Als je een argument tegen November Music zou moeten verzinnen, is het misschien dat er in Den Bosch zó veel gebeurt dat je steeds het gevoel hebt bijna alles te missen. Dat is natuurlijk een kulargument, want November Music is gewoon een erg prettig festival, met zo’n honderd concerten in tien dagen. Belangrijkste argument vóór: als je erheen gaat, zie je eigenlijk altijd iets dat de moeite waard is en de verbeelding stimuleert. November Music begon vorige week woensdag met het Bosch Requiem Laatste woorden van Aart Strootman en duurt nog tot en met zondag.
Artistiek directeur Bert Palinckx oordeelt in de wandelgangen dat dit „de beste editie ooit” is. Dat betekent dat hij stopt op zijn hoogtepunt, want Palinckx neemt afscheid, na maar liefst vijfentwintig festivals: „Middelbare witte mannen moeten plaats maken en anderen de touwtjes in handen geven”, zei hij tegen het digitale magazine Brabant Cultureel.
Deze week was het Noorse ensemble Oslo Sinfonietta in Den Bosch. Dinsdagavond speelden ze Personhood van Jennifer Walshe, een experimentele Ierse componist-performer die in alles wat ze doet de grens opzoekt. De uitvoering zondagavond in het Amsterdamse Muziekgebouw was geschrapt wegens hoge kosten en tegenvallende kaartverkoop – uitzonderlijk. Ook de grote zaal van de Verkadefabriek zat lang niet vol, terwijl Walshe toch een reputatie heeft hoog te houden.
Lees ook Requiem ‘Laatste Woorden’ op tekst van Jan Rot troost de levenden met humor en schoonheid
Tour de force
Muziek is voor Walshe op de eerste plaats theater, maar ook een politiek-maatschappelijk laboratorium. Voor accordeonist Andreas Borregaard, die zelf onderzoek doet naar lichamelijkheid in nieuwe muziek, componeerde Walshe een fysieke tour de force. Drie kwartier lang doet Borregaard gymoefeningen, danst, kletst, rent en hijgt, en o ja, af en toe speelt hij waanzinnig accordeon, terwijl Oslo Sinfonietta hem omringt met gonzende soundscapes of dreunende Casio-deuntjes. Personhood is te vaag en te veel om als onderzoek naar identiteit en surveillance helemaal uit de verf te komen, maar intrigerend is het wel. Hoogtepunt: Borregaards verbeten verbeelding van het schrijnende levensverhaal van Britney Spears.
Dan Umva! van Aurélie Nyirabikali Lierman: een intiem, kalm opgebouwd luisterritueel, gedreven door Liermans vertelstem en vijf heel diverse performers. Umva! gaat over Liermans 113 jaar oude Rwandese grootvader en de cultus van de koe, maar ook over waarneming en zintuiglijkheid. Door je hoofdtelefoon hoorde je hoe driedimensionale veldopnames uit Rwanda overlappen met live geluiden op het kaal vormgegeven podium. Het resulteerde in de bevreemdende ervaring van authentiek contact met een andere werkelijkheid.
Lees ook Componist Lierman brengt klankmagie over haar 113-jarige opa en de Rwandese koecultus
Woensdagavond speelde Philzuid (zo heet philharmonie zuidnederland voortaan) in de Grote Kerk een nieuw werk van Jo Sporck. Deemoedige full disclosure: ik kende Sporck niet. Hij is oprichter van het Tilburgse podium De Link, waar hij in september een portretconcert had ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Sporck schijnt wereldwijd uitgevoerd te worden, maar in Nederland toch weinig. Hij componeerde het pianoconcert Into silence voor pianotalent Mattias Spee en Philzuid, geleid door Ed Spanjaard.
