In Groningen regent het geld voor schade ‘die er eigenlijk niet is’

De bewoner van de Villabuurt in Groningen had helemaal geen plannen om aardbevingsschade te melden. Maar op de sportclub zeiden ze: dat moet je doen. Dus meldde hij zich bij het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG) en kreeg al snel een deskundige over de vloer. „Ik vermoedde dat ik drie scheuren in de buitenmuren had.”

Na twee uur onderzoek in alle hoeken en gaten – de huizen in de Villabuurt zijn groot – meldde de schadeopnemer triomfantelijk dat hij maar liefst 29 scheuren had gevonden.

Binnen twee weken kreeg hij een brief van het IMG. „Het Instituut heeft besloten om een vergoeding toe te kennen van € 30.641,08.” Als hij het er niet mee eens was, kon hij bezwaar maken, stond erbij. Een paar dagen later werd het bedrag overgeboekt.

Een bevriende aannemer raadde hem aan om een paar gescheurde wandtegels in de wc te vervangen. Dan was het weer netjes. Kosten: 200 euro. Maar voor de rest, zei de aannemer: het is een oud huis, jaren dertig vorige eeuw. Wat wil je. Alle oudere huizen hebben scheuren. „Mooi laten zitten, zei hij. Als je ermee bezig gaat, wordt het alleen maar erger.”

Natuurlijk wordt in zo’n buurt over dit soort dingen gepraat: die heeft zoveel gekregen, die zoveel. De buren dachten geen aardbevingsschade te hebben. „Nou, dat dacht ik ook, zei ik.” Een paar weken later trof hij de buurman in een beste stemming. „Wij scoren hoger dan jij! Wij hebben 36.000 euro!”, zei hij. Hij stak zijn duim omhoog. Het geld stond al op de rekening.

Het is allemaal legaal, zegt de Villabuurtbewoner, jurist van beroep. Maar dat betekent niet dat hij of zijn buurtgenoten trots zijn op de ontvangst van hun aardbevingsgeld. Vandaar dat hij, net als andere ontvangers van vergoedingen, niet met zijn naam in de krant wil. Ze vertellen over buren, buurtgenoten en bekenden met het uitdrukkelijke verzoek die niet te benaderen. „Dan weten ze dat het van ons komt.”

„Je wilt niet degene zijn die dit in de buurt aan de orde stelt,” zegt de jurist. „Je merkt dat er een beetje besmuikt over wordt gepraat, met een soort ongemak. Dat ongemak zit er denk ik in dat je geld krijgt voor schade die er eigenlijk niet is.”

Het buurtbarbecue-effect

De aardbevingsproblematiek in Groningen heeft twee gezichten. Het bekendst is dat van de gedupeerden in het kerngebied van de gaswinning. Rondom de epicentra van de zwaarste bevingen, in Huizinge (met een kracht van 3,6, 2012), Westeremden (3,5, 2006), Zeerijp en Westerwijtwerd (3,4, 2018 en 2019) kampen bewoners met zwaar of zelfs onherstelbaar beschadigde huizen en, bij een relatief kleine, onfortuinlijke groep, een ontwrichtend getouwtrek om vergoeding van de schade, zodanig dat Groningse bestuurders spreken van een „ereschuld” aan hun provincie.

Maar aan de randen van het getroffen gebied zijn de gevolgen van de aardbevingen minder ingrijpend. De bewoners hebben zelden of nooit een beving gevoeld, hebben weinig of slechts cosmetische schade, maar krijgen wel geld van het IMG. Het instituut heeft een ‘trillingstool’ waarmee per adres te zien is hoe zwaar de maximale trilling daar is geweest. Aan de randen van het ‘effectgebied’ van de beving van Huizinge is de kans dat die beving daar tot schade aan gebouwen heeft geleid één op tienduizend, maar ook daar worden miljoenen uitgekeerd, meldt het online dashboard van IMG.

