Het succes van Kick Out Zwarte Piet – en zijn beperkingen

Bijna twintig jaar lang had huisschilder Job Bezuijen (58) met veel liefde en inzet de sinterklaasoptocht georganiseerd in zijn woonplaats Koudekerk aan den Rijn. Eind vorig jaar kwam daar abrupt een eind aan.

Zo’n dertig actievoerders van Kick Out Zwarte Piet bezochten op 23 november de raadsvergadering van Alphen aan den Rijn, de Zuid-Hollandse gemeente waartoe Koudekerk behoort. Ze riepen leuzen en ontrolden spandoeken. Burgemeester Liesbeth Spies (CDA) legde de vergadering tijdelijk stil. De actievoerders kondigden aan te zullen demonstreren bij de sinterklaasintocht in het dorp van vierduizend inwoners. „Dat zou chaos worden”, aldus Bezuijen. „Er meldden zich meteen tien man bij me die zeiden die demonstranten te zullen opwachten met rotte eieren.”

Hij herinnerde zich televisiebeelden van eerdere intochten met kinderen tussen politieagenten, zoals in het naburige Gouda in 2014. Zoiets wilde hij in Koudekerk nooit laten gebeuren. Ook dreigde Alphen hem, voor het eerst in twintig jaar, de vergunning te onthouden als hij met de Zwarte Pieten zou doorgaan. „Ik besloot ermee te kappen”, zegt Bezuijen, „en het stokje over te geven aan de nieuwe generatie vrijwilligers. Die dacht wat gemakkelijker over roetveegpieten. Die lui van Kick Out Zwarte Piet schrijven ook nog eens voor hoe veel, of liever hoe weinig roetvegen zo’n Piet mag hebben. Tsjonge jonge, dat ging toch nergens meer over? We hadden het toch over een onschuldig kinderfeest?” Aan het eind van de feestelijke intocht op 25 november, bedankte de Sint „meneer Job” voor al zijn inspanningen. Hij mocht van zijn welverdiende rust gaan genieten.

Intussen werd de PVV van Geert Wilders de grootste partij van het land. In 2014 kwamen Wilders en huidig Tweede Kamervoorzitter Martin Bosma met een initiatiefwet om gemeenten te verplichten Zwarte Piet in te zetten bij sinterklaasintochten. De Tweede Kamer stemde het voorstel weg, maar in het PVV-verkiezingsprogramma van 2023 staat simpelweg: „Zwarte Piet blijft”.

Als de PVV het blijft opnemen voor Zwarte Piet, laat ik me in december weer zwart schminkenJos Bezuijen huisschilder

Vorige maand kwam het nieuws dat Kick Out Zwarte Piet (KOZP) zichzelf na vijftien jaar strijd eind 2025 opheft. Nu begint Jos Bezuijen zich toch achter de oren te krabben. „Als de PVV gaat regeren en het voor Zwarte Piet blijft opnemen, haal ik mijn spulletjes weer uit de kast en laat ik me in december zwart schminken.”

Snelle omslag

Volgens oprichter Jerry Afriyie van KOZP is er sinds 2010 veel vooruitgang geboekt, zo zei hij in interviews vorige maand, en is het bijna tijd het „stokje door te geven aan de samenleving”. KOZP beraadt zich nog wel op acties voor de komende twee sinterklaasintochten, die van eind 2024 en 2025. Deze zaterdag komen activisten van KOZP daarvoor in Amsterdam bijeen.

De opheffingsdatum van KOZP was bij de oprichters al langer bekend. In november 2021 zei Afriyie in een interview met NU.nl in december 2025 met KOZP te willen stoppen. De Amsterdamse beeldend kunstenaar Raul Balai zegt dat zelfs al bij de oprichting van de stichting achter KOZP (Nederland wordt beter) in 2010 was afgesproken na vijftien jaar de acties te beëindigen. De oprichters van de stichting, onder wie Afriyie en Balai, gingen ervan uit dat het binnen vijftien jaar zou lukken Zwarte Piet helemaal uit Nederland te verdrijven. „Bovendien wisten we al in 2010 dat de inzet tegen racisme en discriminatie veel van ons zou vragen gezien alle weerstanden, bedreigingen en scheldpartijen”, zegt Balai die vooral achter de schermen actief was.

