In de films van David Lynch zijn we net zo weerloos als in onze eigen nachtmerries

‘Jimmy Stewart van Mars’, noemde Mel Brooks hem. Mens en werk liggen in elkaars verlengde, maar bij David Lynch is het verband een mysterie. Niemand laat zo’n macaber filmoeuvre na als hij. Lynch moet wel een creep zijn waar je beslist niet naast wil zitten op een transatlantische vlucht, speculeerde de schrijver David Foster Wallace. Maar iedereen liep weg met het quasi-argeloze charisma van Lynch, die nauwelijks vijanden had – ook zijn talloze vrouwen hadden niks slechts over hem te beweren. Lynch werd gevierd als een ongrijpbare, semiheilige visionair die op een eigen planeet leefde.

Lynch, die woensdag op 78-jarige leeftijd overleed, maakte al jaren geen films meer. Zijn laatste grote project was het derde seizoen van Twin Peaks in 2017 – met zijn horror, komedie en bijna abstracte visioenen een briljant sluitstuk op de serie die in 1989 geschiedenis maakte: een tv-serie kon kunst zijn. Lynch had indertijd de serie over de excentrieke FBI-agent Dale Cooper die in een bosrijk stadje de dood van het meisje Laura Palmer onderzoekt, te vondeling gelegd: na een half seizoen richtte hij zijn aandacht op zijn speelfilm Wild at Heart, een gewelddadige road movie waarin Laura Dern en Nicolas Cage vluchten voor een harpijachtige moeder en haar zware jongens. In andermans handen verzandde Twin Peaks in een richtingsloze soap, wat fans zo ontgoochelde dat ze Lynch – achteraf uitstekende – prequelfilm Twin Peaks: Fire Walk With Me in 1992 ten onrechte neersabelden.

De laatste jaren richtte Lynch zich op tekenen, schilderen, verbouwingen, videoclips, muziek, meubels of nachtclubs ontwerpen, een dagelijks weerbericht zelfs. Alles behalve film eigenlijk, tot chagrijn van zijn fans. In augustus onthulde Lynch dat hij domweg niet meer kon regisseren; door levenslang kettingroken leed hij aan zware COPD. „Na een blokje om ben ik al buiten adem. Covid zou me hebben geveld.”

Schilder

Koffie en sigaretten, dat was de brandstof van ‘Jimmy Stewart van Mars’. In het hippe Hollywood oogde hij als een ouwelijke padvinder in dumpkleding uit de jaren vijftig. Hij begon als tekenaar en schilder; na straatarme jaren aan de gevaarlijke zelfkant van Philadelaphia – de stad die me het meest beïnvloedde, aldus Lynch – experimenteerde hij met zijn boezemvriend Jack Fisk met korte filmpjes als Six Men Getting Sick en werd op basis daarvan aangenomen bij de filmopleiding AFI Conservatory. Met zijn eerste vrouw Penny en dochter Jennifer trok hij in 1970 naar Los Angeles.

Daar verblufte hij de filmwereld zeven jaar later met zijn macabere, unieke cultfilm Eraserhead, het cinematografische equivalent van de punkbeweging die in datzelfde 1977 opkwam. Het was een doe-het-zelf-film waar Lynch vier jaar met een klein groepje ware gelovigen aan zwoegde, aanvankelijk met een beurs van 10.000 dollar, daarna via leningen en gunsten. Resultaat was een zwart-wit nachtmerrie over de jonge Henry – altijd in pak en stille paniek – die door zijn vrouw met een misvormde baby opgezadeld wordt in een groezelig kot op een industrieterrein waar alles bonkt en sist en stampt. De baby is een combinatie van worm en spermatozoïde, creeps komen op bezoek, er zijn verknipte visioenen en demonen in de radiator.

‘Lynchiaans’ is een speciaal soort ironie die blootlegt dat het alledaagse altijd het macabere bevat

De hele David Lynch was er al. Schrijver David Foster Wallace schreef eens dat je zijn film kan ervaren maar niet interpreteren. ‘Lynchiaans’ is een speciaal soort ironie die blootlegt dat het alledaagse altijd het macabere bevat. De charmante seriemoordenaar Ted Bundy is niet Lynchiaans, Jeffrey Dahmers koelkast waar menselijke organen netjes ingepakt naast de chocolademelk en de sandwich spread liggen is dat wel.

Zijn film zijn ziek, briljant en volgens Foster Wallace verontrustend omdat ze geen agenda hebben. Er is geen zekerheid, geen impliciet contract dat vertelt waartegen we ons onbewust schrap kunnen zetten. Bij Lynch zijn we net zo weerloos als in onze eigen nachtmerries.

