Hoe natuurbeheerders in Afrika ook iets anders worden: folteraars, of grenswachten

Posted on by admin

Voor de Britse pers is het duidelijk: African Parks is het troetelkind van prins Harry. Eerst was hij vijf jaar ‘president’ van deze ngo, die 22 natuurparken in Afrika runt met een totaal oppervlak van vijf keer Nederland. Vorig jaar werd hij lid van de internationale raad van bestuur, een post met meer verantwoordelijkheid. Al het nieuws over African Parks (AP) wordt dan ook aan hem gekoppeld.

‘Dodental stijgt tot 7 bij olifantenproject rond ngo prins Harry’, kopte de Britse krant The Guardian bijvoorbeeld in februari. Na de verhuizing van 263 olifanten van het nationale park Liwondo in Zuid-Malawi naar het noordelijker gelegen park Kasungu in 2022, waren zeven mensen omgekomen bij meerdere confrontaties met olifanten. Volgens The Guardian vond de verhuizing plaats voordat het hek met elektrische bedrading rond Kasungu helemaal af was, waardoor olifanten zó het park uitliepen en omwonenden aanvielen.

‘Ik werd verkracht door een ranger van Harry’s Afrika-liefdadigheidsclub’, kopte The Mail on Sunday kort ervoor. Eigen onderzoek van de krant had een lijst opgeleverd van wandaden begaan door AP-rangers in Congo-Brazzaville tegen de Baka, vroeger wel pygmeeën genoemd, die bij een door AP beheerd park wonen. Louter het verzamelen van honing, zoals de Baka al eeuwen deden, was goed voor een vernederende en traumatiserende afranseling door rangers.

Vorige week zondag voegde The Times zich in de rij met het artikel ‘Druk op prins Harry na nieuwe claims van martelingen van Afrikaanse liefdadigheidsclub’. De aanleiding dit keer: de verschijning, enkele dagen daarvoor, van Ondernemers in het wild – Het ontluisterende verhaal van een club witte weldoeners in Afrika, een boek van de Nederlandse journalist Olivier van Beemen.

Prins Harry helpt mee met het omduwen van een olifant, die net een kalmeringsmiddel heeft gekregen.

Foto Frank Weitzer/Camera Press/African Parks

Van Beemen deed ruim drie jaar onderzoek en sprak met ruim 250 bronnen, onder wie rangers, ex-rangers en omwonenden van een aantal door AP beheerde parken in Zambia, Malawi, de Democratische Republiek Congo (DRC) en Benin. Het boek is een aanklacht tegen de uitwassen bij de strijd van AP-rangers tegen veronderstelde stropers, onder wie vissers en houtsprokkelaars. Tegelijkertijd staat het boek vol kritiek op de vorm van natuurbeheer die overal in Afrika wordt toegepast en wel fortress conservation wordt genoemd: een hek zetten om een beschermd natuurgebied om olifanten, giraffes, leeuwen en andere dieren binnen te houden, en om mensen buiten te houden, ook al leefden die al eeuwen tussen de dieren.


Lees ook
Arabieren willen als ze gaan jagen in Tanzania geen koeien en Maasai zien’

Een Maasai-activist tijdens een protest in de Keniaanse hoofdstad Nairobi tegen de verdrijving van het nomadenvolk uit Loliondo en Ngorongoro in Tanzania.

Dat beleid ontstond in de koloniale tijd. Zo werden al in 1959 alle Maasai, die hun vee tussen de antilopen en de gnoes lieten grazen, uit het nationaal park Serengeti in Tanzania verdreven. Het wildpark van bijna 15.000 vierkante kilometer is een van de bekendste in Afrika. Ze mochten wel leven rond de immense Ngorongoro-krater verderop, een natuurpark dat ook erg in trek is bij toeristen – totdat de regering besloot dat er te veel mensen woonden. Zij begon in 2022 met omstreden hervestigingsbeleid in de hoop zo’n tachtigduizend Maasai onder te brengen in zuidelijker gelegen dorpen.

‘Zebra’s stemmen niet’

Het was niet het Britse, maar het Nederlandse koningshuis dat een rol speelde bij de oprichting van African Parks. De steenrijke Paul Fentener van Vlissingen, destijds topman van de Steenkolen Handels Vereeniging (SHV), nog altijd een miljardenbedrijf dat veel handel drijft in fossiele brandstoffen, wilde zich inzetten voor het natuurbehoud in Afrika. Vooral de door stropen bedreigde dieren – olifanten, neushoorns – moesten volgens hem bescherming krijgen.

