‘Hooggeleerde heren van de academie! U bewijst mij de eer mij uit te nodigen aan de Academie verslag uit te brengen over mijn vorige leven als aap.’ In Een verslag voor een academie is meteen duidelijk dat we niet naar een mens luisteren: chimpansee Rode Peter is aan het woord. Hij woonde aan de Goudkust tot hij door mensen werd gevangen en meegenomen. En nu vertelt hij zijn verhaal, over hoe hij beschoten werd en in een te krappe kooi op het schip naar Europa besloot om voor de mensenwereld te kiezen.
Dit verhaal werd toen het verscheen in tijdschrift Der Jude beschouwd als een allegorie voor de positie van de Joodse mens, die zich naar de meerderheid moest voegen. Maar de auteur Franz Kafka zelf was het niet eens met die interpretatie. In een brief aan uitgever Martin Buber vroeg hij hem dit verhaal geen parabel te noemen: het is een dierenverhaal.
Kafka schreef veel dierenverhalen. Een van zijn bekendste verhalen is er een: De gedaanteverwisseling. Het lichaam van Gregor Samsa verandert op een nacht in dat van een reusachtig ondier. Net na het ontwaken denkt hij nog vooral aan zijn werk als vertegenwoordiger, daarna leert hij bewegen met zijn nieuwe pootjes, zijn kwetsbare buik en zijn schild. Hij krijgt er plezier in tegen de muren op te klimmen. Het is vooral fijn om aan het plafond te hangen, dan komt er een ‘bijna gelukkige verstrooidheid over hem’, waardoor hij soms vergeet te blijven hangen en op de grond valt.
Naast Samsa en Rode Peter worden Kafka’s dierenverhalen bevolkt door sprekende jakhalzen, een advocaat die ooit een paard was, een filosofische hond die zich bezighoudt met de vraag waar het eten vandaan komt, fantasiedieren, zoals een kruising tussen een kat en een lam, mythologische dieren en allerlei andere niet-menselijke personages.
Bovengrondse vijanden
Deze dierenverhalen werden ondanks Kafka’s tegensputtering vooral gelezen als parabels. Ze werden verbonden met de situatie van de Joden, de beklemming van de moderne menselijke samenleving, of Kafka’s eigen leven.
Dat laatste is het geval bij een van mijn favoriete verhalen, Het hol. Daarin vertelt een das- of molachtig wezen over zijn burcht. Het is een enorm karwei geweest om die grote burcht te bouwen, en hoewel het binnen in het hol veiliger is dan erbuiten, zijn de gevaren talrijk. Bovengrondse vijanden zouden de ingang kunnen vinden, ook al is die verborgen onder een mosluik, maar er is ook de dreiging van wezens uit de aarde, zo onbekend dat zelfs de sagen ze niet kunnen beschrijven. De verteller gaat naar boven om te jagen, voelt zich even vrij, maar durft dan niet meer terug de burcht in uit angst te verraden waar de ingang is. Als hij eindelijk weer binnen is, hoort hij een geluid dat hij niet kan thuisbrengen, dat zijn hele gevoel van veiligheid onderuithaalt. Het graven is een metafoor voor het schrijven, het eindeloos schaven en proberen iets te maken dat standhoudt. En voor de futiliteit van ons handelen überhaupt.
Maar Het hol gaat ook echt over een dier. Als lezer voel je hoe het is om te graven en in tunnels te leven. Hetzelfde geldt voor Een verslag voor een academie, dat is gebaseerd op ware gebeurtenissen. Chimpansees werden gevangen zoals Rode Peter en gedwongen op te treden in circussen. Kafka kiest de kant van de aap: hij beschrijft hoe verschrikkelijk zijn opsluiting is, erkent zijn lichamelijke pijn, spreekt zich uit tegen dierentuinen. Rode Peter kiest dan wel voor een bestaan in de mensenwereld, maar hij haat mensen. Als soort, zegt hij erbij, niet de individuele mensen.