Zijn mailbox en sociale-media-accounts stroomden onlangs weer vol met het n-woord, gevolgd door teksten als: „blijf met je kankerpoten van onze VOC af”. „Zoiets houdt niemand lang vol”, zegt Balai, „al hebben de meesten van ons in die vijftien jaar wel een dikkere huid gekregen.” Hij noemt het een „drogredenering” dat de activisten zich in de voet schoten door het „leuke kinderfeest”, zoals huisschilder Bezuijen en andere verdedigers van Zwarte Piet de intocht consequent noemen, te gebruiken voor hun protestacties. „Als je ergens tegen bent, moet je demonstreren op de plek die ertoe doet. Als je tegen fossiele brandstof bent, ga je naar het Shell-gebouw, zoals Extinction Rebellion doet. Als je tegen Zwarte Piet bent, ga je naar Zwarte Piet.”

De felle reacties van tegenstanders en het regelmatig harde politieoptreden leverden de activisten van KOZP ook sympathie op. „Na incidenten als die in Eindhoven en Dokkum of Staphorst kregen we regelmatig nieuwe aanmeldingen”, vertelt Balai. „Mensen zeiden: ik had niet zoveel met jullie standpunt, maar als het zo moet, laten we dan maar kappen met die Zwarte Piet.” Hoeveel donaties dat KOZP opleverde, zegt Balai niet te weten.

Blokkeerfriezen

Een volgens Balai belangrijk moment in de strijd tegen Zwarte Piet, was een incident bij RTL Late Night in oktober 2018. De redactie had Jenny Douwes uitgenodigd om terug te blikken op gebeurtenissen in Dokkum, een jaar eerder. Douwes had daar met tientallen andere ‘Blokkeerfriezen’ een bus met KOZP-demonstranten tegengehouden. Het OM besloot Douwes en veertien anderen te vervolgen voor onder meer het anderen ontnemen van het demonstratierecht en het creëren van een gevaarlijke verkeerssituatie. Douwes werd ook verdacht van opruiing. De vijftien Friezen kregen van de rechter een taakstraf opgelegd van negentig uur, een straf die standhield tot en met de Hoge Raad.

Douwes wilde een jaar na ‘Dokkum’ wel terugkijken in de RTL-uitzending, maar eiste dat ze niet aan tafel hoefde te zitten met Jerry Afriyie van KOZP. De redactie ging akkoord; Afriyie moest aan de zijkant plaatsnemen. Pas aan het einde van het item zei presentator Twan Huys dat de redactie spijt had van deze toezegging en nodigde hij Afriyie alsnog aan tafel uit.

Een beter voorbeeld van ‘white privilege’ kan Balai zich nauwelijks voorstellen, zegt hij. „Er ontstond precies weer het beeld van de zwarte persoon die zich onderdanig moest gedragen, in dit geval ook nog eens afgedwongen door een witte [later veroordeelde] verdachte.”

Incidenten als dit bevestigden reserves bij veel KOZP-activisten over ‘de media’ en hun veelal witte journalisten. Gelukkig waren er ook de sociale media, zegt Balai. „We waren de eerste generatie activisten die niet meer afhankelijk was van de codes en invalshoeken van jullie, ha ha: de door witte journalisten gedomineerde media.” Ook was onder migrantengroepen een nieuwe, zelfbewuste generatie jonge activisten aangetreden „die in Nederland was geboren en op bijvoorbeeld sociale media gemakkelijk zijn weg wist te vinden”.

Scholen gaan Roetveegpiet echt niet weer inwisselen voor Zwarte PietRaul Balai kunstenaar

Dat alles gaat niet meer weg en is een blijvende erfenis, zegt Balai, „of er nou een kabinet met de PVV komt of niet”. „De Hema gaat echt niet meer Zwarte Piet op zijn feestartikelen zetten. Scholen gaan de roetveegpiet echt niet weer inwisselen voor Zwarte Piet. De excuses voor het slavernijverleden worden niet meer teruggedraaid. De maatschappelijke onderstroom tegen anti-racisme is daarvoor veel te sterk, in elk geval sterker dan de gebeurtenissen in Den Haag suggereren. En vergeet niet: ook wijzelf gaan nog anderhalf jaar door.”

