Gevluchte Oekraïense wetenschappers over de toekomst van hun land: ‘Waarden tellen ineens niet meer’

Yuliia Kurnyshova vluchtte met haar zoon op de eerste dag van de Russische invasie, in februari 2022. Ze stak de grens naar Polen over en is niet meer terug geweest. „Het bombarderen was begonnen, het was puur overleven.” Ze wil terug zodra het kan. „Mijn toekomst is daar, in Oekraïne.” Collega Oleksandra (‘Sasha’) Moskalenko vertrok al kort voor de oorlog samen met haar dochter, na beraad met de familie. Haar man bleef achter.

Beide wetenschappers verblijven nu tijdelijk als fellow aan het Netherlands Institute for Advanced Studies in Amsterdam (NIAS). Politicoloog Kurnyshova (1980) in het Safe Haven Programma voor onderzoekers uit conflict- en oorlogsgebieden, mede betaald door de Universiteit van Amsterdam en Maastricht University. Zij bestudeert moreel-juridische aspecten van de oorlog en vredesprocessen. Politiek econoom Moskalenko (1983) onderzoekt als Duisenberg Fellow de financiële reacties van de EU en de effecten ervan op de Oekraïense economie.

De ontwikkelingen rond Oekraïne zijn turbulent. Hoe gaat het met u?

Kurnyshova, stellig: „Die turbulentie is voor ons niet van de afgelopen dagen of weken. We zitten er al meer dan tien jaar in, persoonlijk en professioneel. Sasha en ik hebben dan nog het voordeel, in zekere zin, dat we behalve Oekraïense burgers academici zijn die de zaken beroepsmatig kunnen analyseren.”

Hoe kijkt u als politicoloog en econoom aan tegen de mineralendeal?

Moskalenko heeft een print van de concept-tekst van de overeenkomst voor zich op tafel. „Het is een intentieverklaring om een fonds te creëren voor de wederopbouw van Oekraïne, zonder veiligheidsgaranties. Dat is strijdig met de Boedapest-verklaring van 1994 waarin Oekraïne afstand deed van zijn kernwapens in ruil voor erkenning van zijn soevereiniteit en garanties door de VS, Rusland, China, Engeland en Frankrijk.”

Moskou wil een alomvattende regeling die een terugkeer is naar de Jalta-conferentie van 1944

Wat heeft Trump eraan?

Moskalenko: „Dat hij het Amerikaanse publiek kan laten zien dat hij iets van Oekraïne heeft losgekregen. Hoeveel dat waard is, weten we niet. We hebben geen goed idee van de delfstoffen in de Oekraïense bodem. Sommige delfstoffen zijn ook heel moeilijk uit de bodem te krijgen, er kunnen jaren overheen gaan voordat het iets oplevert. Dus het is nu vooral een plan voor de bühne.”

Kurnyshova: „Zowel Trump als zijn vicepresident Vance presenteert de deal als een soort afschrikking. Als er maar Amerikaanse bedrijven actief zijn zouden de Russen op een of andere manier bang worden en niet meer durven aanvallen. Dat is een illusie. Het is precies andersom: die bedrijven zullen pas zaken komen doen als het vrede is. Deze hele manier van denken klopt niet.”

Waarom is Zelensky er dan mee gekomen?

Kuryshova: „Als onderdeel van een veel breder vredesplan, een eerste stap. Trump heeft er alleen dit uit gepakt omdat het hem uitkwam.”

Moskalenko: „Het is ook belangrijk dat een land in oorlogstijd economisch aantrekkelijk blijkt voor investeerders. Ook dat is ook een taak voor een overheid in oorlog.”

Zit Washington volgens u nu helemaal op de lijn die Moskou graag wil?

