N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reportage
Verenigde Staten De cultuurstrijd in de VS richt zich in toenemende mate op boeken. Uitgeverij Skyhorse profiteert daarvan door boeken uit te geven die door anderen zijn geweigerd.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/01/data95514352-83c0bd.jpg)
Foto Noam Galai/Getty Images
‘Schokkend”, vond uitgever Tony Lyons de meest recente lijst van ‘verboden boeken’ die via branche-orgaan Publisher’s Weekly naar buiten werd gebracht. „Daar stonden alleen maar boeken op die zij zelf goed vonden. Al die boeken hebben recensies in de grote kranten gekregen, je kon overal advertenties voor ze plaatsen, ze stonden in de top van alle bestsellerlijsten en ze lagen in grote stapels in boekhandels in het hele land”, mailt Lyons op vragen van NRC.
Lyons is directeur van Skyhorse, de in New York gevestigde uitgeverij die zich profileert als vrijhaven voor boeken die elders worden geweigerd of uit het fonds geknikkerd. De biografie van Philip Roth, geschreven door Blake Bailey, werd door uitgeverij WW Norton uit de catalogus gehaald na beschuldigingen dat Bailey, een voormalige leerkracht, minderjarige leerlingen zou hebben aangerand. Skyhorse geeft het nu uit. De auto-biografie van filmmaker Woody Allen, À propos of nothing, werd afgedankt door Hachette na protesten van zijn ex-vrouw en enkele van haar kinderen, die Allen beschuldigden van kindermisbruik. Staat in de fondslijst van Skyhorse.
„Veel van onze boeken konden wij uitgeven omdat de oorspronkelijke uitgever bang was”, schrijft Lyons. „De gronden voor hun angst waren divers – angst voor rechtszaken, angst dat hun medewerkers zouden vertrekken, angst voor negatieve publiciteit, een misplaatst moralisme, dat soort dingen.”
1.648 verboden boeken
In de slepende cultuurstrijd tussen progressief en conservatief Amerika zijn boeken een veelgebruikt wapen. Ter linkerzijde worden al heel lang klassiekers als De avonturen van Tom Sawyer of To Kill a Mockingbird op de korrel genomen wegens tegenwoordig als racistisch opgevatte woorden en ideeën. Ter rechterzijde wordt vooral geageerd tegen vermeende pornografie in boeken die voor minderjarigen zijn geschreven en tegen wat grooming wordt genoemd, boeken waarin over seksualiteit of gender wordt geschreven en die volgens tegenstanders de geesten van kinderen rijp maken voor seksueel ‘afwijkend’ gedrag.
De Amerikaanse afdeling van schrijversorganisatie PEN telde tussen juli 2021 en juni vorig jaar 1.648 boeken die op de een of andere manier verboden werden. In het jongste jaarrapport van de Amerikaanse bibliotheekvereniging ALA geeft een woordenwolk een aardige indruk van de overwegende redenen waarom boeken worden verboden. ‘Seksueel expliciet’, ‘obsceen’, ‘LBGTQI+’ en ‘pornografie’ hebben daarin de grootste letters, met ‘critical race -theory’, een door rechts gehanteerd verzamelbegrip voor een kritische kijk op structurele ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen. ‘Linkse’ klachtcategorieën waren er ook, maar dan in fiks kleiner lettertype, dus kennelijk minder vaak ingezet om boeken te verbieden: ‘seksualiseren van vrouwen’, ‘onveilig’, ‘racistisch’. Bij dat laatste begrip moet worden aangetekend dat boeken met Afrikaans-Amerikaanse of hispanic hoofdpersonen soms door witte lezers als racistisch worden aangemerkt.
In beide rapporten werden twee ontwikkelingen uitgelicht. Ten eerste dat het aantal boeken waarover klachten werden ingediend, in de laatste twee jaar enorm is toegenomen. Ten tweede dat verzoeken om een verbod steeds vaker worden ingebracht door activistische organisaties. Hoewel het PEN-rapport ook wees op een enkel echtpaar uit McKinney, Texas, dat goed was voor klachten over 282 boeken en daarvoor telkens hetzelfde argument aandroeg: „Bevat 1 of meer van de volgende: marxisme, incest, seksueel expliciet materiaal – in geschreven vorm of met plaatjes – pornografie, critical race theory, immorele handelingen, opstandigheid tegen ouders.”
