Mensen mogen helemaal zelf bepalen of ze kinderen krijgen, of ze roken en drinken, of ze een tatoeage nemen, op welke politieke partij ze stemmen. Maar waarom mogen we dan niet zelf beslissen over de manier en het moment waarop we sterven? Dat is de vraag die verdachte Jos van Wijk (75), die met zijn hele naam genoemd wil worden, opwierp tijdens de zittingsdagen in april in de grote rechtszaak rondom zelfdodingsmiddel ‘middel X’. Hij vindt het niet meer dan normaal dat mensen het moment van hun sterven bepalen. „Zeker in de situatie van mensen die hebben vastgesteld dat voor henzelf de waarde van het leven dusdanig is afgenomen dat ze geen toekomstperspectief meer zien, en de dood verkiezen boven het leven.”
In de rechtbank van Arnhem wordt deze donderdag uitspraak gedaan in deze zaak, waarin zes mensen worden verdacht van deelname aan een samenwerkingsverband dat heeft bijgedragen aan het verstrekken van een zelfdodingsmiddel. Hulp bij zelfdoding is in Nederland strafbaar. Sommige verdachten, zoals de 74-jarige Tineke B., verstrekten het middel zelf, en anderen, zoals Jos van Wijk, worden er door het Openbaar Ministerie van verdacht op verschillende manieren te hebben meegewerkt aan de verspreiding van het middel. Er zijn straffen tot tweeënhalf jaar cel geëist.
De verdachten kenden elkaar door hun inzet voor Coöperatie Laatste Wil (CLW), een organisatie met dertigduizend leden die in 2013 is opgericht met als doel het vinden en verstrekken van een legaal zelfdodingsmiddel – CLW zei altijd binnen de grenzen van de wet te willen blijven. De insteek van CLW, zei oud-bestuurder Van Wijk tijdens de zitting, was om de politiek in actie te laten komen om „regelgeving zo aan te passen dat de doelstellingen van CLW kunnen worden verwezenlijkt, dat er meer mogelijkheden komen tot daadwerkelijke zelfbeschikking”.
‘Een oorlogsverhaal’
Twee dagen na de laatste zittingsdag op 25 april overleed de 80-jarige zevende verdachte, „meneer Loek”, zoals de rechters hem omwille van de anonimiteit noemden. De 80-jarige vergeleek wat hij deed tijdens de zitting met „een oorlogsverhaal”. „In de oorlog mocht je heel goede dingen niet doen, want dan kreeg je de Duitsers achter je aan. Wij deden ook hele goede dingen.”
Dat is de kern van deze rechtszaak: zijn deze mensen een progressieve voorhoede of, zoals het OM hun ziet, een ongebruikelijke groep criminelen? Alle verdachten zijn tussen de zeventig en tachtig jaar oud. Ze hebben geen strafblad.
Deze week werd bekend dat ook een verdachte in een andere zaak rondom middel X is overleden. De 77-jarige Tom de M., die het middel naar eigen zeggen uit idealisme verkocht, hoorde onlangs 2,5 jaar cel eisen en pleegde nog voor het vonnis zelfmoord. Hoe hij dat deed is niet bekend. De M. was ook betrokken bij CLW.
Lees ook
Grootste strafzaak over hulp bij zelfdoding: absolute zelfbeschikking versus bescherming van het ‘recht op leven’
Sterven zonder sturing
De roep om regie over het levenseinde speelt niet alleen in de rechtbank, maar klinkt ook steeds luider in de hele samenleving, ziet onderzoeker Els van Wijngaarden. Zij is zorgethicus en universitair hoofddocent bij het Radboudumc in Nijmegen, waar ze een onderzoeksgroep leidt die zich onder meer bezighoudt met ouder worden en autonomie rondom het sterven.
Wijngaarden is niet betrokken bij het proces, maar volgt de zaak wel. De inspanningen van Coöperatie Laatste Wil en de rechtszaak die daar nu uit is voortgekomen, ziet zij als een „onderdeel van een bredere ontwikkeling” in het debat over het levenseinde. Van Wijngaarden zegt dat de moderne mens het in toenemende mate „een enge gedachte” vindt als het sterven ‘zomaar’ en zonder sturing gebeurt. „We zijn het sterven gaan zien als iets waar je bij moet ingrijpen”, zegt ze. „Mensen willen regie om allerlei angstscenario’s te voorkomen.”
Het is de taak van het OM om op te treden wanneer mensenlevens in gevaar worden gebrachtOfficier van justitietijdens de zitting in april
Tijdens de zittingen in april ging de officier van justitie al kort in op de maatschappelijke en politieke lading van het proces: „Mensen mogen en kunnen via de democratische weg invloed uitoefenen op de politiek en lobbyen om de huidige wet te veranderen. Het is niet de taak van het Openbaar Ministerie om zich hierin te mengen. Het is wél de taak van het Openbaar Ministerie om op te treden wanneer mensenlevens in gevaar worden gebracht.”
