Aan het begin van het online videogesprek verontschuldigt de historicus zich alvast. „Misschien loop ik opeens weg. Dat komt dan omdat er luchtalarm is. Ik zit in Tel Aviv.” Zo ver komt het niet, één keer schrikt hij op – vals alarm.
Shlomo Sand (77), emeritus hoogleraar aan de Universiteit van Tel Aviv, is een internationaal bekende en controversiële Israëlische historicus. Met zijn ouders, overlevenden van de Holocaust, emigreerde hij in 1948 naar Jaffa. Hij diende als soldaat in de oorlog van 1967. Als historicus ontpopte Sand zich tot linkse criticus van het regeringsbeleid en van de zionistische geschiedschrijving van het land. In zijn boeken The Invention of the Jewish People (2009) en The Invention of the Land of Israel (2012) keerde hij zich tegen de ‘mythe’ van een Joodse natie die, met verdrijving van het volk, door de Romeinen was vernietigd en met de stichting van de staat Israël zou zijn hersteld.
Lees ook
Wat doe je in Israël met je kritiek als iedereen je dan een landverrader noemt?
Volgens Sand zijn dat constructies zonder historische basis, zoals veel andere moderne naties die ook kennen. Het Jodendom is voor hem niet een etnische of nationale identiteit maar een religieuze, een die zich vanuit het Midden-Oosten verspreidde. Pas met het zionisme van de late negentiende eeuw ontstond in zijn ogen een Joods volk dat zich als natie ging definiëren. Recentelijk verscheen van hem A Brief Global History of the Left, waarin Sand de teloorgang van universele waarden bekritiseert. De Gaza-oorlog doet hem die trend meer vrezen dan ooit.
Hoe zou u de huidige stemming in Israël omschrijven?
„Als de union sacrée in Frankrijk aan het begin van de Eerste Wereldoorlog. Alle partijen, ook de linkse, verenigden zich toen in een ‘heilige unie’ voor de oorlog. Je zag dat in 1914 overal gebeuren. De Duitse socialisten werden opeens erg Duits, de Franse heel Frans. Iedereen werd gemobiliseerd. De media verloren hun neutraliteit. Et cetera.”
En hoe is uw eigen stemming?
„Gedeprimeerd. Voor het eerst in mijn leven heb ik de hoop verloren dat het hier goed komt. Dat Israël of een Joodse staat op termijn kan overleven in het Midden-Oosten.”
U beschreef al eens uw ontgoocheling toen u tijdens de oorlog van 1967 als militair diende en andere soldaten een Palestijnse man zag martelen.
„Inmiddels is het veel erger. Voor mij als historicus heeft dat ook te maken met een wereldwijde ontwikkeling die ik waarneem, de groeiende symbiose van religie en nationalisme. Die voltrekt zich al dertig of veertig jaar. Niet alleen in de islamitische wereld, maar van Mumbai tot Jeruzalem en Gaza. Je ziet het in India met het hindoe-nationalisme. En in het zionisme, dat steeds nadrukkelijker een religieuze, messianistische lading heeft gekregen.”
Lees ook
Simon Schama: ‘Zodra Israël terugslaat verdwijnt de sympathie’
Is Hamas dan te vergelijken met IS?
„Nee, dat is propaganda. Hamas is een nationale volksbeweging. IS leek veel meer op Al-Qaeda, die pleegden ook aanslagen in Europa, Azië, in de VS, heel anders dan Hamas. Wat Hamas wel heeft, is die symbiose van nationalisme en religiositeit. Ze willen een islamitische staat vestigen waar nog wel Joden mogen blijven wonen, met een paar rechten, maar die voor Israël of het Israëlische volk geen plaats heeft.”
De term genocide doet de ronde, zowel over Israël als Hamas.
„Ik ben heel terughoudend met dat woord. De slachtpartij van Hamas wordt hier nu constant vergeleken met de Shoah. Ik word onpasselijk van die analogie. De Shoah was een genocide op zes miljoen mensen, die kun je misschien vergelijken met wat de Belgen deden in Congo of andere koloniale massamoorden. Wat Hamas deed was smerig en gruwelijk, vrouwen en kinderen vermoorden, maar is eerder te vergelijken met de moordpartij die falangisten in 1982 aanrichtten in de Palestijnse vluchtelingenkampen Sabra en Sjatila. Zulke slachtpartijen zijn in de geschiedenis niet uitzonderlijk, helaas.”