Kurnyshova: „Het belangrijkste verschil met Moskou is dat Trump een snelle oplossing wil, een staakt-het-vuren tegen elke prijs – ten koste van Oekraïne. Rusland heeft geen belang bij snelle oplossingen. Het gaat niet stoppen met vechten, met geweld. Wat Poetin wil is Trump bondgenoot maken van een bloedige appeasement. Moskou wil een alomvattende regeling die een terugkeer is naar de Jalta-conferentie van 1944 toen de geallieerden Europa verdeelden in invloedssferen.”

U bestudeert juridisch-morele arrangementen voor vrede. De huidige trend lijkt me duidelijk: might makes right, macht boven recht.

Kurnyushova: „Absoluut. Dat is absoluut waar, helaas. Na de Tweede Wereldoorlog is Europa herschapen op normatieve basis, om herhaling te voorkomen. De machtigste landen ter wereld maken nu duidelijk dat die normatieve grondslag er niet meer toe doet, dat waarden niet meer tellen. Het is nu transactioneel handelen, pragmatisme en machtsdenken. Dat tast alles aan. Je ziet nu al een erosie van internationale instituten zoals de NAVO die op die normatieve grondslag zijn gebouwd.”

En economisch; geld is macht.

Moskalenko: „Mag ik wat data geven over de economische toestand van Oekraïne? Natuurlijk is de economie er slecht aan toe, maar het land is heus niet kapot. We hebben een grote klap gehad na het begin van de full scale invasion – tot 45 procent van het bbp – maar met internationale militaire en financiële steun is er nu weer economische groei, zij het onder het niveau van voor de oorlog. Dat toont de veerkracht van de Oekraïense bevolking en economie.”

Waar haalt Trump zijn wilde cijfers over Amerikaanse steun vandaan, tot 350 miljard dollar?

Moskalenko zucht. „Het is niet waar. Als je alles op een rij zet, kom je eind februari volgens het Duitse Kiel instituut uit op 267 miljard euro steun, het merendeel afkomstig van de EU, niet van de VS. Dat bedrag lijkt enorm maar als deel van het Amerikaanse of Duitse bbp is het minder dan 0,2 procent. Het is echt geen reusachtige last, het lijkt soms meer op een politiek pet project dan op een grootscheepse investering in Europese veiligheid.”

Wat zijn de belangrijkste veranderingen geweest voor Oekraïne? Een land dat niet bestaat, vindt Poetin.

Kurnyshova, verontwaardigd: „Waarom is hij er dan zo door geobsedeerd, al jaren? Poetin roept allerlei tegenstrijdige dingen over Oekraïne. Het belangrijkste is dat Oekraïne na drie jaar oorlog nog steeds een grote interne cohesie en nationale loyaliteit kent. De steun voor Zelensky is groot, iedereen ziet hoe onrechtvaardig hij wordt behandeld. Niet alleen moet hij ervoor betalen dat hij heel Europa beschermt tegen deze agressor, hij krijgt er ook nog eens de schuld van dat hij op een of andere manier is begonnen. Wij zijn aangevallen door een kernmacht! Dan militaire hulp stopzetten is een dramatische vorm van verraad. Maar het verenigt Oekraïne. We hebben geen keus. Wij weten dat als we ons verzet opgeven, we bezet worden en dat als we bezet worden er herhalingen komen van Boetsja.”

Is verzoening met Rusland mogelijk?

Kurnyshova: „Niet in de afzienbare toekomst, daarvoor is er te veel gebeurd. Het geweld, de oorlogsmisdaden, gruwelen die je niet voor mogelijk had gehouden in de 21ste eeuw.”

Moskalenko: „Dit is een existentiële oorlog. Rusland probeert onze geschiedenis te stelen, wij zijn die nu opnieuw aan het doordenken. Kiev is ouder dan Moskou, niet andersom.”

Kurnyshova: „Ons nationalisme – en dat bedoel ik in de goede zin van het woord – is vergelijkbaar met dat van de Baltische staten na de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Onze toekomst ligt binnen Europa, luid en duidelijk. We hebben ook geen andere optie, onze buurman zal niet plotseling verdwijnen.”