De huidige euthanasiewet, vinden de verdachten, gaat niet ver genoeg. Volgens die wet moet „uitzichtloos en ondraaglijk lijden” worden vastgesteld door een arts, voordat die het leven kan helpen beëindigen.Dat vinden de verdachten te veel inmenging. Verdachte Jos S. vroeg de officier tijdens een van de zittingsdagen om „de ramen en deuren van zijn benauwde juridische zolderkamer eens open te doen om te kijken wat er in de echte wereld gaande is”. Om te stoppen met „het krampachtige handhaven van oudtestamentische christelijke overtuigingen”. Hij wees op andere ontwikkelingen in de gezondheidszorg, handelingen die in de loop der jaren genormaliseerd zijn. „Ook abortus en euthanasie zijn en worden langzaam uit het strafrecht losgeweekt.”
Lees ook
Ze zouden hebben ‘gehandeld in de dood’ door middel X te verstrekken als een ‘clandestiene apotheek’
Zelf regisseren ‘klinkt moedig’
Van Wijngaarden vindt dat de huidige euthanasiewetgeving juridisch gezien „best heel veel mogelijkheden biedt”. bijvoorbeeld voor mensen die kampen met een stapeling van ouderdomsklachten of psychisch lijden. „Wat gezien wordt als ‘uitzichtloos en ondraaglijk lijden’ verschuift”, zegt zij. In 2022 zijn de landelijke richtlijnen voor euthanasie bijvoorbeeld geactualiseerd, er wordt dieper ingegaan op hoe om te gaan met euthanasie bij vergevorderde dementie. „En ‘anticiperend lijden’ is meer geaccepteerd en kan tegenwoordig gezien worden als ondraaglijk.” Dat gaat bijvoorbeeld over mensen met beginnende dementie die ondraaglijk lijden aan het vooruitzicht dat ze straks diep dement zullen zijn.
Het levenseinde helemaal zelf regisseren klinkt „heldhaftig en moedig”, zegt Van Wijngaarden. „Maar we moeten niet vergeten dat mensen er ook veel baat bij hebben als het sterven in zorg is ingebed, omdat ze het leven dan samen met anderen los kunnen laten.”
Lees ook
Luister hier naar NRC Vandaag over ‘middel X’: hoe ver mag zelfbeschikking gaan?
Vanwege de juridische risico’s die helpen bij zelfdoding met zich mee brengt, sterven veel mensen die middel X gebruiken alleen. Zij zijn soms bang dat hun naasten veroordeeld worden, hoewel dat weinig voorkomt. Coöperatie Laatste Wil ziet dat als een argument om hulp bij zelfdoding te legaliseren.
Het ene moment weten ze zeker: dit leven wil ik niet meer, en het andere moment zien ze er toch nog waarde in
Ambivalent over dood en leven
Uit eerder onderzoek van Van Wijngaarden bleek dat mensen op het moment suprême meestal een erg tweeslachtige houding hebben tegenover hun dood. „Mensen staan vaak net zo ambivalent tegenover het leven als tegenover de dood. Het ene moment weten ze zeker: dit leven wil ik niet meer, en het andere moment zien ze er toch nog waarde in.” Dat ziet zij ook als een belangrijke reden om aan het einde van het leven geen overhaaste beslissingen te nemen.
Tijdens het proces kwamen schrijnende voorbeelden ter sprake, van mensen die stierven met middel X, terwijl hun leven volgens naasten nog niet klaar was. Een 34-jarige vrouw met een jong gezin en psychische klachten overleed aan het middel dat zij voor een paar tientjes van een van de verdachten kocht.
Sinds 2015 zijn er in Nederland zeker 172 mensen gestorven nadat zij middel X gebruikten, bleek in april uit onderzoek geïnitieerd door stichting 113 Zelfmoordpreventie. De gemiddelde leeftijd van mensen die hun leven in deze periode met dit middel beëindigden was 59. Bij zeventig procent van hen werd een „psychiatrische voorgeschiedenis” geregistreerd. Onderzoeker Lizanne Schweren constateerde dat „de groep niet alleen bestaat uit ouderen die een weloverwogen keuze maken.”
Deze rechtszaak laat volgens Van Wijngaarden „ de paradox” zien waar Nederland in zit. „Er is zoveel ruimte voor keuzes en zelfbeschikking binnen de levenseindezorg, maar kennelijk geeft dat geen rust, en is er een blijvende roep om nog meer regie. Maar het is ook een kunst om te leven met het besef dat niet alles maakbaar is.”
Praten over zelfdoding kan bij de landelijke hulplijn 113 Zelfmoordpreventie. Telefoon 0800-0113 of www.113.nl.