Wat blijkt: Jo Sporck heeft niet alleen een fantastische naam, hij maakt ook fantastische, originele, meeslepende muziek. Into silence bestaat in feite uit één beweging van bijna drie kwartier. Solist Spee is geen ‘echte’ solist, maar veeleer een frêle, lichtvoetige reiziger, die kwikzilveren, half ingeslikte frases voor zich uit neuriet. Nu eens dansant of dartel, dan weer peinzend, vertwijfeld of juist kordaat beweegt hij zich door een orkestraal landschap dat voortdurend van kleur en sfeer verschiet. Vulkanische conflicten, donker gewoel, etherische drones, romantische gebaren en omfloerste trompetsignalen, er gebeurt continu van alles. Net wanneer je denkt dat je een beetje greep krijgt op het speelveld doet Sporck een meesterzet: hij last een minutenlange paukensolo in, geweldig gespeeld door Bas Voorter. Gelukkig heeft NPO Klassiek het werk opgenomen, maar Sporcks Into silence moet je live horen: het zou zonde zijn als het bij deze ene uitvoering bleef.
De enorme catwalk heeft er vast wat van afgesnoept, maar in principe passen er 17.000 bezoekers in de Ziggo Dome. Doe dat keer vijf en je komt op meer bezoekers uit dan er in een uitverkochte Johan Cruijff Arena passen. En dat terwijl hij in 2015 dezelfde zaal slechts een keer vulde. Er is blijkbaar iets veranderd in de tussentijd. Er was vorig jaar nog een verrassend sterk album, maar dat was geen blockbuster die miljoenen keren over de toonbank ging zoals in zijn gloriejaren. Het is vooral gaan gonzen door de honderd shows die hij de laatste jaren in Las Vegas gaf en de vermakelijke Superbowl-halftimeshow in 2024.
De hele Vegas-trukendoos wordt opengetrokken in Amsterdam. Usher staat nog maar net op het podium, omringd door dansers, of hij maakt een handstand. Schijnbaar zonder reden. Zo lijkt hij telkens op zoek naar een overtreffende trap. Als de zaal begint te kolken wanneer hij in zijn kruis grijpt, overtreft hij het door die hand nog even echt in zijn broek te steken. Na de handstand? Een blokje rolschaatsen natuurlijk. Usher in glitterpak soepel zwierend en croonend over de catwalk, terwijl zijn dansers op wieltjes halsbrekende toeren uithalen.
Later duikt hij met wat paaldanseressen op achter in de zaal, terwijl het briefgeld regent. Of loopt hij met een bakje kersen door het publiek, om uiteindelijk een fan een vrucht te voeren op het podium. En dan heeft hij nog niet eens zijn shirt uitgetrokken. Want de zanger mag dan wel 46 zijn, zijn imposant getrainde lijf is nog altijd een belangrijk onderdeel van zijn sterrenstatus, blijkt uit het massale gejoel uit de zaal als hij zijn borstkas en schouderpartij ontbloot.
Lees ook
Usher maakt van het Super Bowl-concert een opwindende, razendsnelle medleyshow
AI-kloonverhaaltje
Voor deze Past, Present, Future wereldtournee heeft Usher goed opgelet wat Taylor Swift bij haar laatste tournee deed. Zij deelde daar haar catalogus op in era’s, hij heeft een mal AI-kloonverhaaltje door zijn concert geweven om alle periodes uit zijn ruim dertig-jarige carrière langs te laten komen. Van kindster tot nu, switchend tussen zijn verschillende imago’s als verleider, ideale echtgenoot en charmante vreemdganger. Telkens weer laadt een computer oude herinneringen, om een andere rits hits te kunnen knallen.
Uiteraard crasht het systeem door een energiepiek als zijn grootste hit ‘Yeah’ vroeg op de avond al wordt ingezet, die moet bewaard worden voor de finale. Slim. Er zijn zelfs wat oude beelden bewerkt, om een piepjonge Usher te laten zeggen dat hij er altijd al van gedroomd heeft om in Amsterdam te spelen. Geen scifi-verhaal waar Philip K. Dick jaloers op zou zijn geweest, wel een vermakelijk haakje.