Koningin Beatrix wist dat en nodigde hem in 1999 uit voor een diner met de Zuid-Afrikaanse president Nelson Mandela, die toen op staatsbezoek was. De prioriteit van Mandela’s regerende ANC lag bij mensen, woningen en banen, niet bij natuurbeheer, legde de president uit. „Komt dat omdat zebra’s niet stemmen?”, reageerde Fentener van Vlissingen naar eigen zeggen, waarop Mandela hard zou hebben gelachen en hem het groene licht gaf voor een project met natuurbeheer, grenzend aan het nationaal park Marakele in Zuid-Afrika. De miljardair investeerde er naar eigen zeggen 25 miljoen dollar (omgerekend met de koers van nu zo’n 23,3 miljoen euro) in, vooral om landerijen op te kopen van boeren in die omgeving. ‘Zijn’ park ging open in 2003, met prins Bernhard en Mandela op eerste rij.

In de twintig jaar die sindsdien verstreken, waarvan de in 2006 overleden Fentener van Vlissingen slechts de beginjaren meemaakte, wist AP, wier hoofdkantoor nog altijd in Johannesburg ligt, twaalf landen ervan te overtuigen het beheer over nationale parken over te dragen. De begroting groeide tot 100 miljoen euro per jaar. Dat geld is afkomstig van rijke filantropen, grote donoren als de EU, en in Nederland onder andere de Nationale Postcode Loterij.

De militarisering van het natuurbeheer kan echter tot excessen leiden, merkte Van Beemen. In het nationaal park Garamba in de Democratische Republiek Congo, dat AP sinds 2005 in beheer heeft, „gelden andere wetten dan daarbuiten”, vertelde ex-ranger Etienne Koliwa hem bijvoorbeeld. „Daar gelden de mensenrechten niet meer.” Sterker: „Als je de mensenrechten vooropstelt, krijg je een slechte naam onder je collega’s en riskeer je ontslag.”

500 dollar per stroper

Koliwa joeg tien jaar op allerlei stropers in en om Garamba, van lokale vissers tot zwaar bewapende professionals die het op olifanten hebben gemunt vanwege het ivoor. Hij spreekt over stropers als „de vijand” die „geneutraliseerd” moet worden. In het park werden zij gemarteld. Extra stimulans vormen de premies die rangers kregen: elke uitgeschakelde stroper, dood of levend, levert de patrouille 500 dollar op, elke in beslag genomen kalasjnikov nog eens 200 dollar.

De lokale bewoners haten hem erom. „De bevolking is nog steeds bang voor me”, zei hij tegen Van Beemen. „Ik heb daardoor geen vrienden binnen de gemeenschap.”

In Zambia sprak Van Beemen ook met ex-rangers die openlijk vertellen over martelingen. Zo wordt de martelmethode kampelwa gebruikt (de schommel). Daarbij wordt een veronderstelde stroper met handen en voeten op de rug gebonden en zo aan een stok gehangen.

„Dan draai je hem rond terwijl je hem slaat. Lang duurt dat niet, omdat het heel veel pijn doet”, vertelt ex-ranger Foster Kalunga hem, die tot 2022 in het nationaal park Liuwa Plain werkte. „Als hij daar hangt, zegt hij alles wat je wilt, ook dingen die hij niet weet.” Ofwel: onschuldigen zeggen soms toch dat ze hebben gestroopt.

African Parks weigerde Van Beemen in eerste instantie elke medewerking, om uiteindelijk één interview met topman Peter Fearnhead toe te staan en een bezoek aan één park. In de wederhoor – onder meer bij de voorpublicatie in weekblad De Groene Amsterdammer en bij de podcast van Van Beemen – zegt AP een „zero-tolerancebeleid” te voeren tegen mensenrechtenschendingen. Ook zou de organisatie niets weten van de kampelwa-martelmethode. Donoren als de Europese Commissie, de Amerikaanse hulporganisatie USAID en de Wereldbank lichten de organisatie bovendien geregeld door, aldus AP. „Overeenkomsten met deze publieke instellingen zouden niet gesloten zijn als deze grondige onderzoeken systeemproblemen aan het licht hadden gebracht waarvan Van Beemen African Parks nu beschuldigt.”

Wat Van Beemen alleen al beschrijft over martelingen zou reden genoeg moeten zijn voor organisaties als de Nationale Postcode Loterij om te stoppen met sponsoring, zegt Bram Büscher, hoogleraar ontwikkelingssociologie aan Wageningen University. „Die zijn niet goed te praten.”

