Hoe de rijkste vrouw van Afrika via Nederland miljoenen euro’s van de Angolese staat in handen kreeg

Op hoge hakken met rode zolen – Louboutins voor de kenners – en twee Gucci-tassen onder haar arm, stapt de rijkste vrouw van Afrika dit voorjaar een zaaltje van de rechtbank in Amsterdam binnen. Dat de 49-jarige Isabel dos Santos zo rustig binnenwandelt is opmerkelijk: in Nederland, Angola en Portugal lopen strafrechtelijke onderzoeken naar haar. De Verenigde Staten mag ze niet meer in sinds ze vorig jaar op een zwarte lijst werd gezet met personen verdacht van corruptie. Haar thuisland Angola is ze ontvlucht nadat ze onderwerp werd van een corruptieonderzoek. Dos Santos houdt zich de laatste jaren vooral op in Dubai, een land dat erom bekend staat geen verdachten uit te leveren.

Maar nu is ze even in Nederland. In de rechtszaak staat veel op het spel: bijna 117 miljoen euro om precies te zijn, dat in een van haar Nederlandse vennootschappen zou zijn ondergebracht. Dat bedrag wil de Angolese overheid terug van Dos Santos, de dochter van voormalig Angolees president José Eduardo dos Santos.

In de 38 jaar dat haar vader over het Afrikaanse land regeerde – van 1979 tot 2017 – maakte ze razendsnel carrière als zakenvrouw. Ze begon met een strandtent in de Angolese hoofdstad Luanda en breidde vervolgens uit naar cementbedrijven, diamanthandel, supermarkten, bier, olie, telecom en eigen banken. Specifieke kennis van die sectoren had ze niet. Maar overal zag Dos Santos kansen.

Daarbij kreeg ze hulp van haar vader. Zo schoof hij haar het directeurschap van het staatstelefoniebedrijf toe, werd ze in 2016 benoemd tot bestuursvoorzitter van het staatsoliebedrijf Sonangol en kreeg ze van hem een kickstart in de diamantsector. Ook besloot ze in 2005 een bank op te zetten in Angola, die razendsnel de benodigde bankvergunning van de staat kreeg.

En terwijl bijna de helft van de bevolking van Angola – dat bomvol waardevolle grondstoffen zoals olie en diamanten zit – onder de armoedegrens leeft en minder dan 2,15 dollar per dag te besteden heeft, werd Dos Santos nog voor haar veertigste miljardair.

Al die jaren waren er grote twijfels over de herkomst van haar vermogen. Was Isabel José dos Santos echt een begaafd zakenvrouw, of dankte ze haar positie vooral aan de zetjes die haar vader gaf?

In 2013 beschreef het zakenblad Forbes al uitgebreid haar kleptocratische handel en wandel. En in 2020 was Dos Santos het onderwerp van de zogeheten Luanda Leaks, een onderzoek van het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). Met behulp van duizenden gelekte documenten werd gedetailleerd uit de doeken gedaan hoe Dos Santos en haar man Sindika Dokolo hun miljarden aan nepotisme en corruptie te danken hadden.

Een Amsterdams trustkantoor wordt ingeschakeld om te doen alsof al eerder was besloten om de pot met geld te verdelen

Sindsdien probeert de Angolese overheid over de hele wereld vermogen van de ex-presidentsdochter terug te halen en werd er beslag gelegd op enkele miljarden dollars. Dos Santos ontvluchtte Angola op de avond nadat ze ontdekte dat er een strafrechtelijk onderzoek tegen haar was gestart. Vanuit haar huidige woonplaats Dubai, dat geen uitleveringsverdrag met Angola heeft, vecht Dos Santos met behulp van een legertje advocaten deze zaken aan.

En dus knikt ze vriendelijk ja, als de rechter in Amsterdam haar aan het eind van de zitting vraagt of ze ook nog iets wil zeggen. Met een snik in haar stem vertelt ze dat haar politieke tegenstanders haar proberen te ruïneren sinds haar vader in 2017 terugtrad als president. Het is niets anders dan een afrekening, houdt ze de rechter voor. „Ik ben gewoon een zakenvrouw.”