Dat het Kafka ook om de echte dieren ging, blijkt mede uit zijn levensloop. Hij at geen dieren en voelde met ze mee. Vlak nadat hij vegetariër was geworden zei hij tegen een vis in een aquarium: ‘Nu kan ik je in vrede aankijken; ik eet geen dieren meer.’ Toen hij zijn zuster op haar boerderij bezocht schreef hij aan zijn vrienden Max en Elsa Brod dat hij floreerde tussen de dieren, en in andere brieven schreef hij dat het lijden van de dieren hem deed lijden. In een brief aan zijn Tsjechische vertaler en vriendin Milena Jesenská beschreef hij zichzelf als een dier, dat alleen in het bos thuishoort.
Sommige mensen zijn dieren
Ik weet precies wat Kafka met dat laatste bedoelt, ik ben ook een dier. Dat sommige mensen ook dieren zijn biedt een derde manier om Kafka’s dierenverhalen te lezen, naast als parabels of verhalen over echte dieren. Namelijk als verhalen over tussenwezens, die rigide grenzen tussen mens en dier ter discussie stellen. Deze mensdierlijke vertellers wordt vaak geweld aangedaan door de mensenmaatschappij, maar ze kennen juist door hun dierlijkheid ook een vrijheid die de mensen niet bezitten. Gregor Samsa hoeft als ondier niet langer naar zijn werk en zijn ouders en zus te onderhouden, ze blijken het prima zonder hem te redden. Hij is deugdzamer dan zij: zijn familie gedraagt zich wreed naar hem, terwijl hij begrip heeft voor hun situatie en nog steeds geniet van de vioolmuziek van zijn zusje. En hangend aan het plafond voelt hij zich vrij.
Kafka’s tussenwezens stellen de grenzen tussen mens en dier ter discussie
De tussenwezens laten ook zien dat er niet zoveel verschil is tussen mensen en andere dieren. Het hol maakt duidelijk dat we allemaal wezens zijn die ons best doen om een veilig leven te leiden. Niet Everyman, maar Everybeing, noemt letterkundige Naama Harel de gravende protagonist.
In Kafka’s laatste verhaal, Josefine, de zangeres of Het muizenvolk, zijn de vertellers muizen. Ze zijn betoverd door het gezang van medemuis Josefine, maar ze willen haar geen vrij geven, want werken hoort erbij in hun gemeenschap. Josefine blijft strijden om te kunnen leven als kunstenaar, zelfs wanneer haar krachten haar verlaten, tot ze ineens verdwijnt. Muizen kennen geen geschiedschrijving, dus ze zal spoedig opgaan in de tijd. De muizenvertellers noemen dat de hoogste vorm van verlossing – het muislijke vergeten is geen beperking maar biedt vrijheid. Uiteindelijk leven we allemaal kleine levens, die niet meer waard zijn dan het leven van een ander. De mensen onder ons zouden er goed aan doen dat te onthouden.
In De Baptisten, de vierde roman van de ook in het Fries publicerende Nyk de Vries (1971), is een opmerkelijke rol weggelegd voor het simpele woordje ‘eh’. In gesprek met anderen is dat vaak het eerste en soms ook enige wat uit de mond komt van tiener Marten, de hoofdpersoon van het boek. Die is zo ongeveer het tegenovergestelde van ad rem; als iemand hem iets voorlegt, ook iets heel alledaags, dan lijkt het wel alsof hij nog nooit over het onderwerp heeft nagedacht: eh. Pas op het podium – Marten is de zingende frontman van een popband in de jaren tachtig – is hij in zijn element en schreeuwt, danst en vernielt hij erop los. Rücksichtslos banjert hij op blote voeten door gebroken glaswerk. Zingend is hij een ander mens, zo lijkt het.
Het is kenmerkend voor De Baptisten, een roman die ontspannen laveert tussen tegenpolen. Tussen schuw en luidruchtig, tussen verstandelijk en emotioneel, tussen de behoefte aan rust en de eveneens in de ziel aanwezige agressie. En tussen de nederige ingetogenheid van de religie en de openhartigheid en bravoure van de muziek. Ergens doet de roman een beetje aan het verhaal van Robert Johnson denken, de bluesartiest die een faustisch pact met de duivel sloot: zijn ziel was hij kwijt, maar hij zou er fantastisch door gaan zingen en gitaarspelen.