In zijn wereld gaapte onder de realiteit een afgrond, dimensies bewoond door monsters en demonen. De demonische ‘rode loge’ bestond in zijn ogen: Lynch vertelde ooit bijna te zijn verongelukt toen zijn vriend achter het stuur werd bezeten door een malicieuze geest.

Zelf dreef hij zijn demonen sinds de jaren zeventig uit met transcendente meditatie. Het meest treffend filmde Lynch dat griezelige wereldbeeld in de opening van Blue Velvet (1986): in een Amerikaans stadje van gazons en witte hekken krijgt een vader een hartaanval, waarna de camera abrupt onder de grond duikt en in een oorverdovend knisperende insectenoorlog belandt. De jonge Kyle Maclachlan vindt een afgesneden oor, wat hem naar de lugubere onderwereld van de lachgas snuivende griezel Frank voert – een glansrol van Dennis Hopper – die de masochistische Isabelle Rosselini foltert. Het is een wereld van irrationele impulsen, gespeend van zekerheid of logica.

Unheimisch

Toch lijkt David Lynch zelf veilig opgegroeid. Hij was de zoon van een bosspecialist die werkte voor het ministerie van Landbouw en een docente Engels, die opgroeide in kalme, bosrijke Twin Peaks-stadjes. Het unheimische gevoel dat er toch iets niet klopt was er altijd, maak je op uit zijn mix van biografie en autobiografie Room to Dream. Isabella Rosselini – ook zij had een jarenlange relatie met Lynch – die in Blue Velvet naakt de straat op stommelt terwijl de brave burgers verbijsterd toekijken verweest naar een avond in Boise die Lynch nooit losliet. Als jochie zag hij toen een naakte, spierwitte en beeldschone vrouw bloedend en met starende blik uit het duister opdoemen. Hij wilde iets doen maar verstijfde, zo schrijft hij. Ze wandelde zijn leven uit en zijn fantasie in.

Blue Velvet (1986) was de film die Lynch reputatie stabiliseerde. Na het underground-succes van Eraserhead liet zijn Mel Brooks hem in 1980 The Elephant Man regisseren, een vrij conventionele film over een goede dokter die een misvormde man uit een Victoriaanse freakshow redt, aangekleed met Lynchismes: zwart-wit, verontrustend stampende machines. Het werd een hit met acht Oscarnominaties; Lynch bewees dat hij met zijn kalme, ontwapenende manier van doen een grote filmset aankon. Bij The Elephant Man kampte hij met aan sabotage grenzende vijandigheid van hoofdrolspeler Anthony Hopkins.

Het is een wereld van irrationele impulsen, gespeend van zekerheid of logica

Lynch belandde vervolgens in de entourage van de flamboyante Italiaanse filmmogul Dino de Laurentiis, met wie hij het buitengewoon goed kon vinden. En liet zich verleiden tot de regie van sf-spektakel Dune (1984): de mystieke motieven boeiden hem, en hij wilde wel eens wat geld verdienen. De Laurentiis knipte vervolgens het tweede deel van Dune tot gort; de film werd zo, ondanks een voortdreunende vertelstem, onbegrijpelijk. De vriendschap met De Laurentiis bleef, hij financierde Blue Velvet, een critics darling.

De carrière van Lynch was er een van piek en dal; soms liep hij gewoon te ver voor de muziek uit. Neem het lugubere Lost Highway in 1997, waar een saxofonist in kennelijke jaloezie zijn vrouw doormidden hakt – of werd hij bezeten? In de cel verandert hij in iemand anders, de politie moet hem daarom vrijlaten – waarna hij in een soort spiegelwereld een gangsteravontuur beleeft met een andere versie van zijn vrouw. Die film viel slecht, maar met opvolger Mulholland Drive scoorde hij in 2001 met een soortgelijk droom in droom-concept een hit – velen zien het zelfs als de beste film van de 21ste eeuw.

1999 was een productief jaar: hij maakte toen ook The Straight Story, een waar gebeurde road movie, warmbloedig en recht-door-zee, over de bejaarde veteraan Alvin Straight die op een grasmaaier door het hartland van Amerika tuft om zich met zijn vervreemde broer te verzoenen. Een film voor, en eerbetoon aan zijn vader en grootvader en al die andere stille, laconieke, excentrieke mannen van het Midden Westen waar David Lynch zich toch ook mee bleef identificeren.

Delen





Mail de redactie