Ook zonder die dunne verhaallijn rond klonen en AI, valt op hoe verbazingwekkend houdbaar zijn muziek en hijzelf blijken. Zijn zacht zalvende stem heeft nog steeds een enorm bereik. Vaste waarde zijn de broeierige seks-jams, waar in glijerige R&B geen detail onbezongen blijft. Slim ook hoe er een flinke bups blazers, achtergrondzangers en andere muzikanten net niet helemaal verstopt aan de rand van het podium staan, om de gelikte R&B van rond het millennium wat meer spierballen te geven. Tijdens een blok hits uit de periode dat Usher de hitlijsten en feestcafés domineerde met meer plastic EDM-pop, mixt een dj achter in de zaal de nummers snel in elkaar over. Op die momenten voelt het opeens als een clubnacht.
Niet dat er niks aan te merken is. Bij vlagen zingt Usher alleen de uithalen voluit en laat hij zijn back-upzangers de rest opknappen. Als ‘Yeah’ eindelijk voluit gespeeld wordt, blijkt dat lang niet zo dynamisch als de rest van de set. Ook had de show best gekund zonder het oude nummer met P. Diddy, die de laatste jaren vooral bekend is door vreselijke misbruikgetuigenissen. Maar uiteindelijk zijn het de tijdloze hits en de schaamteloos kitscherige glamour die het een onweerstaanbare avond maken.
Eén zegen biedt het Design Museum: je hoort ze niet tikken. In de enorme zaal waar de tentoonstelling Alle tijd van de wereld staat opgesteld, word je compleet omringd door staande klokken, pendules, en vitrines met horloges. Maar tikken, dat doen ze niet. Al is het een schrale troost. Immers, we houden toch wel de tijd bij, hebben haast, planningen. De klok, kortom, is een terreur. Daarover gaat deze tentoonstelling, of eigenlijk: over de vormgeving van tijd. Hoe is die ontstaan? En, is er iets aan te doen?
Het begon vooral in de 13de eeuw, vertelt de tentoonstelling. Boeren hadden genoeg aan de stand van de zon, maar kloosterlingen moesten op vaste tijden bidden. Het eerste uurmechaniek werd toen vermoedelijk voor kloosters ontwikkeld, en werd vanaf de 16de eeuw steeds meer verfijnd. Klokken werden pronkstukken, waarvan de tentoonstellingsmakers een flinke variatie verzamelden. Als toonbeeld van innovatie werden uurwerken middelen voor diplomatie (cadeautjes) en later kwamen ze in huis. Een statige slingerklok uit 1750 is zo’n familiestuk, dat van generatie op generatie werd doorgegeven: symbolen van goede smaak en wetenschappelijke interesse.
Mis ging het pas in de 19de eeuw. Door de industrialisatie werden straffe dagindelingen opgelegd (dat vertelt de expositie helaas niet) terwijl intussen nog geen klok gelijk liep. Elk dorp kon een eigen tijdzone hebben. Dat werd een probleem bij het treinverkeer. In Engeland gingen conducteurs vaak met elkaar overleggen waarbij het compromis bepaalde of een aansluitende trein vertrok. In 1847 werd de tijd gelijkgetrokken en uiteindelijk werden wereldwijde tijdzones uitgerold: niet om de mens te dienen, maar een mondiale economie. Zo ontstond de terreur. En die werd alleen maar erger.
In de 19de eeuw kwam de stempel- of fabrieksklok, waarmee fabrieksarbeiders hun werknemerskaart afstempelden (de Bundyklok). In de 20ste eeuw kwamen steeds meer klokken, horloges, analoog, digitaal, programmeerbaar: geen seconde kon nog ongezien ontsnappen. Droevig is de kantoorklok van de PTT uit de jaren zestig, waar de minuten niet in 60 seconden maar in 100 tijdseenheden zijn opgedeeld: om de productiviteit van werknemers nóg meer te verhogen.
Door de kernbommen in 1945 groeide het besef dat het leven op de wereld wel gauw voorbij zou zijn, waarop het Bulletin of Atomic Scientists vanaf 1947 de Doomsday Clock ging bijhouden. Het aantal minuten voor middernacht geeft aan hoe dichtbij de catastrofe ongeveer is – momenteel nog 89 seconden. Het dient dus om ons bang te maken. Dat waren we al. Ook zijn er ontwerpen voor ons individuele einde-der-tijden: de Shortlife Clock van Dries Depoorter uit 2020 laat op basis van statistieken alvast zien hoeveel tijd van je leven verstreken is. Oftewel: dat schiet op.