Lees ook
Het duivelse bluestalent van Robert Johnson
Marten en zijn bandleden, stuk voor stuk jongens uit gelovige dorpen in het noordoosten van Friesland, nemen geleidelijk aan afstand van het kerkleven en beproeven hun geluk als muzikanten. Maar de hartstocht en gedrevenheid van Marten, die volledig voor de muziek en het succes van de band wil gaan, wordt niet door alle bandleden gedeeld. Het maakt hem hoorndol.
Religieuze loyaliteit
Ongeveer 90 procent van de roman handelt over de muzikale opkomst en ondergang: de band begint, de band bloeit, de band sterft. Dat laatste komt vooral door de religieuze loyaliteit van een van Martens bandleden: zoals de legendarische Heracliet Folkert Velten altijd ‘slechts’ een Heracliet bleef omdat hij als jongen van het geloof niet op zondag wilde voetballen, zo weigert Martens bandgenoot Wytse op te treden op de dagen die in het teken van de Heer staan. En dat zijn er nogal wat.
Het twistpunt laat zich moeiteloos met de overige 10 procent van De Baptisten verbinden, waarin Marten zich in het Amsterdamse hier en nu bevindt en zich als nieuwbakken vader ergert aan het openlijke en inderdaad wat pedante atheïsme van andere ouders. Als er tijdens een vergadering op school laatdunkende opmerkingen gemaakt worden over islamitische ouders, die ze als een soort geestelijke achterblijvers beschouwen, dan schiet dat Marten in het verkeerde keelgat. En niet omdat hij nou per se zo multiculti angehaucht is, maar omdat hij tegen het minachten van religie is.
Pas ’s nachts weet Marten, die nog steeds niet ad rem is, wat hij tijdens de vergadering had moeten zeggen: „Ja mevrouw de voorzitster, […] jouw soort gelooft nog in ontwikkeling.” Er staat ‘ontwikkeling’, maar stiekem lees je natuurlijk ‘vooruitgang’. Een kort, maar fundamenteel zinnetje, waarmee De Vries – of in elk geval De Baptisten – meteen in een ánder rijtje ondergebracht kan worden dan de collega’s die hoopvolle, idealistische romans over de verbetering van de aarde en haar bewoners afleveren. Niet dat hij nou meteen uitgenodigd zal worden door een conservatieve denktank, zo’n roman is De Baptisten ook weer niet, maar het is duidelijk dat De Vries zich anders en daarmee tegendraads positioneert.
Verdampt geloof
En hiermee laat deze De Vries zich dus onderbrengen in een uitdijend rijtje (internationale) schrijvers die, de een wat opzichtiger dan de ander, ‘spelen’ met het vraagstuk van het uit de westerse cultuur verdampte geloof. Jon Fosse, de voorlaatste ontvanger van de Nobelprijs voor Literatuur, die zijn magnum opus Septologie bouwde rondom het christelijke geloof, Michel Houellebecq die zich in een vraaggesprek met deze krant liet ontvallen „dat het zonder religie niet gaat”, Lieke Marsman die in haar laatste boek bekende dat haar „areligieuze, atheïstische, rationalistische opvoeding” en het wereldbeeld dat eruit voortvloeide „ontoereikend” is nu ze doodziek is.
Ook bij De Vries komt de religieuze toets eerder moedig dan zweverig over. Het gaat ook niet à la Richard Dawkins over het al dan niet bestaan van een God, het is eerder zo dat hij niet zo veel lijkt te kunnen met de gangbare nuchtere, droge woorden en beelden om de uitzinnige drift van Marten te vangen. „Op een nacht was mijn moeder mijn kamer binnengekomen. Ze had haar hand op mijn hoofd gelegd en gezegd dat ik nu maar moest stoppen met zingen.” Het is geen toeval dat Marten én van religieuze komaf is én iets bevrijdends vindt in de kunst – een woord dat je hier bijna met een Reviaanse hoofdletter zou schrijven. De jonge Nick Cave, de Bertolt Brecht van Baal, Lucebert, met dat soort hemelbestormende, hoogmoedige kunstenaars breng je Marten in verband. Een grote ziel die een ruim jasje blieft.