Zat er geen genocidale opzet achter?
„Luister, ik heb me mijn hele leven ingezet voor gelijkberechtiging van de Palestijnen en tegen racisme. Maar de daden van Hamas heb ik vanaf de eerste dag veroordeeld. Niet alleen omdat ze zo wreed zijn, maar ook om het politieke programma dat erachter zit. Hamas is mijn vijand. Ze accepteren mij niet. Mijn bestaan, of dat van Israël.”
En de Israëlische oorlogvoering?
„Ik ben ontzet over de wreedheid van Hamas, maar nog meer over wat Israël aanricht in Gaza. Ik begrijp dat Israël wil terugslaan, maar in Gaza worden er nu duizenden burgers gedood. Terwijl wij praten, sterven er mensen. Het is bovendien contraproductief. Er is geen Palestijn op de Westelijke Jordaanoever meer die nu niet sympathiseert met Hamas.”
U bekritiseert het zionisme, maar verdedigt Israël?
„Wat ik in mijn werk heb willen laten zien is dat het een mythe is dat er al duizenden jaren een ‘Joods volk’ heeft bestaan, in moderne zin. Je hebt nu Amerikanen die proberen te bewijzen dat alle Joden genetisch verwant zijn. Dat is belachelijk. Dat Joden biologisch gezien een apart volk zouden zijn, is een antisemitisch idee. Joden zijn monotheïsten die in God geloven, dat gold voor mijn overgrootvader en mijn grootvader. Ze geloofden in één God, maar niet in Jezus Christus.”
Maar zonder zionisme geen Israël.
„Het zionisme is een product van de negentiende eeuw, net als heel veel andere nationalismen. Of denkt u soms dat de mensen die drieduizend jaar geleden in uw gebied woonden zich beschouwden als een ‘Nederlands volk’? Feit is dat het zionisme een Israëlisch volk heeft gecreëerd, met cultuur, literatuur en een band met het land. Mijn probleem met het zionisme is altijd geweest dat het religie omzette in nationaliteit. Ik geloof daar niet in. Maar ik geloof wél in een Israëlische nationale identiteit.”
Lees ook
‘Wraak is een goede zaak’, zegt een Joodse kolonist op de Westelijke Jordaanoever
Steunt u de protesten tegen Israël en het zionisme?
„Ik ben geen zionist, maar omschrijf mezelf ook niet als antizionist. Er zijn teveel antizionisten met wie ik het oneens ben. Neem de leus voor een ‘vrij Palestina, van de rivier tot de zee’. Wie daarmee doelt op vrijheid louter voor Palestina of de Palestijnen, die sluit Israël uit. Daar kan ik niet mee instemmen. Zelfs al hebben we het land ooit afgepakt van de Palestijnen. Waar je voor moet strijden is vrijheid en rechten voor iedereen, Israëliërs én Palestijnen.”
Wat verwacht u van linkse critici van Israel in het Westen?
„Een staakt-het-vuren eisen, maar ook beseffen dat Hamas geen oplossing is voor dit conflict, zomin als het zionisme. En ook: Joden en zionisme of de Israëlische regering niet door elkaar halen. Wat me verontrust, ook bij links, is de neergang van het geloof in universele waarden. Je ziet hert overal. Als geloof in de toekomst afneemt, gaan mythen over het eigen verleden domineren.”
Is er volgens u nog een uitweg?
„Ik ben voorstander van een federale staat in enige vorm, die ruimte biedt aan iedereen, Israëliërs en Palestijnen, met gelijke rechten.”
Ziet u dat gebeuren?
„Laat me u een anekdote vertellen. Ik heb net bij mijn Engelse uitgever een boek ingeleverd dat in vertaling moet verschijnen. Ik schreef er een pessimistisch nawoord bij, waarin ik betoog dat een federale staat pas kans heeft na een catastrofe. Ik kreeg bericht van de uitgeverij dat ze het een heel goed boek vonden, maar of ik dat nawoord niet wat optimistischer kon maken. Nou goed, ik begon het dus wat vriendelijker te herschrijven. Toen brak de oorlog uit. Na een paar dagen kreeg ik bericht van de uitgever: laat maar.”
