In Philipp Oehmkes Duitse familieroman staat het verwijt van collectieve schuld tegenover identiteitspolitiek en cancel culture

Sinds Donald Trump weer aan de macht is, leest ze de ene na de andere roman. Een daarvan is De bewaring van de Nederlandse Yael van der Wouden. In een wijnbar in Brooklyn kijkt schrijver en columnist Katie Roiphe me haast verontschuldigend aan. Zoals eekhoorns zich volstoppen met nootjes voor de winter, zo propt de New Yorkse schrijver en columnist zich in deze tijd vol met literatuur. Een intellectuele reserve voor de vier jaren onder Trump II die gaan volgen.

Sinds populistisch-rechts aan de macht is gekomen, lijkt de democratie in de Verenigde Staten in een duikvlucht te zijn beland. Trump richt zijn pijlen op de universiteiten, gevestigde media en op links-liberale intellectuelen. Zijn autocratische ambities lijken steeds meer te worden verwezenlijkt. Hoe gaan drie Amerikaanse schrijvers om met deze verontrustende ontwikkelingen?

„Het worden donkere tijden,” zegt Roiphe. De eigenzinnige auteur van The Power Notebooks (2020) en Lof van het rommelige leven (2012), schrijft in haar boeken onder meer over sterke vrouwen, alleenstaand moederschap en de valkuilen van traditioneel feminisme. Haar essays, vaak controversieel, zijn in eerste plaats een beroep op ruimdenkendheid. Daar lijkt in de huidige Verenigde Staten steeds minder ruimte voor te zijn.

„De situatie onder Trump is voor veel Amerikanen een echte nachtmerrie,” vertelt Roiphe. Tegelijk schuilt er volgens haar ook iets onvermijdelijks in de machtsgreep van populistisch rechts. ,,Misschien moeten we deze jaren ondergaan om onszelf als land opnieuw uit te kunnen vinden.”

Becca Rothfeld is droevig gestemd, vertelt ze via een videoverbinding vanuit Washington D.C.. De recensent van The Washington Post en schrijver van de bejubelde essaybundel All Things are too Small (2022), staat bekend als een veelzijdig essayist. „Iedereen hier in Washington kent wel iemand die is ontslagen bij de overheid. Er heerst hier een sterk gevoel van wanhoop.”

Censuur

Rothfeld vreest voor censuur. „Er is veel om je zorgen over te maken. Geesteswetenschappen worden uitgeknepen, subsidies verdwijnen, en op scholen wordt niet meer over onderwerpen als slavernij gesproken.”

Het presidentschap van Trump II voelt totaal anders dan acht jaar geleden, zegt Rothfeld. „Voor iemand die vier jaar de tijd heeft gehad om zich voor te bereiden, is Trump nog steeds bijzonder incompetent. Maar inmiddels is hij wel vaardig genoeg om met een sloopkogel door de instituties te gaan die Amerikanen juist moeten beschermen.”

Rebecca Makkai, die internationaal doorbrak met haar roman Een stralende toekomst (2018), over de aidscrisis in Chicago, deelt die angst. „De situatie is vreselijk. De eerste termijn van Trump had nog iets komisch. Hij had een legertje hansworsten om zich heen verzameld, die tot weinig in staat waren. Dat is nu heel anders, omdat hij zich omringt met extreemrechtse groeperingen. De huidige situatie is veel duisterder.”

Toch is Makkai ook strijdbaar. „Mijn vader groeide op in een oorlogsgebied”, vertelt ze. Ze doelt daarmee op het neerslaan van de Hongaarse Opstand door Sovjet-troepen in 1956, waarna haar vader naar de Verenigde Staten vluchtte. „Als je opgroeit met iemand die getraumatiseerd is, staan je hersenen automatisch op crississtand. Er schuilt altijd een gevoel van nervositeit in je lichaam, totdat het daadwerkelijk misgaat. Op dit soort momenten levert dat juist een scherpe geest op. Het lijkt alsof mijn brein gemaakt is voor politiek onweer.”