Maar na de zitting wacht Dos Santos nog een verrassing. De Angolese justitie blijkt op de hoogte te zijn van haar reis naar Nederland en heeft, terwijl ze in de rechtbank zat, een verzoek gedaan aan de Nederlandse collega’s. Kunnen zij Dos Santos verhoren: stukken uit onderzoeken voorhouden en haar daar vragen over stellen?

Haar advocaat krijgt een sms’je van de officier van justitie of ze straks even langs kunnen komen om vragen te stellen. Dos Santos wordt op het kantoor van haar advocaat ondervraagd. Een paar uur later vliegt ze terug naar Dubai.

Justitie in Nederland wil in het belang van het onderzoek niets zeggen over het verhoor. Er lopen nog strafrechtelijke onderzoeken naar mogelijke corruptie door Dos Santos met Nederlandse bedrijven, zegt de woordvoerder.

En toch reist Dos Santos, die over verschillende paspoorten beschikt, waaronder een Russische, nog vrij rond. „Waarom heeft Angola geen arrestatiebevel uitgevaardigd?”, zegt de Amsterdamse advocaat Camilo Schutte, die op verzoek van het Amsterdamse gerechtshof een corruptiezaak van Dos Santos onderzoekt. „Of Nederland? Er is genoeg informatie om haar aan te houden voor onder meer corruptie en verduistering.”

Dat Isabel dos Santos nog altijd ongestoord de wereld over kan reizen, illustreert de kern van het probleem, volgens Schutte. „Sinds zo’n drie jaar lopen er al strafrechtelijke onderzoeken naar haar, maar uiteindelijk gebeurt er heel weinig. Haar eigen bank in Portugal draait nog gewoon en ze heeft nog overal miljoenen aan vermogen geparkeerd. Angola, Portugal en Nederland zitten allemaal naar elkaar te kijken en niemand durft haar aan te pakken.”

„In Angola hebben veel politici zelf geprofiteerd van corruptie, dus het is waarschijnlijk dat de zaak tegen Isabel dos Santos wordt vertraagd vanwege interne druk door mensen die terughoudend zijn om haar te straffen”, zegt Karina Carvalho, de Angolese directeur van de Portugese afdeling van de anti-corruptieorganisatie Transparency International. „En Portugal wil de relaties met Angola niet op het spel zetten.”

Advocaat Camilo Schutte besloot zelf de druk op te voeren nadat hij in september 2020 door de Ondernemingskamer van het Amsterdamse gerechtshof werd aangesteld om orde op zaken te stellen bij een van de Nederlandse bedrijven waarmee Dos Santos schimmige transacties uitvoerde. Zijn aanstelling gebeurde op verzoek van het Angolese staatsoliebedrijf, dat vroeg om een onderzoek naar de gang van zaken bij het bedrijf en het aanstellen van een onafhankelijke bestuurder. Schutte wordt regelmatig door de Ondernemingskamer aangesteld als bestuurder of onderzoeker, als er mogelijk sprake is van wanbeleid bij Nederlandse vennootschappen.

De afgelopen tijd onderzocht Schutte de administratie van Esperaza Holding BV, een van de Nederlandse vennootschappen die een centrale rol spelen in een van de corrupte deals van Dos Santos en haar familie. Brieven en mails, ingezien door NRC, bieden een uniek inkijkje in de omstreden transacties. Ze leggen bloot hoe advocaten, trustkantoren en banken als radertjes samenwerken om de fraude rond te krijgen. Schutte: „Dat blijft vaak onduidelijk. Hier zie je dat ze willens en wetens hebben meegewerkt.”

Uit de stukken die hij bestudeerde blijkt hoe twee Nederlandse trustbestuurders meewerkten om met vervalste overeenkomsten het gestolen geld een legaal tintje te geven. Hij spoorde 52,6 miljoen euro aan verdwenen geld op.