Büscher doet al jaren onderzoek naar het natuurbeheer in Zuid-Afrika en werkte aan een groot onderzoek over de gevolgen van de militarisering van natuurparken in Brazilië, Indonesië en Zuid-Afrika. India laat zien dat het ook anders kan, zegt hij. „Daar zijn natuurparken met tijgers, waar géén hek omheen staat, waar lokale bewoners samen met de natuur leven. Ook in die parken wordt gepatrouilleerd, en er staan hoge straffen op stropen. Maar het komt minder vaak voor, wellicht omdat er een breder gedragen besef is dat natuurbeheer belangrijk is voor het land en nationale parken een bron zijn van nationale trots.”

Vergelijkbare Afrikaanse voorbeelden zijn „op één of twee handen te tellen”, zegt hij. „In Namibië, ten noordoosten van het nationaal park Etosha, zijn er interessante voorbeelden van gemeenschapsnatuurbeheer. En in Zuid-Afrika wordt nu het nationale park Grasslands ontwikkeld volgens dit concept, langs de grens met de bergstaat Lesotho. Wie daar woont, mag er blijven en wordt echt betrokken bij het beheer van het park.”

Harry werd afgelopen jaar lid van de internationale raad van bestuur van African Parks.

Foto Frank Weitzer/Camera Press/African Parks

Büscher noemt het convivial conservation, verbindend natuurbeheer, een concept dat hij met onderzoekers uit zes landen en vier continenten heeft ontwikkeld. „Dat slaat erg aan, merken wij.” SAN-parks, het overkoepelend orgaan voor wildparken in Zuid-Afrika, dat Grassslands nu samen met het Wereld Natuur Fonds opzet, „heeft ons anderhalve maand geleden laten weten dat dit concept waarschijnlijk een grote rol gaat spelen in de Visie 2040, het beleid voor de komende jaren. Heel positief.”

Jihadisten

African Parks zegt op zijn website ook met de lokale gemeenschappen samen te werken en wijst op de ruim vierduizend mensen die het in dienst heeft. Zo stimuleert de organisatie honingverzamelaars in de bufferzone rond het Rwandese park Akagera. Dit is financieel gezien het succesvolste park van AP en het enige dat zich bijna geheel zelf kan bedruipen met inkomsten uit toerisme.

President Patrice Talon van het West-Afrikaanse Benin, vol bewondering voor de autoritair regerende president Kagame van Rwanda, was bij zijn bezoek aan Akagera in 2016 zo onder de indruk dat hij AP het beheer gaf over twee parken in het noorden van Benin. Die parken kampen inmiddels met infiltraties vanuit Burkina Faso en Niger door zwaar bewapende jihadisten, waardoor de rangers de facto ook aan grensbewaking en terreurbestrijding doen, hoewel ze daar niet voor zijn opgeleid. Begin februari 2022 kwamen er bij zo’n confrontatie acht rangers om en werden er twaalf gewond.


Lees ook
Voor het wilde dier moet alles wijken

Parkwachter in het Virunga Nationaal park in Congo.

Van Beemen, die onderzoek deed in Benin en het land werd uitgezet op beschuldiging van spionage, schrijft dat onder de voorganger van AP in Benin, de nationale organisatie Cenagref, het zo slecht niet was gesteld met het natuurbeheer. Zij had in elk geval een betere relatie met de omwonenden, wier vee destijds nog wel eens in het park mocht grazen.

Hoogleraaar Büscher: „Natuurbeheerders als African Parks zeggen dat hun strenge anti-stroopbeleid duidelijkheid verschaft, waar dier en mens baat bij hebben.” Daardoor zou alle betrokkenen weten waar ze aan toe zijn en worden dieren gered. „In de praktijk blijkt juist vaak dat waar de grenzen wat vager zijn, en er over zaken te praten valt, de onderlinge relaties beter zijn.”

Toch hebben parken zonder hekken ook nadelen, blijkt ook uit de slachtoffers die de olifanten in Malawi maakten. „In India komt het voor dat dorpelingen een tijger omleggen als die een mens heeft aangevallen”, erkent Büscher. „Daar heb ik geen enkel probleem mee, dat hoort er bij. Hetzelfde geldt voor een lokale gemeenschap die op traditionele wijze een walvis ombrengt.”

Mede daarom vindt hij de terugkeer van de wolf in Nederland zo interessant. „In plaats van te denken: laten ze in Afrika de problemen met leeuwen maar oplossen, moeten we nu zelf nadenken over hoe we met grote roofdieren kunnen samenleven.”

Ondernemers in het wild – Het ontluisterende verhaal van een club witte weldoeners in Afrika. Olivier van Beemen, uitgeverij Prometheus, 2024, 328 pagina’s. In Pakhuis De Zwijger is er op 15 mei een debatavond over natuurbeheer in Afrika, naar aanleiding van dit boek.