Makkai werkt momenteel aan een nieuwe roman die van „zeer politieke aard” zal zijn. „Het schrijven is een gezonde manier om stoom af te blazen.” Ze ervaart het schrijfproces als een vorm van weerstand of verzet. „Ik schrijf het best met een gebroken hart of tijdens vlagen van woede.”

Vertraagd activisme

Maar hebben schrijvers ook daadwerkelijk een plicht om zich in hun werk tegen Trump te verzetten? Schept de dreigende ontmanteling van de democratie een missie voor de schrijver? Of heeft schrijven, zoals Philip Roth ooit stelde, net als seks, helemaal geen morele rechtvaardiging nodig?

Het antwoord is niet eenduidig, denkt Becca Rothfeld. Een auteur kan zich wapenen tegen radicaal-rechts door zich activistisch op te stellen. Maar een schrijver kan daar volgens haar ook in doorschieten. „Tijdens het eerste presidentschap van Trump hadden veel schrijvers het idee dat ze heel concrete invloed op de politiek konden uitoefenen. Literatuur is natuurlijk zelden apolitiek, verhalen gaan over mensen en over de maatschappij. Mensen krijgen in hun leven nu eenmaal voortdurend met politieke vraagstukken te maken. Maar daar aandacht voor vragen betekent niet dat de schrijver ook een bepaalde politieke uitkomst moet willen bewerkstelligen, of mensen op de barricades moet proberen te krijgen. Daarmee riskeer je dat een kunstvorm overgepolitiseerd en daarom oninteressant wordt.”

Schrijven is volgens Rothfeld „een vertraagde vorm van activisme.” Doorslaggevend blijft natuurlijk hoe een auteur iets opschrijft. „Er zijn romans waarin de politieke lading er te dik bovenop ligt. Ja, ja, denk je dan, we snappen het wel. In andere gevallen is het verhaal juist kwalitatief verfijnd, dan komt de balans tussen kunst en engagement goed tot zijn recht. The Handmaid’s Tale van Margaret Atwood is een roman met een onmiskenbaar politiek karakter, maar de plot zit zo goed in elkaar dat het juist werkt.”

Geëngageerd schrijven is lastiger geworden onder de huidige omstandigheden, denkt Roiphe. Juist omdat het politieke speelveld zo gepolariseerd is. Dat werkt volgens haar als „een afgeknelde arm.”

„Het verharde denkklimaat is niet goed voor een schrijver. Zulke sterke polarisering is verstikkend en laat te weinig ruimte over voor nuance.”

Roiphe heeft in het verleden scherpe kritiek geuit op aspecten van #MeToo. Nu voelt zulke kritiek al snel als een aanval op haar eigen kamp. „Ik zou daarom nu minder snel een afkeurend stuk over de dogmatische aspecten van de #MeToo-beweging schrijven. Het is moeilijker binnen en tegelijkertijd buiten een beweging als het feminisme te staan.”

Pure shock

Schrijvers beschikken wel degelijk over politieke macht, denkt Roiphe. „Ik ben gek op het citaat van George Orwell, ‘Als gedachten taal beïnvloeden, kan taal ook gedachten beïnvloeden’.” Ze noemt de Italiaanse schrijver Natalia Ginzburg als voorbeeld. „Ginzburg schreef een aantal van haar mooiste essays tijdens duistere politieke tijden, onder het fascistische regime in Italië. Of neem James Baldwin, die in zijn werk ideeën introduceerde over Zwarte emancipatie die nu diep in de maatschappij zijn verankerd.”

Maar op het moment dat zulke verhalen hard nodig zijn, lijkt progressief Amerika dat vermogen te zijn kwijtgeraakt. Roiphe denkt dat de huidige stilte een vorm van hergroeperen is. „De stilte komt niet alleen voort uit defaitisme, maar ook uit de drang van links om zich te herpakken.” Progressief Amerika keert zich momenteel naar binnen om de grenzeloze toewijding aan identiteitspolitiek van de afgelopen jaren te herzien, denkt ze. „Wat eruitziet als verslagenheid, is pure shock, en hopelijk een vorm van introspectie.”