Zoals gezegd, de religieuze aspiratie is een exces in de roman, een hondje dat af en toe boven het graan uit wipt. De Vries heeft zich er geenszins mee vergaloppeerd en er staan, ter afkoelende compensatie, ook tal van heerlijke, kurkdroge en zelfs brave passages in de roman. Als de band op het punt staat om met de bus op weg te gaan naar een optreden lijkt niets een dag vol rock-’n-roll in de weg te staan. Totdat duidelijk wordt dat er een kat van een van de leden is weggelopen van huis. Bus aan de kant, motor uit en eerst maar eens met z’n allen die arme poes vinden. Hemels.
‘Sensei, eerst de bouillon of de noedels?” vraagt een jongeman aan een oude heer in een restaurant. Beiden hebben net een dampende kom ramen voorgeschoteld gekregen. De oude man, die veertig jaar lang de noedelsoep heeft bestudeerd, buigt zich over zijn maaltijd. „Eerst gaan we de ramen bekijken”, zegt hij. „Observeer de kom terwijl je van het aroma geniet. De vetparels schitteren aan de oppervlakte. De bamboescheuten glinsteren van het vet. De nori wordt donkerder van het vocht en de bosuitjes drijven erbovenop. En dan zijn daar de sterren van de show: drie plakken gebraden varkensvlees, half ondergedompeld. Strijk met de punt van je stokjes over het oppervlak en koester de ramen.”
„Waarom?” vraagt de jongeman.
„Om je genegenheid te tonen.”
Voedsel moet met liefde en respect worden behandeld. En niet alleen dat, een geur, een smaak, de structuur – een goede maaltijd kan het lichaam wakker kussen, prikkelen, opwinden zelfs. Dat is een van de lessen uit Tampopo (1985), de Japanse ramen-western van regisseur Juzo Itami waarin scènes over voedsel en menselijk gedrag elkaar afwisselen met een raamvertelling over een jonge weduwe die, dankzij de komst van een stoere truckchauffeur, haar kleine noedelwinkel tot het perfecte ramenrestaurant weet om te toveren.
Het lezen van Butter, de internationale bestseller van de Japanse schrijfster Asako Yuzuki, bracht me in gedachten terug naar verschillende scènes uit Tampopo. Niet alleen vanwege de sensuele, uiterst smakelijke beschrijvingen van Japanse en Franse gerechten, maar ook omdat in deze roman hoofdpersoon Rika Machida, een journaliste uit Tokio werkzaam voor de Shumei Weekly, te horen krijgt dat er maar één manier bestaat om ramen te eten. Halverwege het boek wordt ze door Manako Kajji, een vrouw die in de gevangenis zit vanwege de moord op drie Japanse zakenmannen, gestuurd naar Shinjuku, een bruisende uitgaanswijk van Tokio, om in een ketenrestaurant zoutboter-ramen te bestellen, „met extra stevige harigane noedels”, en „extra veel boter”. Bovendien moet Rika de noedelsoep direct eten nadat ze seks heeft gehad. „Want na seks voel je je leeg”, zegt Manako. „Het uitgehongerde lichaam moet je dan vullen met iets heets, rijks en sappigs. Door te eten wat je wilt, wanneer je wilt, komen je zintuigen tot leven.”
Zo lekker vindt ze zichzelf dat ze af en toe in haar eigen bovenarmen knijpt of met haar tong over de zoete huid van haar bovenarmen likt
Het was die passage die me ook deed denken aan de twee andere, korte scènes uit Tampopo, waarin een verliefd stel in een hotelkamer zich tegoed doet aan elkaar en allerlei spijzen. Zo likt hij citroensap en zout van haar tepels, dipt zij haar borsten in een kom met slagroom en laat hij levende kreeftjes in cognac rond haar schaamstreek spartelen. En dan is daar ook nog de sensuele ‘ei-kus’: eindeloos glipt een eierdooier tussen hun lippen heen en weer tot zij het niet meer uithoudt en het geel kreunend over haar kin laat druipen.