Jaarlijks protest

Zwarte Piet mag dan niet volledig zijn uitgebannen, het klimaat rond deze figuur is binnen anderhalf decennium drastisch veranderd. Zwarte Piet verdween uit honderden sinterklaasintochten, zijn afbeelding verdween van feestartikelen voor 5 december. Mede onder invloed van tientallen Black Lives Matter-demonstraties in Nederland, waarbij KOZP vaak in de organisatie zat, veranderde ook de maatschappelijke kijk op het koloniale verleden. In 2022 kwamen er excuses van het kabinet voor het slavernijverleden, in 2023 ook van de koning.

„Dat is een enorm snelle omslag als je het vergelijkt met de grote sociale bewegingen uit de jaren zestig, zeventig en tachtig”, zegt Jacquelien van Stekelenburg, hoogleraar sociale verandering en conflict. „Homonetwerken, vrouwenrechten, daar gingen jáááren overheen.” Ze ziet een parallel tussen KOZP en Extinction Rebellion. Beide bewegingen weten volgens haar het verzet tegen een groot en complex probleem (klimaatverandering, racisme) terug te brengen tot een strijd tegen één symptoom: subsidies en fiscale faciliteiten voor fossiele subsidies, en Zwarte Piet. „Daar kun je alles aan ophangen, heel slim.” KOZP volgde bovendien „een logische jaarkalender. Het protest kwam elk jaar terug. Dat is een prachtige manier om een issue te agenderen.”

In het geval van Zwarte Piet was ook gedrag van politici van invloed, aldus Van Stekelenburg. Premier Mark Rutte trapte eerst op de rem („Zwarte Piet is nu eenmaal zwart”, zei hij in 2013), maar maakte in 2020 bekend dat zijn standpunt „grote veranderingen” had doorgemaakt. Rutte toonde begrip voor mensen die zich gediscrimineerd voelden wegens Zwarte Piet en nodigde een delegatie van zwarte activisten uit in het Torentje. Peilingen van eind 2020 lieten een relatief stevige daling zien in de steun voor Zwarte Piet – mede door de Black Lives Matter-demonstraties dat jaar, denkt Van Stekelenburg. Zeven procent van de mensen die van mening was veranderd, zei volgens tv-programma EenVandaag dat Ruttes uitspraak een rol speelde in hun meningsvorming.

Ook bij gemeenten werkte die door, zegt Van Stekelenburg. Het werd bon ton Zwarte Piet bij intochten te schrappen. Mede naar aanleiding van het Toeslagenschandaal, dat institutioneel racisme bij de Belastingdienst blootlegde, zei Rutte uiteindelijk te streven naar „nul racisme” in de samenleving.

Racistische karikaturen

Wie KOZP na de opheffing zeker zal missen, is Dick Strijk (64). Toen Sinterklaas in 2015 Meppel aandeed, met in zijn kielzog tientallen activisten, werd de zorgcoördinator op een mbo-school geraakt door de verhalen van Afriyie over racistische karikaturen als erfenis van kolonialisme en slavernij. Wat Afriyie vertelde sloot bovendien aan „bij de pijn die ik had gezien in mijn vorige woonplaats Assen, toen ik Molukkers onder mijn vrienden had. Hun kinderen hadden het zwaar in de sinterklaastijd; ze kregen pepernoten naar hun hoofd, werden gepest.”

Strijk, ook actief in de Meppeler gemeentepolitiek, begon te strijden voor een andere opzet van sinterklaas, ook op zijn eigen school. „Dat leverde me glazige blikken op van collega’s en buiten school zelfs doodsbedreigingen. Wat heeft Zwarte Piet nou met racisme te maken, vroegen collega’s me? KOZP hielp dat uitleggen.” Strijk zou het prettig vinden als de organisatie ook na 2025 druk op de ketel hield. „Het is sterker om protesten centraal te organiseren zoals KOZP deed, dan af te wachten wat er lokaal aan actiebereidheid is, zeker in gebieden zoals hier buiten de Randstad.”

De cijfers lijken hem gelijk te geven. Er zijn aanwijzingen dat KOZP op de grenzen van haar succes is gestuit. Zo kwam er een eind aan de gestage daling van de steun voor Zwarte Piet in de peilingen: na sinds 2013 alsmaar gedaald te zijn vanaf 89 procent, bleef die volgens cijfers van EenVandaag vanaf 2020 hangen op rond de 55 procent. En in sommige van de tientallen gemeenten die Zwarte Piet de laatste jaren inruilden voor roetveegpieten, is een tegenbeweging op gang gekomen. In Rijswijk organiseerde een politicus van een lokale partij vorig jaar een alternatieve intocht (‘manifestatie’) – met Zwarte Piet voorop. Er kwamen zo’n vierhonderd mensen op af.

