Hoe moet het verder nu het Landbouwakkoord van tafel is?

Met het mislukken van het Landbouwakkoord is de moeizame toenaderingspoging tussen overheid en boeren abrupt gestrand. Het kabinet gaat zich beraden op een eigen plan voor de verduurzaming van de sector tot 2040. De grootste landbouworganisatie van Nederland, LTO, heeft zichzelf als brekende partij voorlopig buitenspel gezet in politiek Den Haag.

Dat zijn enkele conclusies nu de maandenlange onderhandelingen over het Landbouwakkoord op dinsdag officieel zijn beëindigd. „Een bijzonder trieste dag voor de agrarische sector, voor de natuur, voor de jonge boeren”, zei landbouwminister Piet Adema (ChristenUnie) tegen verzamelde media.

Voor het kabinet kwam de breuk met ‘gematigde’ overlegpartner LTO (35.000 leden) alsnog als een volslagen verrassing. Na een crisisoverleg met premier Rutte en vijf ministers sprak LTO-voorzitter Sjaak van der Tak vorige week nog van „cruciale stappen”. Rutte zelf bevestigde dat er een doorbraak was tijdens zijn wekelijkse persconferentie.

Maar dinsdagavond liep het allemaal anders. Het kabinet was bereid concessies te doen rond acht heikele punten voor LTO. Over bijvoorbeeld ruimte voor boeren zélf te verduurzamen, geld voor innovatie, een maximumaantal vee per hectare, bescherming van landbouwgrond. De landsadvocaat boog zich over legalisatie van ‘PAS-melders’, boeren die tot 2019 wel zonder natuurvergunning mochten werken.

Tot vlak voor het vervolggesprek om 20.00 uur wist LTO niet welke oplossingen het kabinet had uitgewerkt. Twee ambtenaren kwamen daarop langs bij de land- en tuinbouworganisatie om vooraf uitleg te geven. Voor het LTO-bestuur, dat eigenlijk een week eerder al wilde stoppen, was het onvoldoende.

Twintig minuten te laat arriveerde het LTO-bestuur even verderop bij het ministerie van Landbouw. De boodschap van Van der Tak was direct: wij stoppen ermee. Zónder inhoudelijk overleg?, reageerde minister Adema verbolgen. Wacht in ieder geval tot donderdag, vroeg hij het LTO-bestuur, dan zou premier Rutte terug zijn uit Afrika.

Het LTO-bestuur trok zich daarop nog even terug, maar de pijnlijke boodschap bleef hetzelfde. Wij hebben een „zwaar en moeilijk besluit” genomen, kwam Van der Tak de verzamelde pers in de hal ruim twee uur later vertellen. In wat vage termen sprak hij over gebrek aan perspectief voor boeren, en gebrek aan vertrouwen in politiek en bestuur.

‘Soort rouwverwerking’

Andere onderhandelende partijen reageerden woensdag na een laatste gesprek in Villa Ockenburgh in Den Haag gedesillusioneerd. „Een soort collectieve rouwverwerking”, noemde directeur Hank Bartelink van koepelorganisatie LandschappenNL deze laatste bijeenkomst. „Eigenlijk zaten we er met allemaal verliezers aan tafel.”

De komende dagen moet meer bekend worden over het debacle. Landbouwakkoord-voorzitter Chris Kalden stelt een eindverslag met aanbevelingen op. Op verzoek van de Tweede Kamer wordt ook de laatste versie van de conceptteksten gepubliceerd, plus doorrekeningen van de inhoud. Volgende week debatteert de Kamer over het klappen van de onderhandelingen.

Lees ookHet kabinet wint tijd, maar doet ook lastige toezeggingen rond het Landbouwakkoord

Het overleg over het Landbouwakkoord, in december gestart, was op voorhand een weinig kansrijke missie. Het overleg moest maatschappelijk rust brengen na een zomer van wild boerenprotest over het beruchte ‘stikstofkaartje’ van minister Christianne Van der Wal (VVD). Stikstofbemiddelaar Johan Remkes adviseerde het kabinet een ‘Landbouwakkoord’ te sluiten, en de tractoren en hooibalen verdwenen weer van de snelwegen.