Verschillende soorten klokken op de tentoonstelling ‘Alle tijd van de wereld’.
Foto Ben Nienhuis
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Een skeletklok met decimale wijzerplaat uit ca. 1793-1795.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="De ‘Watch’ van Gijs Bakker, geproduceerd door HEMA in 1996.
Collectie Design Museum Den Bosch
” data-figure-id=”1″ data-variant=”row” readability=”2″><img alt data-description="De ‘Watch’ van Gijs Bakker, geproduceerd door HEMA in 1996.
Collectie Design Museum Den Bosch
” data-open-in-lightbox=”true” data-src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/kun-je-ontsnappen-aan-tijdstress-ja-maar-niet-dankzij-tiktok-adviezen-2.jpg” data-src-medium=”https://s3.eu-west-1.amazonaws.com/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/23130541/data131198667-968d44.jpg” decoding=”async” src=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/kun-je-ontsnappen-aan-tijdstress-ja-maar-niet-dankzij-tiktok-adviezen-14.jpg” srcset=”http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/kun-je-ontsnappen-aan-tijdstress-ja-maar-niet-dankzij-tiktok-adviezen-12.jpg 160w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/kun-je-ontsnappen-aan-tijdstress-ja-maar-niet-dankzij-tiktok-adviezen-13.jpg 320w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/kun-je-ontsnappen-aan-tijdstress-ja-maar-niet-dankzij-tiktok-adviezen-14.jpg 640w, http://nltoday.news/wp-content/uploads/2025/04/kun-je-ontsnappen-aan-tijdstress-ja-maar-niet-dankzij-tiktok-adviezen-15.jpg 1280w, https://images.nrc.nl/XU0GdtsJ_2iRh6jj5Al_jomE5P0=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/04/23130541/data131198667-968d44.jpg 1920w”>De ‘Watch’ van Gijs Bakker, geproduceerd door HEMA in 1996.
Collectie Design Museum Den Bosch
Collectie Design Museum Den Bosch
Valse Rolex
Sinds tijd enkel nog arbeidstijd werd, een quotum om te halen, moet vrije tijd ook goed besteed worden. Waardoor mensen met terminale ziektes de stress ervaren dat ze hun resterende tijd zinvol moeten besteden. Want dat leren we. De 20ste eeuw maakte van tijd een politiemacht en wat de tentoonstelling niet vertelt, is hoe de 21ste-eeuwse aandachtseconomie dit verergert: die smeert ons geen spullen aan, maar rooft via sociale media onze schaarse tijd.
Wel is er een scherm waarop tiktokkers snelle tips geven voor time management – maak vooral to-do-lists, en draag elke dag dezelfde kleren. Hangt dit er als ironisch statement? Waarschijnlijk. Maar daar stelt de expositie niet iets anders tegenover. Het abstracte tapijt van Susan Morris uit 2014 wil ons aanmoedigen om na te denken over de rol van tijd in ons leven – dat werkt niet.
Uiteindelijk is de expositie dusdanig met uurwerken gevuld dat ze niet ontsnapt aan de slaafsheid van de technologie die ze bekritiseert. Wat boeit het om een valse Rolex te zien, of een duur horloge dat Elizabeth Taylor droeg? Er zijn geen anti-klokken, geen tijdverruimende dyslectische opstartsystemen – niet dat die bestaan, maar wat zou zoiets fijn zijn.
Hoe tijd los kan staan van een wijzerplaat, vertelt filosoof Joke Hermsen, genoemd in een zaaltekst, in haar essays over tijd. Zij ziet ontsnappingsmogelijkheden in de muziek en literatuur. Componist Simeon ten Holt pleit met zijn repetitieve muziek voor vrijheid: elk stuk kan kort of lang duren, niets staat vast. Zulke muziek kan de luisteraar ontvankelijk maken voor tijd als ‘duur’, waarin een ervaring alle ruimte voor een eigen tijdsverloop heeft.