Konkatsu-killer
Bizar? Ongepast? Niet echt. Eten vormt al langer een onuitputtelijke bron van creativiteit in Japanse films en fictie, en wordt vaak verbonden met erotiek of andere, bredere maatschappelijke kwesties. Het verhaal van Butter, dat in 2017 werd gepubliceerd in Japan en na de verschijning van de Engelse vertaling vorig jaar door boekwinkelketen Waterstones werd verkozen tot Boek van het Jaar 2024, past goed binnen die traditie. Maar het succes dankt dit boek – Yuzuki schreef al meerdere romans en verhalen – vooral aan de vermenging van diverse genres, op een uiterst originele manier. De roman valt nog het beste te omschrijven als een thriller met feministische, maatschappelijke beschouwingen, vermengd met recepten die in een kookboek niet zouden misstaan. Niet voor niets noemde The Sunday Times de roman „a full-fat Michelin-starred treat”, zijn er in Japan 300.000 exemplaren van verkocht en Groot-Britannië inmiddels meer dan 400.000. Ook de vertaalrechten liggen nu bij 35 landen, waaronder uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, waar de Nederlandse vertaling begin volgend jaar verschijnt.
Butter is gebaseerd op een waargebeurde zaak uit 2010 rondom de ‘Konkatsu Killer’ (de term Konkatsu betekent ‘huwelijksjacht’ ), waarbij Kanae Kijima, een getalenteerde thuiskok, werd veroordeeld voor fraude en de moord op drie van haar toekomstige echtgenoten. In Butter is deze Kijima vervangen door het personage Manako Kajii, een voedselblogger en veroordeelde seriemoordenares die vastzit in de gevangenis in Tokio vanwege het online lokken van rijke oudere heren die, nadat ze van haar kookkunsten genieten, onder mysterieuze omstandigheden de dood vinden.
Een smeuïg verhaal en wat Kajii voor de Japanse tabloids extra aantrekkelijk maakt is haar omvang: net als als Kijima voldoet ze niet aan het schoonheidsideaal waaraan Japanse vrouwen moeten voldoen. Kajii weegt „meer dan 70 kilo” – volgens de Japanse vrouwelijke norm een overgewicht van zo’n 18 kilo. Daarmee is ze doelwit van meedogenloze bodyshaming. Totdat de slanke journaliste Rika ten tonele verschijnt. Hongerig naar een exclusief interview schrijft ze Kajii een brief met de vraag naar het recept voor haar runderstoofpot – de laatste maaltijd van een van Kajii’s slachtoffers.
Manako hapt toe en na de eerste ontmoeting ontstaat er tussen de vrouwen een intrigerend kat-en-muis-spel. Want om een exclusief interview te krijgen moet Rika in opdracht van Manako verfijnde schotels in restaurants uitproberen – zoals de zoutboter-ramen – of zelf maaltijden bereiden en eten om vervolgens tijdens haar bezoeken aan het detentiecentrum de geur, smaak en structuur van deze gerechten aan Manako te beschrijven. En, zoals de titel van het boek al verraadt, veel van deze gerechten bevatten boter.
Zo ook het allereerste gerecht dat Rika in opdracht van Manako thuis maakt en dat slechts een paar simpele ingrediënten bevat: rijst, sojasaus en een klontje uiterst delicate, gezouten Échiré boter. Wanneer Rika een eerste hap hiervan neemt ervaart ze hoe „de koele boter tegen haar gehemelte klotst” en zich vermengt met de warme rijstkorrels, een rijke sensatie waardoor haar lichaam wordt weggespoeld. „Het was een smaak die alleen maar als goud kon worden omschreven.”