Zelfreflectie is noodzakelijk, vindt Roiphe. „In plaats van daadwerkelijke sociale verandering teweeg te brengen, is links de afgelopen jaren doorgeslagen in een obsessie met identiteitspolitiek. Kijk naar de cancelcultuur die is ontstaan. In veel debatten en discussies lijkt er nog maar één morele waarheid te zijn. Daar móet je het mee eens zijn. Anders ben je afgeschreven.” Een schrijver heeft geen baat bij zulke eenduidigheid, maar juist bij verdieping. Volgens Roiphe bestaat er een schrijnend gebrek aan ‘heterodoxe denkers’: intellectuelen die niet onder een bepaalde noemer te scharen zijn.

Rothfeld meent daarentegen dat het onzinnig is om de huidige dominantie van rechts toe te schrijven aan het falen van progressieve denkers of van de Democratische partij. „De conservatieven zijn al jaren met een opmars bezig. De opkomst van het Trumpisme is terug te voeren op de jaren negentig.” De ‘MAGA-waarden’, zoals ze het noemt, bestaan al decennia. „Ik heb het eerste presidentschap van Trump gebruikt om me in te lezen in zulke overtuigingen. Wie zich daarin verdiept en een boek leest als het recent uitgekomen When the Clock Broke (2024) van John Gantz, ziet dat het Trumpisme geen nieuwe beweging is.”

Ondanks het huidige klimaat zijn er zeker lichtpuntjes, denkt Makkai. „Uitgeverijen spelen nu een grote rol in de strijd tegen het Trump. Literaire agenten en uitgevers vechten voor persvrijheid en spannen zelfs rechtszaken aan tegen overheden.” Ze doelt hier op de samenwerkende uitgeverijen, waaronder als HarperCollins en Simon & Schuster, die in 2024 de staat Florida voor de rechter daagde vanwege tegen de zogenoemde ‘book bans’, waarbij bepaalde boeken op Amerikaanse scholen of in bibliotheken verboden worden.

Makkai: „Boeken zijn beangstigend voor Trump, voor elk autocratisch regime. Literatuur zorgt ervoor dat je anders leert denken, romans kunnen je gedachten doen kantelen. Dat is voor een autocraat het gevaarlijkste dat er bestaat. In dat opzicht is er een grote rol weggelegd voor de literatuur in de komende jaren.”

Ook niet onbelangrijk: de Amerikaanse literatuur floreert: „Je vindt momenteel een breedte en diepte in de roman, met variaties in genre en in vorm, die ik nooit eerder heb gezien. Dit is een fantastische tijd om een lezer te zijn.”

Rothfeld kan dat onderschrijven. „Het is zeker denkbaar dat deze politieke catastrofe de voedingsbodem blijkt te zijn voor betere en interessante politieke romans. Het fascisme van de jaren dertig en veertig heeft geweldige Duitstalige literatuur opgeleverd.”

Toch is ze ook behoedzaam. „Aan de andere kant zou het ook zo kunnen zijn dat een moraliserende toontje bij schrijvers blijft terugkeren, zoals we dat nog kennen van Trumps eerste termijn.”

Ook Roiphe blijft hoopvol. „Misschien komt het omdat ik lesgeef aan jonge schrijvers, maar ik zie dat de literatuur momenteel erg levendig is. De huidige ontwikkelingen zouden ertoe kunnen leiden dat het literaire landschap compleet wordt omgewroet. Ik hoop dat uitgevers en auteurs van dit moment gebruikmaken en als een grote kans zien. Alles lijkt nu mogelijk.” Dat kan volgens haar leiden tot de ontdekking van nieuwe authentieke stemmen. En die zijn onmisbaar, denkt Roiphe. „In alarmerende tijden moet je op zoek blijven naar schoonheid.”

Delen

Mail de redactie