Deze zomer begon advocaat Schutte samen met collega-advocaat Maarten Drop bij de rechtbank in Amsterdam een zaak tegen Dos Santos, én tegen betrokken partijen die de corruptie mogelijk maakten, de zogeheten facilitators. Zo dagvaardde hij het grootste advocatenkantoor van Portugal en een betrokken partner, een bekende Portugese advocaat, en de Portugese financiële rechterhand van Dos Santos. Ook de kinderen van Dos Santos en haar man, een in Londen en een in Parijs, kregen een dagvaarding uitgereikt. En bij een Portugese en een Kaapverdische bank, die beide grotendeels eigendom zijn van Dos Santos en gebruikt werden voor het wegsluizen van miljoenen, werden dagvaardingen bezorgd. En in Nederland dagvaardt Schutte het trustkantoor TCA en de twee bijbehorende Nederlandse oud-directeuren voor hun hand- en spandiensten aan Dos Santos. Isabel dos Santos laat weten dat ze pas een paar dagen geleden op de hoogte is gesteld van de dagvaarding, en dat ze nog geen kans heeft gehad die goed te bekijken.

In maart 2023 moeten de partijen voor de rechtbank Amsterdam verschijnen in deze civiele zaak, waarmee Schutte hoopt het gestolen geld terug te krijgen. „We willen de knikkers terug”, zegt hij. „En daarnaast vinden we het een enorm ethisch probleem. Al die facilitators, de trustbestuurders, banken, advocaten, zijn allemaal schakels in een systeem waarmee Isabel dos Santos miljoenen heeft kunnen verduisteren. Het zijn meer dan figuranten.” Facilitators blijven vaak buiten schot van het Openbaar Ministerie, zegt Schutte. Advocaat Drop: „Corruptie mag niet lonen, ook in Nederland niet.”

De rol van het Nederlandse trustkantoor bij de omstreden transacties is veel groter dan eerder in de Luanda Leaks werd onthuld, blijkt uit de dagvaarding ingezien door NRC. Het trustkantoor, dat voor buitenlandse klanten Nederlandse brievenbusfirma’s opzet en beheert, maakte met enkele handtekeningen een grootschalige diefstal mogelijk. De gang van zaken bij Esperaza Holding laat zien hoe Dos Santos, haar echtgenoot Sindika Dokolo en hun adviseurs te werk gingen in het verduisteren en vervolgens witwassen van hun vermogen.

Lees ook: De verscholen Nederlandse bv’s van Isabel Dos Santos

Lucratieve investering

Terug naar 2006. Het Angolese staatsoliebedrijf Sonangol koopt begin dat jaar via de Nederlandse vennootschap Esperaza een indirect belang in het Portugese oliebedrijf Galp. Het blijkt een lucratieve investering. Galp gaat later dat jaar naar de beurs, waardoor de waarde van de aandelen flink stijgt, en maakt daarna elk jaar miljoenen winst.

Maar eind 2006 besluit Sonangol, dat onder leiding staat van de peetvader van Dos Santos, om een deel van die waardevolle aandelen in Esperaza over te dragen. De nieuwe eigenaar wordt Sindika Dokolo, de man van Isabel dos Santos en een bekende Congolese kunstverzamelaar.

Het is een droomdeal voor de schoonzoon van de president. Hij hoeft slechts 75 miljoen euro te betalen voor een belang dat inmiddels rond de 115 miljoen euro waard is. En nog mooier: van de koopsom hoeft hij slechts 15 procent te voldoen. Het restant zet Sonangol om in een lening, die bovendien pas na elf jaar opeisbaar is. Het bv’tje van Dokolo, Exem Energy BV in Amsterdam, hoeft deze lening alleen maar af te lossen met de dividenduitkeringen van het Portugese oliebedrijf Galp.

Maar al die jaren komt er geen dividend van Galp bij Dokolo terecht. Het Portugese oliebedrijf keert weliswaar winst uit aan het Nederlandse Esperaza, maar daar verdwijnt het in een pot die voller en voller wordt. Het geld hoopt op, Esperaza keert het niet uit aan de aandeelhouders, Dokolo en Sonangol.

Dat is voordelig voor de schoonzoon van de president. Want toen hij de aandelen kreeg werd afgesproken dat hij die lening alleen hoefde af te betalen als er dividend werd uitgekeerd. Nu er geen dividend komt, hoeft Dokolo de lening van Sonangol ook niet af te lossen. Voor het staatsoliebedrijf is het juist nadelig dat er geen dividend wordt uitbetaald: dat geld kan het arme, noodlijdende land juist goed gebruiken. In de tien jaar tijd tot 2017 belandt er in totaal 147,4 miljoen euro aan dividend bij Esperaza. Dat geld behoort toe aan de Angolese staat.