Lees ook
Koffiebar, dode kat, happy end
Franse kooklessen
En zo zijn er wel meer smakelijke beschrijvingen – Yuzuki nam voor dit boek een jaar lang Franse kooklessen – en momenten dat de boter bijna van de pagina’s afdruipt. Zo overtuigend zijn die passages, dat je als lezer er volledig in meegaat wanneer Rika in de ban raakt van de sensuele Manako met „haar romige huid en vochtige lippen”. Toch schuilt daarin niet de kracht van deze roman. Want uiteindelijk gaat het in deze thriller vooral om de vraag wie Manako Kajii eigenlijk is. Haar personage is moeilijk te doorgronden: hoe meer Rika in het verleden van Manako duikt, hoe ongrijpbaarder deze vrouw blijkt te zijn. Is ze inderdaad de sensuele mannenverslinder met een moordenaarsinstinct zoals de tabloids beweren? Of gewoon een kwetsbare, manipulatieve vrouw met een slecht zelfbeeld? Of een zelfbewuste feministe die vetacceptatie propageert en het sociale stigma rondom obesitas wil doorbreken?
Dat laatste lijkt het geval. Wanneer Rika – die door het vele eten in een paar maanden zo’n acht kilo aankomt – worstelt met haar uiterlijk, lacht Manako haar uit. Een vrouw moet zich volgens haar niet onderwerpen aan de onmogelijke schoonheidsidealen van de man. „Eet nooit iets waar je geen trek in hebt”, is haar advies. „Als je de keuze maakt om zo te leven, zal je lichaam beginnen te transformeren.”
Het is die transformatie die bij Manako al is vervolmaakt, zo blijkt wel wanneer ze tijdens dit gesprek haar vlezige armen aan Rika toont en met een nasale, koerende stem beschrijft hoe niet alleen haar armen, maar ook haar borsten en billen tot barstens toe zijn gevuld met haar favoriete voedsel. „Mijn lichaam bestaat uit de steaks van de New York Grill, de sukiyaki van Imahan en de enorme Sjaljapin vleespastei van het Imperial Hotel.” Zo lekker vindt ze zichzelf dat ze af en toe in haar eigen bovenarmen knijpt of met haar tong over de zoete huid van haar bovenarmen likt.
Deze bizarre vet-acceptatie zou je kunnen opvatten als een extreem feministisch standpunt. Maar Manako beweert juist „een hekel te hebben aan margarine en feministen” en houdt er in feite uiterst conservatieve opvattingen op na. De moderne Japanse vrouw, geobsedeerd door werk en doorgeschoten in haar streven naar onafhankelijkheid, mist volgens haar alle kansen op romantiek. Terwijl haar ware identiteit – „de goddelijke rol die hun oorspronkelijk werd toebedeeld” – juist schuilt in het verzorgen, ondersteunen en verwarmen van de harten van mannen. Als vrouwen de verschillen tussen de seksen zouden accepteren, meent Manako, „dan wacht hun een toekomst van vrijheid en overvloed.” Ze maakt een simpele vergelijking: „Als je op de boter bezuinigt, zal je eten minder lekker smaken. En als je op vrouwelijkheid bezuinigt en niet de wens hebt om je partner te dienen, zal je relatie verarmen.”
Land vol huwelijksjagers
Dat Manako er van die conservatieve opvattingen op nahoudt, zou volgens Rika wel eens te maken kunnen hebben met haar verleden. Wanneer ze, samen met haar beste vriendin, teruggaat naar de geboorteplaats van de seriemoordenares, komt ze erachter dan deze sensuele, mysterieuze vrouw een stuk minder intrigerend is. Als onopvallend, lelijk eendje ontdekte Manako per toeval dat ze via haar kookkunsten oudere mannen aan zich kon binden. Gebruikmakend van hun eenzaamheid, en het feit dat deze mannen zonder partner slecht voor zichzelf zorgden, kon ze zich op die manier een identiteit aanmeten: die van de onmisbare vrouw.
De mannen, op hun beurt, raakten op die manier verslaafd aan haar. Maar waarom werden ze daarna vermoord? Of maakten ze zelf een einde aan hun leven? Wie daar een antwoord op wil, moet deze roman vooral lezen, ook al garandeer ik niet dat er een antwoord zal zijn. Tegelijkertijd is dat in de kern niet waar Butter over gaat. Want Yuzuki wijst met dit verhaal ook op de vele complexe problemen waar de moderne Japanse maatschappij mee worstelt, met als kernprobleem: het vereenzaamde individu.
