strijdkrachten”, zei Macron. Volgens experts is het niet nodig het Franse arsenaal uit te breiden. „De vraag is: wanneer ben je geloofwaardig in de ogen van de vijand? En zijn we nu niet al geloofwaardig genoeg? Met 290 kernkoppen kun je ook enorme schade aanrichten”, zegt Fayet. Moskou reageerde niet blij op Macrons uitspraken: een dag later beschuldigde de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov de president van het „bedreigen van Rusland”.

De nucleaire doctrine

Een mogelijke stap is het verbreden van de Franse nucleaire doctrine. Hierin staat al dat het Franse nucleaire programma „een authentiek Europese dimensie” heeft en „een sterke en essentiële bijdrage levert aan de Europese veiligheid”, maar dit zou explicieter kunnen worden gemaakt, bijvoorbeeld door er expliciet aan toe te voegen dat Franse kernwapens ook dienen ter bescherming van Europa. Daarmee zullen landen als Polen meer zekerheid hebben dat als zij ooit nucleair worden aangevallen, Frankrijk met een kernwapen zal reageren.

Een andere optie is het maken van bilaterale afspraken. Fayet: „Dit onderwerp is te gevoelig om op EU-niveau te bespreken, ook zijn er lidstaten die tegen de uitbreiding van de Franse nucleaire paraplu zijn.” Maar het is volgens haar denkbaar dat Frankrijk bijvoorbeeld met Polen een verdrag zal sluiten zoals het in 1995 met het VK heeft gedaan, waarin staat dat als de vitale belangen van het VK worden aangevallen ook de vitale belangen van Frankrijk in gevaar zijn en vice versa. Met het zogeheten Lancaster-verdrag werd de samenwerking tussen het VK en Frankrijk in 2010 uitgebreid.

Er zijn volgens Fayet meer tastbare handelingen mogelijk zonder dat het arsenaal hoeft te worden uitgebreid. Frankrijk kan bijvoorbeeld vaker gezamenlijke oefeningen gaan doen met een nucleaire component, of militairen verplaatsen naar Oost-Europa. „Ook kan er meer worden ingezet op conventionele wapensystemen die ook een afschrikkende werking kunnen hebben, zoals het ELSA-project, waarbij verschillende Europese landen werken aan kruisraketten met een groot bereik.”

Colijn, Fayet noch De Klerk gelooft dat het nodig is voor Europa, of in het bijzonder Frankrijk, om naast de zeer verwoestende strategische kernwapens ook nog tactische kernwapens te verwerven. Conventionele wapens kunnen zo zwaar zijn, dat met het ontbreken van tactische kernwapens eigenlijk geen groot gat meer bestaat op de militaire escalatieladder. En, zo zegt De Klerk, Frankrijk ziet kernwapens niet als middel om specifieke militaire doelen te bereiken, ze dienen alleen als afschrikking.

Mogelijk worden er komende maanden al stapjes gezet. Analisten houden vooral bilaterale ontmoetingen tussen Frankrijk en geïnteresseerde landen in de gaten, zoals Macrons bezoek aan Polen eind april, waarbij de landen een vriendschapsverdrag zullen ondertekenen.

Macron heeft enige haast. „In 2027 zijn er verkiezingen in Frankrijk en de kans bestaat dat Macrons opvolger niet NAVO- of Europa-friendly is”, zegt Fayet. Macron mag zich niet voor een derde keer verkiesbaar stellen en radicaal-rechts doet het goed in de peilingen. „Daarom moet hij nu zoveel mogelijk dingen in marmer beitelen.”

Verenigd Koninkrijk: verweven met de VS

De afgelopen weken hield 10 Downing Street vol dat premier Keir Starmer de VS als een betrouwbare bondgenoot blijft zien en dat het VK als onafhankelijke kernmacht niet in gevaar is. Maar deskundigen hebben hier minder vertrouwen in gekregen. „Het is noodzakelijk dat het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk nauwer samenwerken”, zei ex-minister van Buitenlandse Zaken Malcolm Rifkind in The Guardian, „want als de Amerikaanse ooit onbetrouwbaar blijken, „kan Europa weerloos zijn tegenover Russische agressie”.