Uiteindelijk besluit Dokolo in 2017 om de lening aan staatsoliebedrijf Sonangol toch af te lossen met zijn Nederlandse bedrijf Exem Energy.

Het grote gegoochel

En dan begint het grote gegoochel, met hulp van zijn vrouw Dos Santos en onder meer het Nederlandse trustkantoor TCA, dat geen grote naam heeft in de sector en niet te vinden is op internet.

Isabel dos Santos is dan net een jaar president-directeur van het oliebedrijf Sonangol, benoemd door haar vader. Op 30 juni krijgt ze in die hoedanigheid een briefje van Exem, de Nederlandse bv van haar man. Of hij de lening, met rente opgelopen tot ongeveer 72 miljoen euro, mag afrekenen in Angolese kwanza’s. In augustus stuurt Dos Santos haar man namens Sonangol een briefje terug. „We are willing to accept your proposal (…).”

De wisseltruc is gunstig voor Dos Santos en Dokolo. De kwanza’s zijn buiten Angola niet vrij verhandelbaar en daardoor waardeloos. Het echtpaar is blij op deze manier van een deel van hun grote hoeveelheden kwanza’s af te kunnen. Bovendien hanteren Dos Santos en haar echtgenoot ook nog eens een lage wisselkoers, die sterk verschilt van de werkelijke waarde van de kwanza. Daardoor hoeft het echtpaar dik 50 miljoen dollar minder aan Sonangol af te lossen. Met de betaling in kwanza’s is Dokolo van zijn schuld aan Sonangol af.

Nu staat niets de verdeling van de pot met bijna 150 miljoen euro dividend in Esperaza meer in de weg.

Maar dan, in november 2017, komt er een grote tegenslag voor Dokolo en zijn echtgenote. De vader van Dos Santos moet in september van dat jaar na bijna veertig jaar aftreden als president van Angola. Zijn opvolger en partijgenoot João Lourenço besluit in november geheel onverwachts hard op te treden tegen de corruptie door de familie Dos Santos. Een van zijn besluiten: op 15 november ontslaat hij Isabel dos Santos als bestuursvoorzitter van staatsoliebedrijf Sonangol.

Op de dag van haar ontslag leegt Dos Santos nog snel de bankrekeningen van Sonangol. Een bedrag van 38 miljoen dollar verdwijnt in één dag naar een van haar vennootschappen in Dubai. Voor „advieswerk”, staat op de in de haast opgestelde facturen.

Er is sprake van „kleptocratische transacties” en „corruptie” tot op het hoogste niveau, concluderen arbiters

Ook voor de pot dividend in Esperaza, die buiten bereik van Dos Santos en Dokolo dreigt te raken, moet een oplossing komen. Om dat geld uit te keren moeten Sonangol en Exem Energy, samen aandeelhouders van Esperaza, hiermee instemmen. Maar nu Isabel dos Santos haar greep op het staatsoliebedrijf is kwijtgeraakt, zullen de nieuwe bestuurders niet zomaar tekenen voor een miljoenenbetaling aan Dokolo.

En dus moet het Amsterdamse trustkantoor TCA snel worden ingeschakeld, om te doen alsof al eerder was besloten om de pot met geld te verdelen.

Directeuren Robert van der Velden en Robert van Lier ontvangen op 17 november, twee dagen nadat Dos Santos is afgezet, een mailtje van de Portugese topadvocaat Brito Pereira met een drietal documenten. TCA is als trustkantoor bestuurder van Exem. En daarom vraagt Pereira, verbonden aan het prestigieuze Spaanse kantoor Uría Menéndez, of TCA die stukken namens Exem kan ondertekenen. Met een van deze besluiten wordt geregeld dat er 52,6 miljoen euro naar Exem gaat. „If you can send them back today that would be great”, mailt advocaat Brito Pereira. Van der Velden stuurt ze direct door naar een medewerker. „Heeft haast.”