Want terwijl men nog altijd veel waarde hecht aan het traditionele gezin, neemt het aantal scheidingen in Japan alleen maar toe en daalt het geboortecijfer. En terwijl de restaurants en bars altijd vol zitten, eten de meeste klanten in hun eentje. Bovendien krijgen vrouwen nog altijd te horen dat hun enige echte rol in de maatschappij die van echtgenote en moeder is, maar worden ze in hun zoektocht naar een partner wel smalend afgeschilderd als „huwelijksjagers”.
Lees ook
Willen we meer baby’s? Dan moeten we moeders betere carrièrevooruitzichten bieden
Ook Rika, die opgroeide in een gebroken gezin en haar vader op jonge leeftijd verloor, weet eigenlijk niet goed hoe ze zich aan een ander moet binden. Ze heeft wel een vriend, maar die ziet ze slechts af en toe. Als journalist heeft ze grote aspiraties maar dat de eenzaamheid wel degelijk aan haar knaagt, wordt duidelijk wanneer ze, in opdracht van Kajii, bij een bevriende journalist een citroencake moet bakken. Terwijl de oven aanstaat en ze wordt omringd door zoete, huiselijke geuren, komt Rika tot een fundamenteel inzicht: hoe kan het dat ze dit als kind zo weinig heeft meegemaakt? En is dit niet precies wat haar vriend ook altijd heeft gemist? Iemand die thuis, in de keuken, voor jou kookt of een cake bakt. Hoe belangrijk is die zorg wel niet.
Bovendien komt ze ook nog tot een ander besef: zorg voor de ander begint met zorg voor jezelf. Maar zoiets moet je wel leren. De mannen die van Manako in de ban raakten, meenden zonder haar niet gelukkig te kunnen zijn. Maar misschien hadden ze het wel mis. Iemand kan zich wellicht eenzaam voelen, maar mag zich daar niet bij neerleggen. Weigeren voor jezelf te zorgen, omdat niemand anders voor je zorgt, is uiteindelijk een vorm van geweld, concludeert ze. Je hoort te geven om jezelf én om de ander. En dat begint misschien wel met een goede maaltijd met te veel boter.
Consent lijkt zo eenvoudig. Het begrip, dat sinds de #MeToo-beweging een sleutelrol speelt in de strijd tegen seksueel geweld, betekent letterlijk ‘instemming’, en in die betekenis wordt het ook gebruikt. Stemmen beide partners duidelijk en expliciet in met seks, dan is er consent en is de seks gewenst. Is er geen consent, dan is er sprake van aanranding of verkrachting. Sinds juli 2024 is in Nederland de nieuwe Wet Seksuele Misdrijven van kracht, en is iemand ook strafbaar als diegene seksueel contact doorzet, terwijl er signalen zijn dat de ander niet wil. Dwang of geweld is voortaan niet langer een vereiste voor een veroordeling voor verkrachting of aanranding. Voordat deze wet tot stand kwam, moest dit nog wel worden bewezen.
Consent speelt dus een belangrijke rol bij het voorkomen en aankaarten van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Maar volgens docent praktische filosofie aan de Freie Universität Berlin Manon Garcia, die in 2018 bekendheid verwierf met On ne naît pas soumise, on le devient, een feministisch boek over de mythe dat vrouwen van nature onderdanig zouden zijn aan mannen, is het begrip zoals het nu gebruikt wordt niet geschikt voor deze rol. In Consent: Een filosofie van goede seks betoogt de Franse filosofe dat consent als simpele ja-of-nee-kwestie geen recht doet aan de weerbarstige werkelijkheid van seks in de samenleving.