Het opmerkelijke fenomeen doet zich voor dat de laatste jaren in de randen van het aardbevingsgebied meer schadevergoeding wordt uitgekeerd dan in de kern ervan. In de gemeente Westerkwartier, grotendeels verder dan twintig kilometer van Huizinge en minimaal gekleurd op de van donker naar licht lopende effectgebiedkaart van het IMG, is in totaal ruim 62 miljoen euro uitgekeerd. In de gemeente Tynaarlo in Noord-Drenthe, hemelsbreed minstens 25 kilometer van Huizinge, werd ruim 41 miljoen euro aan herstelgeld betaald, grotendeels na 2020. Koploper is de gemeente Groningen met 347 miljoen euro aan vergoedingen, meer dan de drie (minder dichtbevolkte) ‘aardbevingsgemeentes’ Midden-Groningen, Eemsdelta en Het Hogeland samen (316 miljoen).

Lees ook dit artikel: Daan (11) uit Woltersum ziet scheuren in de muren van zijn huis en zijn school

Goedkoper dan maatwerk

Bij het IMG staat het bekend als het buurtbarbecue-effect. Als één bewoner een succesvolle aanvraag voor schadevergoeding heeft gedaan, volgt de rest van de straat. Gedupeerden die een foutje in hun aanvraag maken, of die om uiteenlopende redenen (bijvoorbeeld procedurevrees) te weinig of helemaal niet claimen, worden door het IMG sinds kort actief benaderd en geholpen.

„We weten dat 200.000 adressen die eventueel schade kunnen hebben zich nog niet hebben gemeld,” zegt IMG-woordvoerder Sven Jach. Vorig jaar is het instituut begonnen met een ‘aanbelactie’ langs al die deuren, om de bewoners over te halen schade alsnog te melden.

Een villabewoner uit Haren, boven op de relatief veilige Hondsrug, eiste 310.000 euro voor door hem geconstateerde schade, „niet om het geld maar om het principe”. De Raad van State volgde het IMG in diens oordeel dat de scheuren in de villamuren waarschijnlijk niet door de gaswinning zijn veroorzaakt, en bepaalde dat de bewoner genoegen moet nemen met de eerder overgemaakte 50.000 euro. Dat bedrag was gebaseerd op het ruimhartige „wettelijk bewijsvermoeden”, dat bepaalt dat het IMG moet aantonen dat schade door „evident andere oorzaken” dan bevingen is ontstaan. „Bij onduidelijkheid krijgt de bewoner het voordeel van de twijfel,” zegt Jach.

Om een alternatief te bieden voor trage en kostbare procedures heeft IMG sinds eind 2021 een vaste vergoeding van 5.000 euro voor meldingen van kleinere schades. Daarvoor hoeft geen schadeopnemer meer langs te komen, de melding en een foto van de schade volstaan. Dat voorkomt teleurstellingen en is veel goedkoper dan maatwerk. De bestuurskundigen Gerrit Dijkstra en Frits van der Meer becijferden dat bij de maatwerkprocedure van elke euro schadeafhandeling er bijna 72 cent naar uitvoeringskosten gaat, voornamelijk naar deskundigenbureaus. Bij de vaste vergoeding ligt de kostprijs op 0,06 cent.

‘Milder, makkelijker, menselijker’

De parlementaire enquêtecommissie gaswinning Groningen stelt in haar rapport uit februari voor de verplichting om bij schade een verband met aardbevingen aan te tonen te schrappen tot een bedrag van 40.000 euro. Het demissionaire kabinet wil dat bedrag verhogen tot 60.000 euro. De schadeafhandeling, tot nu als te kil, zakelijk en precies ervaren, moet „milder, makkelijker en menselijker”, aldus de commissie. De Groningers moeten „ruimhartig” worden gecompenseerd.

De schadeafhandeling, eerder uitgevoerd door de NAM zelf, gebeurde lang met de hand op de knip. Vanaf 2019 loopt het aantal meldingen sterk op, toont een grafiek van het IMG. Inmiddels is ruim 1,1 miljard euro uitgekeerd voor fysieke schade. Sinds 2020 is daarnaast ruim een half miljard euro betaald als compensatie voor achterblijvende huizenprijzen in het aardbevingsgebied. Betrokkenen waarderen de waardedalingsregeling met een 7,9.

Bij de totstandkoming van de regeling vergeleek onderzoeksbureau Atlas Research de prijsontwikkeling in het gebied met die van vergelijkbare woningen elders in het land. Waardedaling betekent in dit geval een minder explosieve stijging, want zelfs in het kerngebied van de aardbevingen stegen de huizenprijzen in de tien jaar na de beving in Huizinge in 2012 met 78 procent, berekende het CBS. In de omringende gebieden met een ‘gemiddeld risico’ op bevingen stegen de prijzen met 93 procent, vergelijkbaar met gebieden zonder aardbevingsrisico.