Schoolbibliotheek
Op de CPAC-conferentie, de landdagen van (ultra)conservatief Amerika, stonden in februari vorig jaar verschillende standjes van moeders die zich zorgen maakten over hun kinderen. Ze hadden zich georganiseerd als Moms for Liberty of Moms for America en naast allerlei documentatie over het socialistische, pornografische en antiracistische kwaad dat Amerika bedreigt, hadden ze twee kastjes neergezet: één met boeken waaraan de kinderen „op school worden blootgesteld” en eentje met boeken die kinderen „ook zouden kunnen lezen”. De eerste zouden uit de schoolbibliotheek verbannen moeten worden, en de Moms bestookten ouders en schoolbesturen met hun verzoeken.
In het slechte kastje stonden boeken als Out of Darkness (2015) van Ashley Hope Pérez, The Hate U Give (2017) van Angie Thomas en The Bluest Eyes (1970), het debuut van Nobelprijswinnaar Toni Morrison. In het goede kastje stond The Great Treehouse War (2017) van Lisa Graff, over kinderen die hun gescheiden ouders tot een heroverweging dwingen, het sprookjesachtige Philippa Fisher’s Fairy Godsister (2009), Abraham Lincoln over leiderschap en de complete werken van Shakespeare.
Op de ‘foute’ boeken waren -stickertjes geplakt. Out of Darkness: ‘expliciete seksscènes’, ‘scheldwoorden’. The Hate U Give: ‘opruiend tot rassentegenstellingen’ ‘anti-politie’. The Bluest Eyes: ‘marxistische agenda’. Al die boeken op de activisten-tafels kwamen aan het eind van het jaar terug in de lijsten van de bibliotheekvereniging en de PEN. Bovenaan staat Gender Queer (2019) van Maia Kobabe, een graphic novel waarin de jonge hoofdpersoon een moeizame zoektocht naar de eigen seksualiteit onderneemt. Er staan een of twee vrij expliciete plaatjes in, vandaar de aanduiding ‘kinderporno’.
Echte vervloekingen
De aandacht voor boekverboden is groot, in kranten en op tv en op sociale media, net als de aandacht voor het ‘cancelen’ van auteurs. Een wezenlijk verschil tussen een verbod (vaker van rechts) en cancelen (vaker van links) is dat het rechtse activisme heeft geleid tot soms een in de lokale wet vastgelegd verbod op de aanwezigheid van bepaalde boeken in de (school)bibliotheek, terwijl links activisme vaker is gericht op de persoon van een schrijver en dan uitmondt in het beëindigen van een contract of in een boycot.
Het verschil is zichtbaar bij de Britse schrijver J.K. Rowling die op rechtse én linkse lijstjes figureert. Voor rechts is ze de profeet van heidense hekserij. In 2019 mailde een schoolpredikant in Nashville, Tennessee, aan ouders een toelichting op het besluit om de Harry-Potterboeken te weren uit de bibliotheek: „De vervloekingen en spreuken die in de boeken worden gebruikt zijn echte vervloekingen en spreuken. Als zij worden gelezen door een mens, bestaat het gevaar dat daarmee boze geesten worden opgeroepen.”
Van links kreeg auteur Rowling kritiek wegens haar opmerkingen over vrouwen en trans-vrouwen, wat allemaal begon met een sneer van haar over een opiniestuk waarin vrouwen werden aangeduid als „mensen die menstrueren”. Voor sommigen maakte haar dat tot een ‘transfoob’. Een boekhandel in Missouri besloot haar boeken uit de winkel te weren.
Rowling zei in december in een interview dat zij zichzelf allerminst als ‘gecancelled’ beschouwt. „De enige keer dat ik iets zei over mijn verbanning, schoten de verkoopcijfers omhoog.”