Volgens cultuursocioloog Peter Achterberg van Tilburg University zijn vooral gematigde mensen van mening veranderd over Zwarte Piet. „KOZP zette mensen zonder duidelijke mening over Zwarte Piet aan het denken. Bij de mensen die altijd al dachten dat met Zwarte Piet niets mis was, zie je een bastion dat daaraan vasthoudt.”

Onder hen de stichting het Sint en Pietengilde, die volgens voorzitter Renee Kirkenier heeft geprocedeerd over de vraag of een burgemeester een oordeel mag vellen over Zwarte Piet bij een vergunningsaanvraag voor een intocht. (Uitkomst: dat mag niet.) En ze plaatsten Sinterklaas én Zwarte Piet in 2015 op de Immaterieel Erfgoedlijst. Het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland haalde het feest in 2022 weer van de lijst af, vanwege Zwarte Piet.

Het gilde noemt Zwarte Piet nog steeds niet racistisch. Volgens hen verbeeldt Zwarte Piet „het donker” en stoelt de figuur „op heidense rituelen”. Daarom moet de piet onherkenbaar zijn. Meer en meer mensen, zegt Kirkenier, willen Zwarte Piet juist behouden of opnieuw invoeren. Cijfers ter onderbouwing heeft ze niet.

Wat vinden kinderen?

Er zijn ook weinig cijfers over de opvattingen van kinderen over Zwarte Piet – om wie het toch allemaal begonnen was? In 2015 voerde een pedagogische afdeling van de Universiteit Leiden onderzoek uit onder 201 witte kinderen van vijf tot en met zeven jaar. De onderzoekers wilden weten of de kinderen Zwarte Piet associeerden met zwarte mensen, en hen dus vatbaar maakte voor een negatief stereotype. Of juist niet.

„De meeste kinderen associeerden Zwarte Piet veel meer met clowns dan met zwarte mensen”, vertelt Judi Mesman, hoogleraar op het gebied van jeugd en sociale rechtvaardigheid. Zij voerde het onderzoek destijds uit en wilde ook weten of het klopte dat kinderen negatieve stereotypen hebben over de zwarte knecht van Sint, zoals „een beetje dom en lui”? Het tegenovergestelde was het geval. „De meeste kinderen vonden Zwarte Pieten juist aardig, hardwerkend en slim”, zegt Mesman.

De hoogleraar plande vervolgonderzoek naar onder anderen oudere kinderen en migrantenkinderen, maar dat kwam nooit van de grond. „Het lukte ons niet genoeg deelnemers te krijgen.” Mesman concludeerde: „Je moet niet alles wetenschappelijk willen onderbouwen. Ervaringskennis is op dit punt belangrijker. Er was destijds al overweldigend anekdotisch bewijs dat zwarte kinderen last hadden van Zwarte Piet in de sinterklaasperiode.”

Doorkijkje

De Lier, een dorp in de gemeente Westland, was eind vorig jaar een van de plekken waar nog wél Zwarte Pieten rondliepen. KOZP demonstreerde er daarom, met Extinction Rebellion (XR). De klimaatactivisten werken sinds 2021 samen met KOZP. „Uit solidariteit, in onze strijd voor rechtvaardigheid”, zegt Noor Blokhuis van XR Solidariteit, een subgroep van XR. In De Lier werden de demonstranten bekogeld met vuurwerk, eieren en aardappels.

De Westlandse burgemeester Bouke Arends denkt dat de bemoeienis van XR extra kwaad bloed zette. „KOZP wilde in gesprek en bevragen. XR zei meteen: ‘Wij eisen, het moet nu afgelopen zijn’.” Dat kwam, zegt hij, bij Westlanders en sinterklaascomités slecht over. XR bedacht ook ná de intocht nog een raadsvergadering te verstoren. Dat vond Arends al helemaal niks.

De confronterende aanpak past bij XR, zegt een woordvoerder van de organisatie. „Wij voeren veel disruptief, ontregelend, actie. Denk aan het zitten op zebrapaden of snelwegen.” En hoewel het de goede kant op gaat, zegt die, blijft de inzet Zwarte Piet om actie vragen. „We houden het in de gaten. Hopelijk samen met anderen.”

Delen





Mail de redactie