Het hoofdprobleem, volgens Garcia, is dat de gangbare definitie van deze vorm van instemming geen rekening houdt met bestaande ongelijkheid in de maatschappij. In theorie is consent een nuttig begrip, en Garcia erkent dat de nadruk erop heeft bijgedragen aan het blootleggen van de grote schaal waarop seksueel geweld plaatsvindt, denk bijvoorbeeld aan filmproducent Harvey Weinstein. Maar het werkt alleen als iedereen echt vrij is om zonder enige consequentie een poging of toenadering tot seks te weigeren. In de praktijk is dat niet zo.
Als je baan bijvoorbeeld op de tocht komt te staan als je niet ingaat op de seksuele avances of toespelingen van je baas, of als je bij een partner inwoont en vreest om je woonruimte kwijt te raken, dan kan de beslissing om wel of niet in te stemmen met seks niet vrij genomen worden. Het zijn voorbeelden waarbij consent tekortschiet als maatstaf voor gewenste, gelijkwaardige seks. Vanuit deze premisse filosofeert Garcia in haar boek over de rol van maatschappelijke ongelijkheid in ons seksleven.
Lees ook
Onbetaald werk als een nijpend feministisch probleem
Seks en macht
Dat is op zich heel nuttig, maar deze invalshoek levert wel een breed opgezet boek op. Garcia lijkt alles wat met seks en machtsverhoudingen te maken heeft te willen bespreken, waardoor er veel verschillende denkers en theorieën aan bod komen. Het eerste hoofdstuk bevat bijvoorbeeld een uitgebreide analyse van het gebruik van consent in de rechtszaal, terwijl het vierde hoofdstuk diep ingaat op Freud en de verdringing van seksuele verlangens.
Veel van deze onderwerpen zijn erg complex, en als lezer raak je ervan doordrongen hoe beladen de relatie tussen seks en macht is. Door de enorme breedte van het boek blijft het betoog soms wel erg theoretisch en abstract, en lijkt Garcia de concrete werkelijkheid af en toe uit het oog te verliezen. Dat is jammer, want in Frankrijk heeft ze in het debat wel degelijk een stem. Zeker omdat ze, net als andere intellectuelen, aanwezig was bij de Pelicot-zaak in 2024 waar ze sprak met aanhangers van Gisèle Pelicot, advocaten en aangeklaagden. Garcia’s onderzoek naar de zaak resulteerde begin dit jaar in een nieuw werk getiteld Vivre avec les hommes.
Consent lijkt vooral qua stijl niet gericht op een breed publiek. Het staat vol filosofisch vakjargon en lange, ingewikkelde zinsstructuren. Begrippen worden vaak wel uitgelegd, maar daarna worden ze door het hele boek heen gebruikt op een manier die beter zou staan in een academisch artikel dan in een publieksboek. Wie bijvoorbeeld even vergeten is wat ‘epistemisch onrecht’ precies betekent moet flink terugbladeren. Het had voor de hand gelegen om dit begrip te vertalen als ‘kennisonrecht’, zoals Sofie Avery doet in het recente pamflet Over de schreef, dat seksueel overschrijdend gedrag en genderongelijkheid in de academische wereld aankaart. Het begrip verwijst naar misstanden die plaatsvinden wanneer mensen onterecht als onbetrouwbaar worden afgedaan: denk aan slachtoffers van seksueel geweld die niet worden geloofd door hun omgeving. Het woord ‘kennisonrecht’ beschrijft dit soort misstanden, zonder dat de lezer naast alle andere termen ook nog moet onthouden wat ‘epistemisch’ betekent. Kleine aanpassingen van dit soort academische termen waren een eenvoudige stap geweest om Garcia’s boek toegankelijker te maken.
In de kern vertelt Garcia ons vooral waarom de gangbare definitie van consent niet werkt. Echte alternatieven reikt ze niet aan, behalve een paar algemene aanbevelingen als ‘grootschalige sociale verandering’ om ongelijkheid aan te pakken, en het aangaan van gesprekken over consent. Ondanks deze voorzichtige vertaalslag naar het dagelijks leven blijft Consent een abstract en moeilijk te doorgronden geheel. Maar voor echte, concrete gelijkheid tussen mensen, zowel binnen als buiten de slaapkamer, hebben we duidelijk nog een lange weg te gaan.