De Britse situatie is anders dan de Franse. Het VK heeft minder kernkoppen, zo’n 225, en de VS hebben daar veel meer mee te maken. De Britse premier kan weliswaar zelf op de knop drukken, maar de raketten waar de kernkoppen op zitten worden geleased van de Amerikanen. Die doen ook het onderhoud. „Dat is heel lastig om los te trekken”, zegt Piet de Klerk. Hij gelooft ook niet dat Trump dit wil, omdat de VS grote financiële belangen hebben bij deze nucleaire samenwerking. Zo is het Amerikaanse Lockheed leverancier van de Trident-raketten waarmee de kernkoppen vanaf vier onderzeeërs kunnen worden afgevuurd.

Het VK en de VS zijn ook samen lid van de Nuclear Planning Group van de NAVO (de Fransen niet). Hierin worden de gezamenlijke nucleaire strategie en doctrines besproken. „Het Verenigd Koninkrijk noemt zijn nucleaire positie graag onafhankelijk, maar dat is die natuurlijk absoluut niet”, zei Hans Kristensen van de Federation of American Scientists (FAS) recent in The Guardian.

Het Britse nucleaire systeem is ook aan modernisering toe. Vorig jaar gingen twee proeflanceringen met Trident-raketten mis. Op 30 januari belandde een raket meteen in zee. De Britse pers schreef over „gênante mislukkingen”, toenmalig minister van Defensie Grant Shapps zei dat er „geen implicaties voor de betrouwbaarheid van de bredere Trident-raketsystemen en de voorraad” zijn. Al in 2016 besloot het parlement na 2030 de huidige Vanguard-onderzeeërs te vervangen. Vier nieuwe onderzeeërs van zogeheten Dreadnought-klasse worden nu gebouwd.

In het VK gaan stemmen op om bij de vervanging van de Trident-raketten uit te kijken naar leveranciers uit andere landen dan de VS, of om een tweede systeem te overwegen waarmee kernkoppen kunnen worden gelanceerd – maar dat is extra gecompliceerd en extra duur. „Je zou kunnen hopen dat Frankrijk – de meest voor de hand liggende kandidaat voor samenwerking met het Verenigd Koninkrijk – een aflevervoertuig heeft dat vergelijkbaar is met Trident en dat gemakkelijk aangepast kan worden”, zei kernwapenspecialist Marion Messmer van denktank Chatham House vorige maand in The Guardian. „Maar dan zouden de Franse regering en de Franse nucleaire onderneming bereid moeten zijn die ontwerpen met het Verenigd Koninkrijk te delen.”

Een mogelijke verwijdering tussen de Britten en de VS zou ingaan tegen een andere ontwikkeling. Nadat de VS in 2008 kernwapens weghaalden van hun luchtmachtbasis RAF Lakenheath in het VK, zijn die volgens de FAS onlangs weer teruggebracht. „Voor het eerst in bijna twee decennia hebben de VS de nucleaire missie op Britse bodem hervat”, schrijven FAS-onderzoekers. De verandering is volgens hen een directe reactie op de verslechterende politieke en militaire relatie met Rusland, als gevolg van de invasies in Oekraïne in 2014 en 2022, de Russische inzet van steeds zwaardere conventionele wapens met een groot bereik en de dreigementen om kernwapens in te zetten.

De grote vraag wordt hoe de Britten en Fransen gaan opereren en vooral of ze samen gaan optrekken richting andere Europese landen. De Franse nucleair expert Fayet zou dat laatste logisch vinden. Er is volgens haar al goede nucleaire samenwerking tussen beide landen, zo is er in Frankrijk een wetenschappelijk instituut waar gezamenlijk met computersimulaties nucleaire testen worden nagebootst. „De vraag is nu of de landen ook een gezamenlijke politieke lijn gaan uitzetten of bijvoorbeeld samen oefeningen gaan doen.”

De hernieuwde discussie over kernwapens leidt ook tot zorgen. Gaan meer landen heroverwegen om kernwapens te ontwikkelen nadat decennialang ‘non-proliferatie’ het sleutelwoord was? Colijn: „Het zou me niet verbazen als in menige hoofdstad – Seoel, Ankara, Riyad, Tokio, Taipeh, Warschau – al een Alleingang wordt overwogen nu Amerikaanse beloftes op de tocht staan.”

Delen





Mail de redactie