Related Posts

In het universum van Rob van Essen is alles mogelijk

Judith Eiselin:Een sprekende auto, waar je seks mee kunt hebben

Mijn forse tante struikelde en viel voorover. Bijna. Want ze kon nog net een voet naar voren zetten. En toen nog een. En daarna weer een. Zo snelde zij al voorovervallend voort, heel haar woonplaats door (tot ze op een zebra tegen een kinderwagen botste). Ze vertelde dit doodernstig, het was me wat, een vreselijke ervaring, maar ik moest lachen. En dacht aan het werk van Rob van Essen, de auteur bij uitstek om iets dergelijks op te schrijven.

Struikelen en voort struikelen, vallen en voort vallen, desnoods dwars door de tijd heen: laat het maar aan Van Essen over om zoiets overtuigend te brengen. Waar veel literatoren eropuit zijn iets vast te leggen, het te behouden, lijkt zijn doel vooral dingen open te breken, mogelijkheden te verkennen. In zijn werk wemelt het van de alternatieven, uitgaand van de vraag naar wat ook had gekund, en naar waar iets begint en eindigt. Bestaat zoiets als de juiste, logische volgorde?

In deze zoektocht vol zijpaden komen hoogst merkwaardige dingen voor. Een sprekende auto, waar je seks mee kunt hebben. Een tandem waarop twee mannen maar door en door rijden. Een tijdmachine. Absurd, maar volstrekt geloofwaardig gebracht. Idioot, maar zo laconiek gepresenteerd dat je er als lezer soepel in mee gaat. De hoofdpersonen balen wel eens van alles wat hun overkomt, hetgeen al even voorstelbaar is. ‘Wanneer blijft alles nou eens zoals het is?’ verzucht iemand in Miniapolis (2021). Tja. Als dat je wens is, had je maar beter geen personage in een verhaal van Van Essen kunnen worden.

De menselijke hang naar houvast, naar richting, doet snakken naar een sturende instantie, een almacht, iets of iemand die je in de smiezen houdt. Het zou zo fijn zijn als dingen de Bedoeling waren. De Enige Bedoeling. Of toch niet? Die vraag verkent de in het bevindelijk gereformeerde geloof grootgebrachte auteur in alles wat hij schrijft, maar steeds anders en altijd verrassend. Er is alle begrip voor de wens, net zo goed als voor de benauwenis die een dergelijke eenduidige waarheid (zou die bestaan) oplevert. In voorbestemming schuilt geen vrijheid, integendeel. Maar in de eigen verantwoordelijkheid ook maar betrekkelijk.

De speelsheid, de zwier, de vaart, de humor maar vooral het lef van Rob van Essen om realisme en fantasie beheerst, maar vrijelijk te vermengen zijn in de literatuur zeldzaam. Zeker in literatuur voor volwassenen. Kom op dit alles dus vooral nog eens terug, zou ik zeggen.

Thomas Heerma van Voss:Als het verhaal zwaar dreigt te worden, volgt er een kwinkslag

Op ongeveer een kwart van Ik kom hier nog op terug denkt hoofdpersoon Rob Hollander: ‘Ik weet nooit waar een verhaal heen moet. Er zijn zoveel mogelijkheden, waarom zou je het ene vervolg kiezen en alle andere mogelijkheden verwerpen?’

Het is een van de vele citaten die ik aanstreepte in deze roman. Omdat het een vraag is waar schrijvers onvermijdelijk mee te maken krijgen – wat werken ze wel uit, wat niet? – en ook omdat in de vraag ligt besloten wat dit boek zo sprankelend maakt. Rob van Essen kiest in Ik kom hier nog op terug voor veel wonderlijke wendingen, de plot maakt zo nu en dan omtrekkende bewegingen en er zitten geweldige kronkels in – en ondertussen lijkt de schrijver precies te weten waar zijn verhaal heen moet.

Terugreizen in de tijd, die mogelijkheid wordt Rob Hollander geboden en zet de boel in beweging. Bij veel schrijvers zou dat de opmaat zijn voor het minutieus uitpluizen van een jeugdtrauma. Van Essen kiest voor iets originelers. Er is wel een jeugdtrauma, maar je moet er goed voor zoeken. Wat zich daaromheen ontvouwt, is een wonderlijk, fantasievol verhaal, speels, soms ernstig, vaak grappig, en altijd met die typische Van Essen-stijl: zowel helder als ongrijpbaar, tegelijkertijd ongeremd en koersvast.

Als het verhaal zwaar dreigt te worden, volgt er een kwinkslag, niet flauw, wel verlichtend, alsof er voortdurend raampjes open gaan en nieuwe uitzichten worden geopenbaard. Nergens volgt een verklaring over hoe alles natuurkundig in elkaar zit, dat tijdreizen wordt feitelijk gepresenteerd: zo zit het, punt. En juist dat gebrek aan uitleg werkt overtuigend.

Ik geloofde deze wereld, zoals ik in het geweldige oeuvre van Rob van Essen vrijwel alles geloof. Tijdreizen klinkt natuurlijk vreemd, buitenissig, alleen het punt is: iedereen doet het voortdurend. Mensen dwalen af in hun hoofd, slaan peinzend zijpaden in, komen terecht bij op het oog willekeurige herinneringen. En dat is een van de fijne dingen van deze roman: de plot klinkt wellicht ongebruikelijk, maar Rob van Essen benadert iets herkenbaars, hoe de meest alledaagse en soms kleine taferelen zich in je kunnen vasthaken, hoe je af en toe opeens denkt aan een voorval van decennia geleden, een ongrijpbaar gevoel, iets tussen droom en herinnering en fantasie in.

Over dat laatste, over die fictie, gaat deze roman ook. ‘Was er iets gebeurd, iets wat ik me niet meer kon herinneren, had ik iets verdrongen?’ denkt de verteller na een tijdje. ‘Was er veel meer gebeurd dan ik wist?’ Wat er eventueel verdrongen is, hoe het allemaal zit: op den duur wilde ik het zo graag weten als Rob Hollander zelf.

Arjen Fortuin:Dromen van meisjes die alles goed hadden kunnen maken

Sommige boeken zijn als oude vrienden van wie je je niet kunt voorstellen dat je ze al zo lang niet meer in de ogen hebt gekeken. Zo blijkt het alweer 22 jaar geleden dat ik werd verleid door Kwade dagen. De derde roman van Rob van Essen een wonderlijk boek noemen is een understatement. Het begint in de sfeer waarin de vroege romans van Van Essen wel vaker (lees vooral ook Engeland is gesloten) geworteld zijn: het nog niet aangeharkte Amsterdam van eind vorige eeuw, en dan vooral de zedeloze subcultuur van gesjeesde studenten, verwaarloosde huizen, somber stemmende bandjes en dromen van meisjes die alles goed hadden kunnen maken.

In Kwade dagen wordt Matthijs Verkerk, de 35-jarige held van het verhaal, op het Waterlooplein gewezen op een lp van een christelijk jongenskoor. Daar zong hij in toen hij nog in het zeer christelijke dorp Rijshorst (pardon, geen dorp, stadsrechten sinds 1354 – een running gag in het boek) woonde. Saillant detail: iemand heeft op de foto het hoofd van Verkerk met een cirkel gemarkeerd. In de hoes zit trouwens een andere plaat. Die is van jongensband The Pubers, waar Verkerk later de voorman van was. Nu is hij de tekstschrijver van de hit Hellbender, waarvan het refrein besluit met ‘fucking hell fucking hell fucking hell fucking hell’. Een nummer dat nergens over gaat, meent Verkerk, maar de lezer van Kwade dagen begrijpt al snel dat in deze roman de duivel in de details schuilt.

Verkerk keert terug naar Rijshorst, waar men hem niet blijkt te zien als verloren zoon, maar als de duivel in vermomming – en dat in een gemeenschap waar men woorden graag letterlijk neemt. We zijn inmiddels op zeer vertrouwd Van Essen-terrein, met scènes waarin hallucinatie, herinnering en herbeleving naadloos in elkaar overgaan. Wat in 2002 nog ontbrak, was de superieure, ogenschijnlijk laconieke vertelstem waarmee hij zijn lezers de laatste jaren door zijn boeken leidt.

Verder levert het Rijshorst van Kwade dagen voor de lezer van zijn gelauwerde Ik kom hier nog op terug, waarin de verteller óók terugkeert naar het Rijshorst van zijn kinderjaren, het ene na het andere déjà vu op. Want ook in Kwade dagen zien we een broer en zus die eerst voor iets anders worden gehouden, woont er een mysterieuze man in het bos met wie het slecht afloopt, blijken figuren gestuurd door een verborgen verleden. Bovendien is er een moment waarop een collectieve woede zich tegen een individu keert, waarbij de vraag is in hoeverre de hoofdpersoon de aanstichter daarvan is.

Het zijn kwesties uit Ik kom hier nog op terug, maar dan 22 jaar eerder (en met net andere nuances). Zo blijkt de tijdmachine die Van Essens laatste roman is, óók een manier voor de schrijver om op Kwade dagen terug te komen.

Peter Buurman:Rob van Essen gaf mij als student een identiteit

Mijn eerste Rob van Essen kreeg ik per toeval in handen. Het was op (toen nog) Koninginnedag, twee meisjes waren hun kleedje met boeken alweer aan het opruimen en ik kocht nog net een willekeurig boek van ze, voor één euro geloof ik, misschien twee, het maakte ze niet zoveel meer uit. Het was de novelle Visser.