Ook de omgekeerde vlaggen verdwenen, toen de BoerBurgerBeweging de grote winnaar werd bij de Provinciale Statenverkiezingen in maart.

Andere dynamiek na winst BBB

Alleen, de opkomst van BBB veranderde de dynamiek rond het Landbouwakkoord. Met BBB aan de macht in provincies, en wie weet straks in Den Haag, weten boeren zich gesterkt. Het kabinet had haast om eruit te komen, LTO had alle tijd om door te onderhandelen.

In opzet en qua inhoud waren de onderhandelingen buitengewoon complex. Ten eerste waren er in totaal zo’n vijftig partijen bij betrokken, waarvan de ‘hoofdtafel’ werd gevormd door de agrarische sector, natuurorganisaties, provincies en het bedrijfsleven. Daarbij kwam nog veel meer op de boeren af dan alleen al de gevoelige stikstofmaatregelen: klimaatbeleid, een strenger mestregime, en bindende regels voor water- en bodemkwaliteit.

Aan het hoofd stond Adema, een nieuwe, onervaren minister. Hij volgde oktober vorig jaar zijn afgetreden partijgenoot Henk Staghouwer op. Adema moest de lastige gesprekken voeren, maar had politiek geen volwaardig mandaat. Wekelijks moest hij terug naar de ministerraad om te vragen hoever hij met concessies kon gaan en hoeveel geld het kabinet wilde uittrekken. Geregeld werd Adema teruggefloten.

Lees ookDe positie van het CDA is verder verzwakt, twijfel over de partijtop neemt toe

Adema moest als landbouwminister dus een deal zien te sluiten, terwijl zijn collega’s in het kabinet over een deel van de inhoud gaan en over het geld beschikken. Minister Mark Harbers (VVD) gaat bijvoorbeeld over de waterkwaliteit, Rob Jetten (D66) over CO₂-reductie en Christianne van der Wal over het verminderen van stikstofuitstoot – al valt stikstof officieel buiten het akkoord.

Of de landbouw wel goed vertegenwoordigd was, riep ook discussie op. LTO Nederland is de grootste agrarische branchevereniging, maar veel boze boeren voelen zich bij deze ‘gematigde’ partij niet thuis. Agractie trok zich in maart terug uit de onderhandelingen, de Nederlandse Melkveehouders Vakbond een maand later. Farmers Defense Force weigerde überhaupt aan tafel te komen. Naast LTO deden uiteindelijk alleen Biohuis en de NAJK voor jonge boeren nog mee.

Verdienmodel

Bij LTO zelf, met name bij de afdelingen Zuid en Noord, bestond de angst dat een onderhandelingsakkoord zou kunnen leiden tot het weglopen van leden, of onderlinge verdeeldheid. Voorzitter Van der Tak stond onder steeds grotere druk van verschillende afdelingen, denken betrokken. Een „belachelijke roddelstroom”, reageerde LTO vorige week met een statement. De verschillende LTO-organisaties zouden „volstrekt eensgezind” zijn.

Lastig vraagstuk blijft ook het verdienmodel van boeren in de toekomst. Duurzame producten zijn duurder, dus wie gaat voor het verschil betalen? Het kabinet wil boeren beslist een eind op weg helpen, maar ook bijvoorbeeld de zuivelindustrie, veevoerproducenten en de supermarkten wordt gevraagd mee te betalen. Adema heeft vooral in bilateraal overleg geld los weten te peuteren, maar met het klappen van het Landbouwakkoord is alles weer onzeker. Marc Jansen, directeur van het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel, zei woensdag tegen media dat de supermarkten blijven werken aan een goed verdienmodel voor boeren bij de hervorming van de landbouw. „Daar blijven we voor staan.”

Minister Adema klonk woensdag terneergeslagen, maar ook beslist. Het onderhandelingsakkoord was voor 95 procent af, maar LTO moet niet denken dat het nu alsnog wordt uitgevoerd, zei hij. Het eigen kabinetsplan voor de boeren zal dus niet zo mooi als dit worden. „De hele agrarische sector is slechter af doordat LTO van tafel is gelopen.”