De medewerker gaat direct aan de slag en stuurt nog geen uur later, op die 17e november, de door trustbestuurder Van Lier getekende documenten met een stempel terug naar Portugal.

Maar welke datum staat er op de documenten? „Signed on the 14th day of November 2017.” Precies een dag vóórdat Isabel dos Santos werd afgezet als bestuurder van Sonangol. De documenten zijn door de advocaten en vertegenwoordigers van Dos Santos vervalst om de miljoenen nog snel aan Dokolo te kunnen uitkeren. Isabel dos Santos zegt in een reactie dat er „geen basis is” om te veronderstellen dat de documenten vervalst zijn.

Bij TCA weten ze heel goed dat de dienstverlening aan de vennootschappen van Dos Santos en haar man Dokolo riskant is. De bedrijven van Dos Santos werden in Nederland al meermalen geweerd vanwege de hoge risico’s op corruptie en witwassen, blijkt uit documenten in handen van NRC. Deutsche Bank en ING verzochten haar tussen 2014 en 2015 al elders te gaan bankieren. Ook werd ze vanaf 2013 twee keer weggestuurd bij trustkantoren, bedrijven die ingehuurd worden om de directie te voeren over vennootschappen en de administratie te verzorgen.

Vervelend, maar voor Dos Santos geen onoverkomelijk probleem. Ze heeft inmiddels eigen banken, in Portugal en Kaapverdië. En voor de „trustdiensten” kan ze terecht bij TCA, een bedrijf dat „meer onder de radar” opereert. Het kantoor „speelt in de derde divisie”, mailt een advocaat van Dos Santos in 2015 aan zijn collega’s. „Ze hebben 120 bedrijven onder beheer en zijn echt heel klein. Alleen wij zullen uiteindelijk bijna 10% van de omzet vertegenwoordigen.” Maar, schrijft hij ook: „We moeten geen belangrijke zaken aan hen overlaten.”

Verder is het een prima kantoor, vervolgt de advocaat, dat weinig aandacht trekt. „Om de een of andere reden valt De Nederlandsche Bank hen niet lastig met onze bedrijven. Vorige week nog hadden ze een inspectie en namen ze een reeks documenten van verschillende klanten mee, maar niets van onze bedrijven.”

TCA durft het met Dos Santos wel aan. Al schrijven zij zelf in een intern risicoprofiel ook dat het „bruto risico” bij Exem Energy bv „hoog” is. „Vanwege de sector waarin de indirecte deelnemingen actief zijn, olie en gaswinning, alsmede het land van de onderliggende deelnemingen (Angola), kan men spreken van een potentieel verhoogd integriteitsrisico vanwege de kans op witwassen en corruptie. Daarnaast is de UBO [de uiteindelijke eigenaar, Dokolo] te kwalificeren als een PEP [politically exposed person] wat een verhoogd risico ivm corruptie met zich meebrengt.”

En in de zomer van 2017, slechts enkele maanden voordat TCA de vervalste documenten tekent om de miljoenen dividend uit te keren aan Dokolo, stuurt TCA-directeur Robert van der Velden een kort mailtje naar een collega over Dokolo. „Sta jij ook op de lijst van google meldingen??”, vraagt hij, terwijl hij een screenshot doorstuurt van een Google Alert over de man van Dos Santos. „Congolees vredegerecht veroordeelt broers Dokolo tot celstraf.” Zijn cliënt Dokolo en zijn broer blijken net een jaar cel te hebben gekregen vanwege fraude met vastgoed.

Toch blijven Robert van der Velden en Robert van Lier belangrijke besluiten voor Dokolo uitvoeren.

De 52,6 miljoen euro dividend die uit de pot is gehaald en bij het bedrijf van Dokolo is beland, wordt nog verder uit zicht gezet. Daarvoor wordt in 2018 opnieuw een papieren werkelijkheid gecreëerd, die trustkantoor TCA op verzoek van de Portugese advocaten weer ondertekent.

Het Amsterdamse trustkantoor stuurt in februari 2018 een briefje aan bank EuroBic in Portugal, of ze even 52,6 miljoen euro kunnen overmaken naar een Portugees bedrijfje van Dos Santos. Normaal gesproken stellen banken moeilijke vragen bij dit soort grote transacties. Maar niet EuroBic, dat deels in handen is van Dos Santos. Zonder vragen te stellen voert de bank de opdracht uit.

En zo verdwijnen op die dag miljoenen van het ene bedrijfje van Dos Santos, via een bank van Dos Santos naar een ander bedrijfje van Dos Santos. Vervolgens verdwijnt een deel van het geld uit zicht: in oktober 2020 staat er nog slechts 28 miljoen euro op de bankrekening in Portugal. Waar de overige 24 miljoen is gebleven, is onbekend. De Portugese bankier (45) die verantwoordelijk was voor de betalingen pleegde twee weken na publicatie van de Luanda Leaks in 2020 zelfmoord in zijn huis in Lissabon.

Advocaat Schutte zit eind oktober in de vergaderkamer van zijn kantoor en windt zich op. Hij is nu ruim twee jaar bestuurder van Esperaza. Hij heeft de afgelopen jaren de hele administratie binnenstebuiten gekeerd. Onderzoek gedaan naar alle betrokken personen en geconcludeerd dat de corruptie er vanaf druipt. Schutte: „Zoals iemand in Portugal het omschreef: ‘Je koopt een hond en betaalt met de haren van de hond.’”

Het Nederlands Arbitrage Instituut (NAI) beoordeelde in 2021 in een zaak tussen Exem en Sonangol de transactie waarmee Dos Santos en haar man de waardevolle aandelen in het Portugese oliebedrijf Galp in handen kregen. De arbiters van het NAI trokken harde conclusies: het zijn „kleptocratische transacties” en er is sprake van „corruptie” tot op het hoogste niveau. De aandelen in Galp moest Dos Santos teruggeven aan de Angolese Staat. De transactie werd nietig verklaard.

Daarnaast ging Schutte met zijn bevindingen bij het Openbaar Ministerie langs en bood aan informatie te delen. Op papier is het bestrijden van dit soort fraude en corruptie immers een zogeheten speerpunt van het OM.

Maar Schutte ziet dat het in de praktijk niet opschiet. „Er lopen wel onderzoeken, maar in de praktijk komt er weinig van terecht. Dat is ernstig.” Nederland is er zo wel verantwoordelijk voor dat zwart of grijs geld het EU-stelsel in kan komen, zegt hij. „Mensen als Dos Santos willen hun foute geld de legale Europese economie in krijgen en gebruiken dan Nederland als doorsluisland.” Want dat gaat heel eenvoudig; richt een Nederlandse bv op, huur dure adviseurs zoals fiscalisten en notarissen in, en het kan beginnen. „Terwijl we een poortwachtersfunctie hebben als land.”

„Ik zie me gedwongen om een procedure te starten omdat het Nederlandse Openbaar Ministerie dat nalaat”, zegt Schutte. „Het OM zegt dat het niet in het Nederlands belang is om te vervolgen, omdat Dos Santos geen Nederlands staatsburger is. Maar ook in Angola en Portugal wordt Dos Santos niet vervolgd.” Bovendien, zegt Schutte, heeft Nederland verduistering en witwassen mogelijk gemaakt. „Nederland zegt dat het internationale corruptie bestrijdt. Dan moet je op z’n minst de Nederlandse facilitators vervolgen.”

Ondertussen heeft Isabel dos Santos nog niets aan de Angolese staat terugbetaald en is ze nog altijd op vrije voeten. De strijd om het vermogen dat ze met haar echtgenoot bij elkaar sprokkelde, moet ze voortaan wel alleen voeren. Haar man Sindika Dokolo overleed in 2020 bij een duikongeluk in Dubai. Zijn kinderen zijn nu als erfgenamen gedagvaard.

Dos Santos lijkt zich over de juridische procedures niet heel druk te maken. Af en toe post ze een foto op haar Twitteraccount, van een vliegtuigtrip of vrolijke kiekjes vanuit een of ander zonnig oord. Alleen in maart dit jaar gaf ze commentaar op de juridische strijd die ze in verschillende Europese landen en Angola voert. „Ik was het slachtoffer van een coup door de Angolese overheid, ik ben een vechter, ik geef niet op als mijn vijanden voor mij staan, ik heb hele goede advocaten (..).”