Ik studeerde net Nederlands in die tijd, de literatuur was niet hoofdzakelijk iets waar ik plezier aan beleefde, het was iets dat ik van een afstandje bestudeerde. De boeken die we moesten lezen waren van ernstige figuren met gewichtige ideeën, die schreven alsof ze al wisten dat ze gecanoniseerd zouden worden. Ik was geïntimideerd door die boeken, er waren altijd wel mensen die ze beter begrepen hadden dan ik.

Visser had zich destijds prima kunnen lenen voor een studie-opdracht, het gaat onder meer over fascisme en ironie, het lijkt sinds de verschijning alleen maar actueler te worden. Maar toen ik het las gebeurde er iets anders: ik voelde het. Het is een grappig boek, vervreemdend en verontrustend. Het is verraderlijk vlot geschreven, maar ik voelde dat de absurditeiten niet alleen voor de grap werden gebruikt, ze raakten aan iets diep menselijks, voor mij tenminste: dat de wereld een vreemde plek is, en dat we onszelf vaak niet begrijpen.

Ergens in mijn brein viel iets op z’n plek, een bevrijdend inzicht dat achteraf heel simpel lijkt: dat de literatuur natuurlijk gewoon kan zijn wat het wil.

Sindsdien las ik alles van Rob van Essen, hij gaf mij als student een identiteit. Het was heerlijk om te zeggen dat de Nederlandse gecanoniseerde literatuur mij te ernstig en realistisch was, dat er in dit saaie land geen waardering is voor humor en verbeelding.

Door hem nu in vijf jaar tijd twee keer de Librisprijs te geven heeft de jury mij die identiteit definitief ontnomen. Jammer voor mij, maar goed voor de literatuur.

Onlangs las ik pas Reddend zwemmen, zijn debuut uit 1996, heruitgegeven in 2021, mede dankzij het succes van zijn eerste Libriswinst. In een bijgevoegd nawoord reflecteert Van Essen zelf op zijn doorbraak na ruim twintig jaar schrijven met minder waardering. Waar het aanvankelijk zijn verhalen waren die mij inspireerden, denk ik nu vaak aan de bescheidenheid van dat nawoord. ‘Ik ben altijd een gelukkige schrijver geweest’, schrijft hij.

En misschien was dat het gewoon wat ik voelde, de eerste keer dat ik hem las.


Boeing-capsule staat op het punt om astronauten naar het ISS te brengen

Als alles goed gaat, maakt CTS-100 Starliner dinsdagavond 21 mei zijn eerste testvlucht met astronauten aan boord. De ervaren astronauten Sunita Williams en Butch Wilmore vliegen dan naar het internationaal ruimtestation ISS in een baan om de aarde. Ze koppelen aan, en keren een week later weer terug naar de aarde. Het ruimteschip, ontwikkeld door Boeing, zal om 22:43 uur Nederlandse tijd opstijgen op een Atlas V-raket vanaf Cape Canaveral in Florida.

„Het is wel een historische gebeurtenis dat er weer mensen de ruimte ingaan in een nieuw ruimtevaartuig”, zegt Erik Laan van het ruimtevaart-consultancybedrijf Eye On Orbit, „ik ga de lancering zeker volgen.”

Na het pensioen van de Space Shuttle in 2011 is Starliner het tweede Amerikaanse ruimteschip dat weer mensen naar het ISS kan brengen. Dat was SpaceX, het ruimtevaartbedrijf van Elon Musk, al gelukt in 2020 met de capsule Crew Dragon.

Daarmee kwam NASA’s ongemakkelijke afhankelijkheid van de Russische Sojoez-raketten en -capsules na negen jaar eindelijk ten einde. Crew Dragon-taxivluchten van en naar het ISS zijn inmiddels routine. Starliner biedt nu nóg een alternatief, maar zelfs een vlekkeloze testvlucht zal voor Boeing maar een gedeeltelijk succes zijn.

De onvoorziene uitgaven hebben Boeing 1,5 miljard dollar gekost

Het ruimteschip had in 2017 al zullen vliegen, maar de reeks technische problemen bij de ontwikkeling was zelfs voor de uitstelgevoelige ruimtevaartsector wel erg lang. Zo ging een testvlucht zonder astronauten in 2019 mis door een softwarefout, waardoor het ruimteschip te veel brandstof verspeelde om nog bij het ISS aan te komen. De testvlucht moest over, een aanzienlijke kostenpost. Technische problemen met onder andere ventielen en parachutes leverden verder uitstel op, tot deze week. De onvoorziene uitgaven hebben Boeing 1,5 miljard dollar gekost.