En in literatuur lopen tijden altijd door elkaar. Bij Marcel Proust is een uur niet een uur, maar een vat gevuld met geuren, geluiden, voornemens. Dat gaat tegen het klokregime in, naar een tijd die essentiëler is dan de begrippen toekomst of verleden.
Misschien had het museum meer beeldende kunst moeten opzoeken. Immersieve installatiekunst, die het heden uitbreidt via stilte en eeuwigheid. Denk aan The Clock van Christian Marclay, die 24 uur lang real time Hollywoodfilmscènes vertoont van uurwerken: je raakt betoverd, gevangen in het heden, waarvan elke seconde in dit kunstwerk intensief wordt opgerekt.
Al bieden de klokken van Maarten Baas in de tentoonstelling ook zoiets. Eén ervan draait in een apart zaaltje: van bovenaf zijn twee straatvegers gefilmd die twee wijzers, opgebouwd uit puin, telkens iets naar voren vegen. Je zit er compleet in het heden, in alle rust. Hoewel je ergens wel beter weet. Immers, je ziet de seconden verstrijken. De klok tikt door.
De ‘Pendant Watch’ van Meret Oppenheim. Een ontwerp uit 1945, uitgevoerd in 1985.
Foto Sander Vermeer/ Collectie Design Museum Den Bosch
Wie zou er niet voor tekenen om even van plaats te wisselen met dirigent Simon-Pierre Bestion, staand midden in zijn kring van 32 zangers, en je op de vloeiende lijnen van Rachmaninov naar het domein van de tijdloosheid te laten voeren? Rachmaninovs Vespers bezitten van zichzelf al tonnen emotionele diepgang en louterende schoonheid. Het Franse ensemble La Tempête zette dat dinsdagavond in Utrecht nog eens extra in het licht, letterlijk en figuurlijk.
Slechts tien jaar bestaat het collectief rond de eigenzinnige Bestion (37), maar het wist in die tijd met ruimtelijk opgezette concertrituelen en onalledaagse programmacombinaties een opvallende niche in het muzieklandschap uit te houwen. Vooral binnen de oude muziek, waar de artistieke focus ligt – in 2023 was La Tempête nog artist in residence op het Festival Oude Muziek Utrecht.
Bestion aarzelt evenmin om zich op repertoire van veel later datum te werpen. De in 2022 verschenen opname van deze Vespers werd in deze krant al lovend besproken. Maar voor de volle ervaring moet je dit ensemble live horen én zien, want wat zich in de zaal voor het oog ontvouwt, vormt een betekenisvolle laag op wat je hoort.
Totaalervaring
Bestion staat bekend om zijn gebruik van licht, ruimte en beweging om zijn concerten tot een totaalervaring te maken. De achthoekige Grote Zaal van TivoliVredenburg is daar met haar trappetjes en balustrades een ideale speelruimte voor. Het koor staat dan ook geen enkele keer in een ‘gewone’ kooropstelling. De zangers lopen langs het publiek (benen intrekken!), meanderen over het podium, zitten op de grond, staan in een kring of juist in rijen ver tegenover elkaar.
Die ruimtelijkheid geeft de contrasterende muziek tussen mannen- en vrouwenstemmen, en tussen koor en solisten, extra zeggingskracht. Als een solotenor zich van hoog uit de zaal laat horen boven serene vrouwenstemmen, verdwijnt de tijd. De Byzantijnse zangmeester Adrian Sîrbu verankert dat gevoel in kronkelende, eenstemmige gezangen, die tussen Rachmaninovs koordelen door afdalen naar de eeuwenoude diepte van de oosters-orthodoxe liturgie.
Op het podium en langs de wanden flakkeren witte en bronskleurige peertjes in verschillende snelheden en dynamieken met de muziek mee. Het meest memorabele moment: het door velen zo geliefde ‘Bogoroditse Devo’ (‘Ave Maria’). Geknield komen de zangers rond een centraal lichtpunt samen, waardoor het licht zich in een stervorm tussen hen door perst. