Hoe Arnold Karskens de NPO tot het uiterste drijft

Frederieke Leeflang is het zat. Het is 24 oktober vorig jaar, daags voor ze het voornemen tot een tweede sanctie aan de rechts-radicale omroep Ongehoord Nederland bekendmaakt. „In al jullie uitingen en gedragingen”, mailt ze, „blijkt helaas dat jullie geen boodschap hebben […] aan de samenwerkingsverplichting in het bestel”.

Het zijn de meeste ferme termen die de bestuursvoorzitter van de NPO het voorbije jaar richt aan Arnold Karskens. Ze wil niet met hem praten over een uitzending van Ongehoord Nieuws die de gemoederen bezig houdt, van Hilversum tot Den Haag. Daarin werden willekeurig beelden getoond van zwarte jongeren die witte mensen aanvallen, en het n-woord werd gretig gebezigd. Leeflang vindt het „eigenlijk niet zo goed te begrijpen” waarom Karskens haar daar toch weer voor uitnodigt. Dat is „op dit moment niet opportuun”.

Inmiddels, sinds maandagmiddag, is duidelijk dat de NPO helemaal niet meer verder wil met aspirant-omroep ON. Het NPO-bestuur maakte bekend staatssecretaris Gunay Uslu (Media, D66) te verzoeken om de voorlopige erkenning van ON in te trekken. Het nieuws, een unicum in de Nederlandse omroepgeschiedenis, volgt op het definitief worden van een derde sanctie voor de omroep, met een boete van ruim 131.885 euro ofwel 3,5 procent van het budget.

De NPO zegt „in haar taakuitvoering”  te worden „belemmerd” door een gebrek aan samenwerkingsbereidheid van ON, in meerdere opzichten.

Hoe kwam de NPO tot deze historische stap? Leeflang, blijkt uit mails en documentatie die na een beroep op een Woo-verzoek eerder dit jaar gedeeld werden, heeft lang van de inhoud willen wegblijven. Het bestuur leunt op de oordelen van de NPO-ombudsman, op andere omroepen en de opstelling van Ongehoord Nederland in een balanceeract op onbekend terrein voor de NPO. Maar Karskens drijft het bestuur tot het uiterste. Een reconstructie van een jaar gedoe met ON.

Lees ook: NPO vraagt staatssecretaris om erkenning van Ongehoord Nederland in te trekken

‘Ze maken Nieuwsuur’

De raming van de kosten voor het programma ON! op het nieuws is ruim, zeker voor een lunchprogramma. De jonge omroep van oud-oorlogscorrespondent Karskens heeft in het najaar 2021 grote plannen met het decor van dit programma waarin rechts-radicale politici vrij baan krijgen. Frans Klein, directeur Video van de NPO, wil de begroting ijken op die van Goedemorgen Nederland, de WNL-talkshow in de ochtend. Maar daar wil ON zich niet aan spiegelen. „Ze maken Nieuwsuur, niet Goedemorgen Nederland”, tekent een NPO-functionaris op na een discussie met ON.

Het programma, dat uiteindelijk Ongehoord Nieuws gaat heten, komt er op dinsdagen en donderdagen na het NOS Journaal van 12 uur. Na de start, op 22 februari 2022, kort voor de Russische invasie in Oekraïne, regent het direct klachten over de nieuwe omroep. Leeflang stelt voor om het daar over te hebben met de ON-directie. Ze is overgekomen van de juridische poot van Deloitte die zij leidde, en sinds twee maanden baas van de NPO. „Leuk om jullie dan te ontmoeten”, schrijft ze voorafgaand aan een kennismaking in de studio van ON in Nootdorp. Het is duidelijk dat de omroep een veeleisend dossier zal worden. Maar: „Het is niet aan mij om jullie inhoudelijk de maat te nemen.”

Er is al een probleem. Karskens accepteert maar geen ‘nee’ over een voor hem wezenlijk programma: het Zwartepietenjournaal. Het Sinterklaasjournaal (NTR) heeft de voorbije jaren het stereotype uit de NPO gebannen, maar Karskens geeft niet op. In een poging er „als verstandige mensen” uit te komen, nodigt hij Klein halverwege mei uit voor een „kopje koffie”. De NPO heeft er volgens hem belang bij dat „er aan het eind van het jaar geen politieke/publicitaire storm opsteekt die de publieke omroep ongewenst in de spotlights zet”. Dat ON toch een pitch doet, ergert Klein: „Dit is niet hoe een samenwerkende omroep eruitziet.” De missie van een omroep leidt niet „per definitie tot honorering van programmawensen”.

‘Kankergezwel’

Aanvankelijk doet het interview met Filip Dewinter weinig stof opwaaien. De Vlaamse rechts-radicale politicus krijgt op 10 mei 2022 op de Nederlandse televisie de ruimte om zijn boek Omvolking te bespreken. Hij waarschuwt voor migrantenwijken die zich „als een kankergezwel” uitbreiden. Maar als vier dagen later een witte schutter tien zwarte Amerikanen om het leven brengt, en hij geïnspireerd blijkt door de omvolkingstheorie waarin de witte bevolking bewust zou worden ‘vervangen’, staat Ongehoord Nieuws ineens met terugwerkend kracht in de spotlights.

Het NPO-bestuur acht het „niet uitgesloten” dat er tot geweld of haat is aangezet, laat Leeflang in juli aan staatssecretaris Uslu weten. Die krijgt er Kamervragen over. De NPO heeft twee advocatenkantoren gevraagd de uitzending te analyseren, maar deze adviezen zijn vertrouwelijk.

De Mediawet stelt dat een omroep passende maatregelen tegen aanzetten tot geweld of haat neemt. Maar zelfs als de rechter heeft geoordeeld dat daar sprake van is, staat een sanctie niet vast. Zoals na de antisemitische complottheorieën die te horen waren bij het nachtelijke inbel-radioprogramma Gaan! van BNNVARA, in september 2019. Een van de inbellers, die verminderd toerekeningsvatbaar bleek, kreeg een voorwaardelijke taakstraf. De jonge presentator, die ontkwam aan vervolging door het OM, betuigde spijt voor zijn lakse optreden. De NPO liet het begaan.

Maar bij Ongehoord Nieuws is er geen sprake van per ongeluk, of sorry. Dewinter is volgens Karskens een belangrijk politicus en ‘omvolking’ noemt hij een demografische gegeven. Rechts-radicale opvattingen moeten de ruimte krijgen, vindt hij.

NPO Ombudsman Margo Smit stelt in juni vast dat ON-presentatoren onvoldoende tegengas geven bij dubieuze en onware claims, zoals ook bij Dewinter. Haar rapport leidt tot de eerste sanctie voor ON, waarbij het NPO-bestuur de schending van de Journalistieke Code interpreteert als tekortkoming in de samenwerkingsverplichting. De boete bedraagt bijna een ton, 2,5 procent van het budget.

Karskens wekt intussen verdere irritatie in Hilversum als hij als enige niet tekent onder het journalistieke beleidsplan getiteld Scherp*Stellen. De aangescherpte scheiding tussen nieuws en actualiteit enerzijds en opinie anderzijds vindt Karskens „arbitrair en irreëel”, laat hij weten aan de opsteller van het NPO-beleidsplan. „Journalistiek is nimmer geheel onafhankelijk, onpartijdig en waarheidsgetrouw”, vindt hij.

Lees ook: ‘Ongehoord Nederland uit bestel zetten is onontgonnen gebied’

‘Dit kan echt niet’

Blunderend begint Ongehoord Nieuws aan het nieuwe seizoen, in augustus. Een tendentieus item over de Postcode Loterij leidt tot een paginalange rectificatie-eis van de loterijstichting, die ON integraal op de nieuwe correctiepagina zet onder het kopje ‘Oeps’. Twee weken later deelt de nieuwe Ongehoord Nieuws-presentator Raisa Blommestijn verdachtmakingen over Jaap van Dissel, nadat een vals opgemaakt bankafschrift van de directeur Infectiebestrijding van het RIVM circuleerde. Er blijkt niets van te kloppen. Weer iets voor ‘Oeps’.

Toch is er begin september ook sprake van vooruitgang. De rectificatierubriek bijvoorbeeld. En Karskens blijkt toch bereid het journalistieke beleidsplan te steunen. In een gesprek met Leeflang en EO-voorzitter Arjan Lock, die de omroepen vertegenwoordigt, zegt hij dat toe.

En dan is het 15 september. Een uitzending van Ongehoord Nieuws is zeven minuten op weg, als presentator Arlette Adriani zich tot de camera richt en beelden aankondigt die „als schokkend” kunnen worden ervaren. Lukraak geplukte flimpjes van internet moeten illustreren dat ook zwarte mensen racist kunnen zijn. Als Blommestijn daarna stelt dat „op grote schaal op het internet” te zien is hoe „blanken door negers in elkaar worden geslagen”, barst de bom.

De willekeurige beelden blijken geen aantoonbaar ‘anti-wit’ geweldsmotief, stelt Pointer (KRO-NCRV) vast.

In een verklaring stellen de overige omroepen dat de grens is bereikt „daar waar onder de mantel van journalistiek racistische ideeën worden verspreid.” Maar alleen KRO-NCRV-directeur Peter Kuipers deelt zijn wens voor de nucleaire optie die dag openlijk in NRC: ON moet eruit. Enkele collega-directeuren vinden dat dit niet aan de klasgenoten is; hier moet toch echt de leraar optreden. Het NPO-bestuur dus.

‘In onze ogen geen journalistiek’

Maar de omroepen doen wel íéts. Ze trekken zich uit het genreoverleg Journalistiek terug, zolang Karskens deelneemt. ON bedrijft „in onze ogen geen journalistiek”, stellen ze. Het is een van de punten waarmee de NPO onderbouwt dat ON niet tegemoet komt aan de samenwerkingsopdracht. Een ander is dat de leiding van de NTR, de zogeheten taakomroep zonder leden die voor administratie is gekoppeld aan de aspirant-omroep, steeds meer gewetensbezwaar constateert bij personeel dat moet samenwerken met ON.

Karskens ondertekent intussen wel het journalistieke beleidsplan, maar voorkomt daarmee geen tweede sanctie. Die wordt opgelegd wordt omdat ON „de wettelijke verplichting tot samenwerking bij de uitvoering van de publieke mediaopdracht niet nakomt”, volgens de NPO. De boete: 56.065,45 euro. Op de buis melkt Karskens de strijd tegen de NPO uit, met oproepen voor donaties in de nieuwsbrief aan de leden. Het juridische gevecht tegen de sancties van de NPO moet uit de verenigingskas gefinancierd worden. ON gaat steeds in beroep, tot nu toe tevergeefs.

Karskens spreekt weer van censuur, eind september, nu hij definitief geen Zwartepietenjournaal mag maken. Leeflang en Smit blijven steeds kop van Jut. In een gesproken column, „Dictatuur op komst”, begin februari dit jaar, begint hij met de NPO-voorzitter om via Kafka, 1984 en de NPO Ombudsman te eindigen bij Mao en Stalin. Er verschijnt ook een zogenaamd onthullend verhaal van ON over Smit, vol flinterdunne verdachtmakingen over belangenverstrengeling. Zij reageert er niet op.

De NPO, blijkt nu, neemt dit soort uitingen zeer serieus bij het beoordelen van de samenwerkingsbereidheid die ON nu mogelijk fataal wordt. De derde sanctie is weliswaar op basis van het tweede kritische rapport van de NPO Ombudsman van eind vorig jaar, maar in de onderbouwing wordt.

Inmiddels schrijft de NPO ook zwart op wit dat ON „blijkens de uitzendingen van 10 mei en 15 september 2022” niet aan de vereisten voldoet om aanzetten tot haat en geweld te voorkomen. Opgeteld bij de aanvallen richting Margo Smit, een gebrek aan verbetering in de uitzendingen en bij voortduring in twijfel trekken van de Journalisieke Code, is voor de NPO de maat vol. En zo grijpt het NPO-bestuur, onder leiding van Frederieke Leeflang, naar „het uiterste middel dat de wetgever de NPO heeft toegekend” – het ongekende verzoek aan de staatssecretaris.