In 2014 leken de kaarten nog heel anders te liggen. De gevestigde luchtvaart-, defensie- en ruimtevaartgigant Boeing kreeg van NASA 4,2 miljard dollar voor de ontwikkeling van een bemenste ruimtetaxi. Pas na lobbyen kreeg concurrent SpaceX ook zo’n contract, voor 2,6 miljard dollar.

Een belangrijk detail was daarbij wel de vorm van het contract. Boeing was gewend aan de traditionele cost-plus-contracten: NASA ontwerpt iets, het bedrijf bouwt het tegen een afgesproken som, plus meerkosten in geval van de onvermijdelijke technische problemen en uitstel. Zulke contracten, met weinig prikkels voor innovatie, efficiëntie of zelfs maar haast, waren uitgegroeid tot melkkoe voor ruimtevaartbedrijven, dus gooiden NASA-managers het over een andere boeg.

De mededingers mochten zelf uitzoeken hoe ze hun ruimtetaxi ontwierpen en werden betaald zodra ze mijlpalen haalden. Technische problemen zijn zo voor rekening van het bedrijf, maar besparingen door innovaties ook. Deze meer concurrentie-aanjagende fixed cost-contractvorm was een succes geweest bij het ontwikkelen van het commerciële ruimtevrachtschip Cargo Dragon van SpaceX. Maar Boeing verslikte zich erin, in dezelfde periode waarin gebrekkige kwaliteitscontrole bij de luchtvaarttak leidde tot meerdere luchtvaartrampen en incidenten.

Behoorlijk innovatief

Toch is Starliner, een afgeknotte kegel van 4,56 meter diameter die sterk aan de vroegere Apollo-capsules doet denken, technisch gezien behoorlijk innovatief. Zo landt hij als eerste Amerikaanse capsule op land, in plaats van op zee, wat het ophalen een stuk eenvoudiger maakt. Het hitteschild, dat bij terugkeer in de dampkring deels verdampt en opbrandt om de hitte op te vangen, wordt na gebruik afgeworpen. Zo kan de capsule de vuurdoop ongeschonden doorkomen, waarmee Starliner tot tien keer herbruikbaar moet zijn.

Ook kan de capsule op vier verschillende draagraketten gemonteerd worden, een primeur. Behalve de Atlas V, die hem deze keer de ruimte inschiet, zijn dat de Delta IV-raket, de Falcon 9-raket en de nieuwe Vulcan Centaur, die in januari dit jaar zijn debuut maakte. Maar werkpaard Atlas V gaat met pensioen, en zal nog maar zes operationele Starliner-vluchten uitvoeren. De Falcon 9 is van concurrent SpaceX, en Delta IV is al uit de vaart genomen.

Ook wat betreft de bestemming lijkt Starliner de boot te missen. In vorige decennium werd het einde van het ruimtestation ISS nog regelmatig met vier jaar uitgesteld. Maar inmiddels is duidelijk dat het ruimtestation rond 2030 toch echt vurig terug zal storten naar de aarde.

Verschillende partijen werken aan commerciële opvolgers, waar ruimtetoeristen en onderzoekers tegen betaling mogen wonen en werken. Boeing is met Starliner partner in het geplande ruimtestation Orbital Reef. Maar of zulke commerciële ruimtestations er echt gaan komen, en of ze een serieuze markt aanboren, moet nog blijken. Hoe dan ook zal SpaceX, met zijn beproefde Crew Dragon, vermoedelijk goedkoper zijn.

Lees ook
Het ISS is bijna op. Wat komt erna?

Het ISS is bijna op. Wat komt erna?

Toch is Erik Laan van Eye on Orbit optimistisch over Starliners toekomst. „Organisaties die lanceringen inkopen, willen graag de keuze hebben, voor als er problemen optreden. Zolang het prijsverschil tussen de twee niet extreem is, is er plaats voor twee bakkers in het dorp.”


Prikkelende vragen en slakkenslijm op kunstbeurs Art Island

Kokhalzend, met een endoscopische camera in zijn keel, maakte Thomas Swinkels (35) vier fotografische kunstwerken: een portret, een zelfportret, een landschap en een stilleven. Gebruikelijke genres, ongebruikelijk verbeeld – vanuit zijn mond ‘kijkt’ de kunstenaar naar de wereld. Het resultaat: wonderlijke foto’s die steeds omkaderd worden door zijn voortanden.

