Franse criminoloog: ‘De Franse politie heeft een superioriteitscomplex’

Het aantal autobranden neemt af. De hoeveelheid nachtelijke arrestaties slinkt. De oproepen tot geweld klinken steeds zachter. Bijna een week na de dood van de Algerijns-Franse Nahel (17), die vorige week dinsdag door een agent werd doodgeschoten in de Parijse voorstad Nanterre nadat hij doorreed bij een verkeerscontrole, lijken de gemoederen in Frankrijk te bedaren. Wat blijft is de discussie: hoe kon dit gebeuren? En in hoeverre is de dood van de tiener tekenend voor hoe de Franse politie opereert?

De bekende criminoloog Sebastian Roché, onderzoeksdirecteur op het gebied van politie bij het Nationaal Centrum voor Wetenschappelijk Onderzoek CNRS, zegt telefonisch dat het geen toeval is dat Nahel omkwam door een politieschot nadat hij een politiebevel had geweigerd. „Mijn collega’s en ik hebben onderzoek gedaan naar agenten die schieten op automobilisten. Daaruit blijkt dat het aantal dodelijke slachtoffers sinds 2017 met vijf, bijna zes keer is toegenomen.”

Lees ook: Jongeren in Nanterre zien geen andere oplossing meer dan ‘dingen in brand te steken’

Hoe is die toename te verklaren?

„Dit is een direct gevolg van een wet die eind februari 2017 is aangenomen die de voorwaarden versoepelt waaraan agenten moeten voldoen om te mogen schieten. De wet kwam tot stand in een periode waarin Frankrijk meermaals geraakt was door terrorisme – de aanslag in het theater Bataclan in 2015, op de boulevard in Nice in 2016. Agenten vormden ook een doelwit, bijvoorbeeld toen twee policiers in 2016 in brand werden gestoken in Viry-Châtillon. In die context maakte de socialistische regering die wet als teken van goede wil, van verzoening.

„Meteen waren er zorgen van juristen en mensenrechtenexperts, maar die werden aan de kant geschoven met het idee dat de Europese wetgeving ook nog telde en zou voorkomen dat de wet misbruikt zou worden. Maar de wet is door de nationale politie in een instructie aan agenten uitgelegd als: je mag sneller je wapen gebruiken en je zal niet vervolgd worden. En dat heeft het gedrag van agenten grondig veranderd: twee maanden na de aanname van de wet begonnen de dodelijke beschietingen. In 2017 waren dat er vijf, toen al meer dan ooit tevoren. En vorig jaar zelfs dertien.”

Deze toename moet in politiek Parijs ook bekend zijn. Hoe kan het dat dit er niet toe leidt dat men die wet weer wil terugdraaien?

„Het aantal mensen dat door agenten wordt doodgeschoten lijkt geen halszaak te zijn voor de regering. Toen we deze toename constateerden hebben mijn collega’s en ik bij het ministerie en tal van instituties data opgevraagd voor onderzoek, maar we kregen keer op keer nul op rekest. Ik denk dat het is omdat ze niet willen terugkomen op een belofte die eerder is gedaan en omdat ze bang zijn dat de vakbonden gaan steigeren.

„Dat is niet zonder reden, want binnen de Franse politie is weinig ruimte voor introspectie. Dat zag je vorige week: de vakbonden blijven vierkant achter hun collega [die Nahel doodschoot] staan.

„De Franse politie heeft een superoriteitscomplex. Zij zeggen: wij zijn de beste van Europa, want we hebben veel en grote rellen maar toch lukt het ons om ze weer onder controle te krijgen. Wij zijn effectief op het gebied van misdaadbestrijding want we arresteren veel mensen. Dat discours herhalen agenten onderling in hun afgesloten bubbel. Het maakt dat ze niet het idee hebben dat ze zichzelf in twijfel hoeven te trekken.”

Lees ook: Samen met politie, ouders en sociale media wil Macron de rellen stoppen

De politievakbonden in Frankrijk zijn uitgesproken rechts. Zo’n 60 procent van de Franse agenten stemt op radicaal-rechtse partijen. Heeft dat invloed op het geweld dat zij inzetten en tegen welke burgers?

„Het is niet onlogisch dat veel agenten extreem-rechts stemmen, want het politieke discours van orde en gehoorzaamheid richting autoriteiten past bij hen. Ook het extreem-rechtse idee dat buitenlanders altijd criminelen zijn, wordt binnen de politie breed gedeeld. Die gevoeligheid voor extreem-rechts gedachtegoed zie je terug in de manier waarop met mensen van kleur wordt omgegaan: hoe tegen hen wordt gesproken, hoe ze tegen de grond worden gewerkt, hoe ruw ze worden gefouilleerd. Er zijn ook talloze voorbeelden en wel vijftien studies naar politieoptreden die stuk voor stuk aantonen dat agenten etnisch profileren bij het fouilleren, bij controles. Maar dat wil niet zeggen dat deze agenten ook sneller zouden doden.”

In hoeverre beïnvloedt dit de relatie tussen Fransen en hun politie?

„Je ziet een tweedeling die vergelijkbaar is met de Verenigde Staten. De relatie tussen de witte meerderheid en de politie is totaal anders dan die tussen de minderheidsgroepering en de politie – waarbij in de VS die minderheidsgroep zwarte mensen zijn, en in Frankrijk Noord-Afrikaanse. Dit zie je veel minder in landen als Duitsland – uit onderzoek blijkt dat Turkse-Duitsers evenveel vertrouwen hebben in de politie als hun witte landgenoten.

„Ik heb tien jaar lang onderzoek gedaan naar jongeren in Frankrijk waaruit bleek dat de ervaring die jongeren hebben met de politie, een enorm effect heeft op hun vertrouwen in de hele republiek. Jongeren die te maken krijgen met geweld en discriminatie vanuit agenten, verliezen vertrouwen in het electorale systeem, in de president. Ze zeggen: die waarden van vrijheid, gelijkheid en broederschap die we op school leren, zien we helemaal niet terug in de praktijk. Daarom luisteren die jongeren ook niet naar de president als hij oproept tot kalmte.”

Hoe kijkt u naar de reactie van president Emmanuel Macron op de dood van Nahel en de rellen?

„De reactie op de crisissituatie was niet slecht, ze hebben in elk geval niet bijgedragen aan meer conflict. Macron en minister van Binnenlandse Zaken Gérald Darmanin hebben geprobeerd een gematigde reactie te geven door de actie van de agent te veroordelen, maar ook het geweld van de relschoppers. Ze gingen niet mee met extreem-rechts, dat opriep het leger de straten in te sturen. Maar ook niet met links, dat enkel praat over de sociaal-economische omstandigheden in de buitenwijken en racisme binnen de politie.”

Het is inmiddels bijna een week geleden dat Nahel werd doodgeschoten. Wat denkt u dat er de komende dagen gebeurt?

„Ik verwacht dat de rust zal terugkeren. We zien vaak na dit soort situaties dat er vijf dagen onrust volgt. Na die cyclus van vijf dagen slaat de moeheid bij demonstranten toe. Ik hoop dat de discussie over politiegeweld doorgaat en er een wetswijziging inzit. Maar maandagochtend zei de voorzitter van het parlement nog dat ze vindt dat de politie haar werk op geweldige manier uitvoert. Dus op een groter hervorming hoeven we niet te wachten.”

Lees ook: Na weken van pensioenprotest komen molotovcocktail en traangasgranaat er steeds vaker aan te pas