Deze vrijdag wordt een belangrijke stap gezet voor de oprichting van een speciaal tribunaal voor het misdrijf agressie tegen Oekraïne. De betrokken staten zijn het eens geworden over het mandaat.
Sinds de Neurenbergprocessen na de Tweede Wereldoorlog, waar de misdaad tegen de vrede voor het eerst als internationaal strafbaar feit werd erkend, is niemand meer vervolgd of veroordeeld voor het misdrijf agressie.
De stap wordt op vrijdag 9 mei formeel aangekondigd door een kerngroep van Europese ministers van Buitenlandse Zaken, in de West-Oekraïense stad Lviv. „Ik denk wel dat de datum als symbolisch kan worden gezien”, zegt minister David van Weel (Justitie en Veiligheid, VVD), zittend aan een tafel in de Nederlandse ambassade in Kyiv. Deze vrijdag viert Moskou de „Dag van de Overwinning”. Het verslaan van nazi-Duitsland wordt herdacht met een grote militaire parade in Moskou. „Rusland noemt het Overwinningsdag, maar het is ook een dag voor gerechtigheid”, zegt Van Weel.
Stilstaan of feestvieren kan Oekraïne nu niet. Terwijl het deze week de Tweede Wereldoorlog herdenkt, blikt het vooruit: hoe kan een Derde Wereldoorlog worden voorkomen? In Kyiv waren daartoe deze week twee internationale conferenties op hoog niveau: één rondom het vraagstuk van gerechtigheid, één over veiligheid. Minister Van Weel was aanwezig bij de eerste bijeenkomst, de Dialogue Group on Accountability for Ukraine, waarvan Nederland is mede-initiatiefnemer is.
Bloemen bij het monument
Van Weel was ook in de bossen ten noordwesten van Kyiv. Hier ligt Boetsja, de stad die symbool werd voor de wreedheid van de Russische strijdkrachten. Gedurende de Russische gevechten en bezetting in 2022 kwamen meer dan vierhonderd burgers door geweld om het leven. Meer dan vijftig van hen werden standrechtelijk geëxecuteerd.
Van Weel legde bloemen bij het monument voor de slachtoffers. Hij is zelf oud-militair. „Ik weet uit landen als Afghanistan of Irak dat het slechtste dat je kunt hebben, wetteloosheid is. Zodra je wetteloosheid hebt, geldt het recht van de sterkste. En dat is een jungle.”
Wat er in Boetsja gebeurde „is heel zichtbaar, omdat het heel dichtbij Kyiv was, omdat er [na de bezetting] heel snel toegang toe was”, zegt Van Weel. „Maar deze verhalen zijn er overal in Oekraïne. En er is nul accountability.”
In de bezette gebieden „kun je niet meer leven tenzij je een Russisch paspoort hebt – en als je daar je eigendom niet komt opeisen ben je het kwijt”, zegt Van Weel. „Het onderwijs volgt het Russische curriculum. Een hele nieuwe generatie wordt grootgebracht zonder de Oekraïense waarden, normen en geschiedenis. Het is een vorm van etnische zuivering.”
Leemten opvullen
Oekraïne heeft meer dan 150.000 Russische oorlogsmisdaden gedocumenteerd. Tot afgelopen maart hebben deze onderzoeken geleid tot 111 veroordelingen.
„Het is ons duidelijk geworden dat het onderzoek naar Russische oorlogsmisdaden een impasse heeft bereikt”, schreven Oekraïense mensenrechtenactivisten afgelopen maand. Het probleem dat zij en anderen diagnosticeren is dat het teveel zaken zijn, en dat voorbijgegaan wordt aan de samenhang. Steeds vaker wordt duidelijk dat Rusland wandaden als het martelen van gevangenen systematisch toegepast. Het antwoord: berecht de top.
Het op te richten ‘Ruslandtribunaal’ moet de leemten opvullen waar het Internationaal Strafhof (ICC) geen jurisdictie heeft. Het ICC vonnist over oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en genocide. Maar het besluit om de oorlog te beginnen, wie de kopstukken zijn achter de daad van agressie – daar zal het tribunaal zich over buigen. Het tribunaal kan ook iets wat het ICC niet mag: rechtszaken bij verstek voeren.
Lees ook
Jurist Philippe Sands: ‘Klaag Poetin en zijn inner circle aan voor de misdaad van agressie’
Het tribunaal volgt Oekraïens recht en zal worden opgericht met een verdrag tussen Oekraïne en de Raad van Europa. Het belangrijkste is dat het tribunaal de hoogste verantwoordelijken zou kunnen veroordelen. In theorie, want staatshoofden hebben voor buitenlandse rechtbanken immuniteit. Zolang de ‘trojka’ – president, premier en betrokken ministers (van Buitenlandse Zaken en Defensie) – nog in functie is, kunnen de leden daarvan niet worden berecht. Dat in tegenstelling tot bij het ICC dat al een arrestatiebevel tegen president Vladimir Poetin heeft uitgevaardigd.
De immuniteit van staatshoofden kan alleen opgeheven worden wanneer een hof als vertegenwoordiging van de algehele internationale gemeenschap wordt gezien, en dat blijkt niet het geval. Onder meer de Verenigde Staten trokken zich dit jaar terug uit de voorbereidingen.
Geen ‘perfect justice’
Als Poetin dus nooit president-af wordt, kan hij vermoedelijk niet voor het beginnen van de oorlog worden berecht. „Het is geen perfect justice” zegt Marieke de Hoon, universitair hoofddocent internationaal recht aan de UvA. Zij noemt het berechten van de daad van agressie desondanks belangrijk. „We hebben met de invasie van Oekraïne echt een schoolvoorbeeld van agressie. Als daar geen berechting op volgt, is de hele internationale rechtsorde niets meer waard”, zegt De Hoon. „Je doet dit ook voor de geschiedenisboeken. Het heeft heel veel betekenis voor de toekomst van een land en voor stabiliteit in de wereld.”
Waar het tribunaal gaat zetelen, staat nog niet vast. Nederland zou, gezien de ervaring met het ICC en eerder met het Joegoslaviëtribinuaal, een voor de hand liggende keuze zijn. „Nederland is onder voorwaarden bereid gastland te zijn”, zegt minister Van Weel. Een voorwaarde is dat „andere landen politiek en financieel meedelen in het tribunaal”, aldus Van Weel. Het gaat dan bijvoorbeeld om waar veroordeelden hun detentie zullen uitzitten.
De definitieve oprichting van het tribunaal volgt later. Komende woensdag zal Oekraïne daar in het Comité van Ministers van de Raad van Europa in Luxemburg een formeel verzoek voor indienen.
Lees ook
In zwartgeblakerde bossen verzamelt Oekraïne bewijs voor Russische ecocide