Swinkels printte de foto’s op postzegelformaat. Als toeschouwers met hun neus boven op zijn kunstwerken staan en tot het besef komen dat de foto’s vanuit zijn huig zijn gemaakt, deinzen ze soms verschrikt naar achteren. Over die fysieke reactie zegt de kunstenaar: „We zijn zo gewend aan de ordelijke blik van waaruit we doorgaans de wereld bekijken. De vraag wie daar binnen in mijn mond zit, zorgt voor een unheimisch effect.”

De fotowerken van Swinkels hangen vanaf vrijdag op de derde editie van Art Island, de driedaagse beurs voor hedendaagse kunst op het Fort-eiland bij IJmuiden. Dat is een voormalig verdedigingseilandje in de monding van het Noordzeekanaal, alleen te bereiken met een veerboot. De beurs vindt plaats in de ruige en kille (jas mee!) ondergrondse ruimtes van een bunkercomplex waar in de Tweede Wereldoorlog Duitse soldaten verbleven en dat als onderdeel van de Stelling van Amsterdam op de werelderfgoedlijst van Unesco staat.

Art Island is ook inhoudelijk een avontuurlijke beurs. Door de relatief lage deelnamekosten is de druk op verkoop minder groot dan bij andere beurzen en zijn de 36 deelnemende galeriehouders eerder geneigd tot experimenten. Dit jaar heeft de organisatie, de Amsterdamse galerie Brinkman & Bergsma, gevraagd om solo- of gecureerde presentaties. Het evenement wordt omlijst met ontregelende performances en een vaste attractie is de visboer die kibbeling en oesters serveert.

De Ateliers

De fotowerken van Thomas Swinkels hangen bij De Ateliers, de onafhankelijke in Amsterdam gevestigde kunstopleiding, die voor het eerst deelneemt. Kunsthistoricus Dominic van den Boogerd, die De Ateliers tot 2018 23 jaar lang leidde, stelde een expositie samen met vier oud-deelnemers van het instituut. Naast Swinkels ook Rinella Alfonso, Paul Geelen en Wieske Wester.

De tentoonstelling heet Human Nature/Animal Nature en is geïnspireerd op het gelijknamige neonwerk van de Amerikaanse kunstenaar Bruce Nauman, waarbij steeds de woorden LIFE, DEATH, PLEASURE, PAIN, KNOW, DOESN’T KNOW, HUMAN, ANIMAL en NATURE aan en uit flitsen in steeds nieuwe combinaties.

De vraag die door Nauman wordt opgeworpen – waarin onderscheiden onze gedragingen zich van andere diersoorten? – resoneert volgens Van den Boogerd ook in het werk van de vier door hem geselecteerde kunstenaars. „Hun kunstwerken stellen prikkelende vragen bij het onderscheid tussen menselijke en niet-menselijke levensvormen, tussen het natuurlijke en het kunstmatige.”

Neem de bijdrage van Paul Geelen, deelnemer aan De Ateliers van 2012 tot 2014. Hij toont op het eiland kunst gemaakt met wijngaardslakken, in Frankrijk als ‘escargots’ zeer populair op de menukaart. In de bunker klinkt straks het luidruchtig slurpen en smakken van de beestjes zelf, door Geelen opgenomen met speciale opnameapparatuur. Van den Boogerd: „Eten of gegeten worden, zo zijn de darwinistische wetten van de natuur.”

Paul Geelen: Untitled (Ghostwriter), (2017).

Geelen presenteert ook vijf door slakken gemaakte ‘tekeningen’, The Distance I-V (2011-2012), gemaakt door de slingerende slijmsporen te etsen die de slakken achterlieten op een koperplaat. Op een van de tekeningen zijn twee slakken aan het paren.

Een Chileense boer ontdekte in de jaren tachtig dat hij zachte handen kreeg van het vocht dat wijngaardslakken afscheiden. Na wetenschappelijk onderzoek werd het vocht een onmisbaar ingrediënt in anti-rimpelcrèmes. Paul Geelen biedt bezoekers van Art Island ampulletjes met 1 cc slakkenslijm aan. De titel van dit uit 2018 daterende kunstwerk-in-oplage: Are we many, are we them, or are we us?

Zijn cadeautje is bedoeld als relikwie, zegt Geelen. „Het slakkenslijm biedt de belofte een levenselixer te zijn dat ons onsterfelijk maakt. Dat past in een tijd waarin we op vele manieren eeuwige jeugd najagen.” De kunstenaar waarschuwt wel: het slakkenslijm is over de houdbaarheidsdatum. Een ampul om naar te kijken dus.

Kunstbeurs Art Island: van 17 t/m19 mei op Het Forteiland bij IJmuiden. Toegang, inclusief retourvaart, €20,00. Vanwege de capaciteit op de veerboot is reserveren aanbevolen. Info: art-island.nl