Dat is de keerzijde van de aandacht voor boekverboden. Vrijwel elke boekhandel, tot aan vestigingen van de kleurloze keten Barnes & Noble toe, heeft een etalage, een kast of een tafel met ‘verboden boeken’ ingericht. Zowel links als rechts claimt dat de andere kant censuur bedrijft, waarna het aan hun eigen kant een daad van verzet wordt om die boeken juíst te verspreiden en te verkopen. „Beide kampen geloven dat het andere kamp boeken verbiedt en dat zijzelf alleen maar het publiek beschermen”, schrijft uitgever Tony -Lyons.
Presidentskandidaat
Dat de verbanning van een boek of het cancellen van een schrijver door de ene kant van het politieke spectrum kan uitpakken als reclame voor de andere kant, bevestigt Lyons impliciet. „Dat is precies de reden dat censuur niet werkt”, schrijft hij. „Veel lezers menen terecht dat censureren vooral wil zeggen dat je geen beter argument had. Mensen willen worden overtuigd, niet gedwongen.”
Maar hij zegt dat dit niet zijn besluit om een boek wel of niet uit te geven bepaalt. „Sommige boeken die we hebben uitgebracht, verkopen heel goed. Andere hebben nauwelijks iets opgebracht. Ik geef de boeken uit die ik wil uitgeven.”
Skyhorse’s grootste kassucces? The Real Anthony Fauci, mailt Lyons, geschreven door Robert F. Kennedy Jr., zoon van de in 1968 vermoorde presidentskandidaat. Dat boek uit 2021 kreeg volgens Lyons „geen recensies in de grote kranten, we konden er geen reclame voor maken op welk groot sociaal medium dan ook, zelfs niet in The New York Times. Boekhandels weigerden telefonische bestellingen van klanten aan te nemen. Je kon het niet in elke bibliotheek vinden.” Volgens hem gaf ’s werelds grootste online winkel, Amazon, een speciale merkje aan het boek, zodat het niet tevoorschijn kwam bij zoekvragen. „En er zat een ‘misinformatie’-aanduiding aan vast”, schrijft -Lyons. „Misinformatie is alles wat de consensus weerspreekt. Die term is omgesmeed tot een wapen om dialoog en debat te smoren.”
En desondanks: meer dan één miljoen exemplaren verkocht. Met wekenlang een positie op de bestsellerlijst van The New York Times – waar het overigens deze tamelijk neutrale omschrijving kreeg van de samenstellers: „De anti-vaccinatie activist geeft zijn kijk op de belangrijkste medisch adviseur van de president.”
Wat onmiddellijk opvalt aan de fondslijst van Skyhorse is dat er naast veel boeken over natuur, sportvissen en vuurwapens, heel veel titels op staan over de coronapandemie en de vaccins die tegen Covid zijn ontwikkeld. En allemaal kritisch over het overheidsbeleid. The Courage to Face Covid-19, The Truth about Wuhan, Profiles of the Vaccine Injured en Presidential Takedown: How Anthony Fauci, the CDC, NIH and the WHO Conspired to Overthrow President Trump. Al die boeken schijnbaar geschreven vanuit hetzelfde standpunt, het standpunt van mensen die ervan zijn overtuigd dat, zelfs als het Covid-virus echt bestaat, de crisis is aangewend voor politieke en economische doeleinden.
In de catalogus van Skyhorse zul je vergeefs zoeken naar de boeken over gender of seksualiteit, over antiracisme (behalve Malcolm X, een van de favorieten van Lyons) of politiegeweld. In de ogen van Lyons hebben boeken over die thema’s geen bijzondere steun van een uitgever nodig, omdat ze op de sympathie van media en distributeurs kunnen rekenen, zelfs als ze door actiegroepen worden belaagd. Vindt hij soms de ene vorm van censuur meer laakbaar dan de andere? „Iedereen wil wel iemand censureren, hun boeken verbieden, hen het recht tot spreken ontzeggen of hen belasteren. Maar de censuur en boekverbanning door links zijn een veel grotere bedreiging voor de democratie.”