Het aardbevingsdossier gaat de overheid gewoon boven de pet

Herman Bröring hoogleraar bestuursrecht

De tegemoetkoming betreft een percentage van de WOZ-waarde, waardoor geldt dat hoe duurder een huis is, hoe meer geld wordt uitgekeerd. In De Linie in de stad Groningen bijvoorbeeld, een wijkje met vrijstaande woningen, gebouwd na 2005, ligt het percentage op 3,20: de eigenaar van een woning op nummer 5, WOZ-waarde 510.000 euro, krijgt zodoende 16.320 euro. De buren op nummer 5, WOZ-waarde 620.000 euro, krijgen 19.840 euro.

Huiseigenaren in het dorp Winsum komen in aanmerking voor alle bestaande compensatieregelingen. Fysieke schade wordt vergoed, in bijna 94 procent van de gevallen worden schademeldingen gehonoreerd, blijkt uit het IMG-dashboard. De tegemoetkoming voor waardedaling ligt op 3,76 procent. Wie minstens 1.000 euro vergoeding krijgt voor erkende mijnbouwschade, komt ook in aanmerking voor de verduurzamingssubsidie van het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN), 4.000 euro per adres (10.000 euro voor huishoudens die eerst wel maar na nieuwe regelgeving niet meer onder de ‘versterkingsoperatie’ vallen). Een derde compensatiebron is de regeling voor immateriële schade, voor emotioneel bevingslijden, een vergoeding die na een nieuwe verruiming afgelopen zomer kan oplopen tot 5.000 euro per gezinslid.

De SNN-subsidie moet worden gebruikt voor woningverbetering. Dat kunnen zonnepanelen zijn of een warmtepomp, maar ook een nieuwe keuken of een badkamer. In Winsum is geen aannemer of schilder meer te krijgen, melden verschillende inwoners. Scheepstra Installatiebedrijf uit Winsum bevestigt het veel drukker te hebben gekregen sinds het op gang komen van de schade-uitkeringen in 2019.

Rinkelend servies

Volgens Herman Bröring, hoogleraar bestuursrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen, is de overheid gedwongen tot royale compensatie omdat het aardbevingsdossier simpelweg te moeilijk is. „Het kernprobleem is dat de overheid niet in staat is te bepalen wie waar recht op heeft.”

„Je kunt niet aan een scheur vragen hoe die daar is gekomen,” zegt Sven Jach. In Groningen is elke scheur een potentiële aardbevingsscheur, ook de scheuren door krimp of ouderdom die elk huis heeft.

In De Linie hebben de bewoners dikke schadedossiers, van het IMG of een van zijn voorgangers. Pal langs de buurt loopt de Zuidelijke Ringweg van Groningen, die sinds 2018 grootschalig wordt verbouwd. De meeste bewoners van De Linie kunnen zich geen aardbeving heugen, maar bij het intrillen van de damwanden rinkelde het servies maandenlang in de kastjes. Er is ook compensatie voor schade door de ombouw van de Zuidelijke Ringweg, maar door de „ruimhartige” interpretatie van het „bewijsvermoeden” is er bij een IMG-aanvraag veel minder gedoe met bewijslast.

Bröring: „Het aardbevingsdossier gaat de overheid gewoon boven de pet. Het lukt gewoon niet om te bepalen wat door aardbevingen komt en wat niet. Dus ben je veroordeeld tot ruime regelingen. In die ruimte zijn de beide uitersten heel groot. Aan de ene kant claimen en krijgen mensen veel te weinig, aan de andere veel te veel. Op heel veel adressen in het kerngebied is nog nooit een claim geweest. Van de andere kant komt ook in de randgebieden aardbevingsschade voor. Niet elke claim is daar ongegrond.”

Elke schademelding wordt in behandeling genomen, zegt het IMG. Dat niet iedere schade rechtstreeks herleidbaar is tot de aardbevingen, doet daar niet aan af. Woordvoerder Berend Henk: „Mensen hebben recht op schadevergoeding, ze kunnen een beroep op deze regeling doen, en dat doen ze dan ook.”

Lees ook dit artikel: Kabinet wil ‘ereschuld’ aan Groningers vereffenen met 22 miljard euro en soepele afhandeling schade