Ook in Nederland schilderen sommige politici en intellectuelen Oekraïne nog steeds af als een intern hopeloos verdeeld, corrupt land.

Kurnyshova: „Dat is het Russische narratief. Ze verspreiden het al jaren. Maar als we zo verdeeld en corrupt zijn, hoe hebben we ons dan drie jaar lang kunnen verweren tegen hun machtige leger? Het bankwezen in Oekraïne functioneert, de gezondheidszorg, het sociale stelsel. Ja, er zijn gevallen van corruptie, maar stel ons niet voor als de belichaming van Europese corruptie.”

Je hoort ook nog steeds: het is allemaal begonnen als een burgeroorlog.

Kurnyshova trekt een grimas. „Ja, afschuwelijk. Het is geen ‘conflict’, het is geen ‘burgeroorlog’, het gaat niet om ‘de bescherming van Russisch sprekende bevolkingen’. Allemaal Russische propaganda. Helaas zie je dat het werkt bij Trump. Hij praat het lachwekkende verhaal na dat Oekraïne is begonnen, hij wil het ‘zinloze bloedvergieten’ stoppen. Oh mijn God, zinloos? Hij devalueert alle verliezen die Oekraïne heeft geleden om onafhankelijk te blijven.”

Toen ik als kind opgroeide in het oosten, schaamde ik me om Oekraïens te spreken

Wat is nog de rol van de oligarchen?

Beiden barsten in lachen uit. Kurnyshova: „Waar zijn ze gebleven? Ze zijn verdwenen!” Moskalenko: „Voor de oorlog is er een anti-oligarchenwet door het parlement aangenomen. Er lopen nu een paar zaken. Ieder land dat zich ontwikkelt heeft in het begin een periode van ongeregelde kapitaal-accumulatie, dat was ook in de Verenigde Staten zo. In Oekraïne gebeurde dat in de jaren negentig. Voor de oorlog is begonnen met regulering, om van de oligarchen meer ‘gewone’ zakenmensen te maken.”

Kunyshova: „Oligarchen hadden belangen in de bezette gebieden in het oosten. Ook zij hebben baat bij een soevereine staat, anders verdelen de Russen alles daar onder hun eigen oligarchen.”

Is het blikveld van Oekraïne volgens u definitief gekanteld naar het Westen?

Kurnyshova: „Oekraïne en Rusland bewegen zich in een precies tegenovergestelde richting. In het Rusland van Poetin wordt de nationale gemeenschap etnisch en cultureel gedefinieerd. Alleen Russen zijn ‘echte’ Russische burgers, al bestaat het land uit allerlei volken. In Oekraïne is dat nooit zo geweest. Wij geven ons land nu vorm als een politieke natie, voor burgerschap is alleen vereist dat je Oekraïne erkent als een onafhankelijke, soevereine staat.”

„Terwijl Rusland de andere kant opgaat, de samenleving is er in hoge mate gedepolitiseerd. Het is niet veilig een afwijkende mening te uiten. In Oekraïne kun je ondanks de staat van beleg en beperkingen op de media vrijuit spreken, voor of tegen Zelensky.”

Moskalenko: „Dat je etnische afkomst belangrijk is, is ons opgelegd door de Russen tijdens de Sovjet-Unie. Toen ik als kind opgroeide in het oosten, schaamde ik me om Oekraïens te spreken. Zelfs na de onafhankelijkheid was er die druk. Het is een restant van het Russische imperialisme. Terwijl Oekraïens een veel rijkere taal is dan Russisch.”

Kurnyshova lacht: „Dat laatste valt buiten onze expertise.”

Moskalenko, onverstoorbaar: „Nee, nee, het hoort erbij. Taal is cruciaal, het is een politieke kwestie. Daarom spreken we nu allemaal Oekraïens. En echt, het is een heel mooie taal.”

Delen





Mail de redactie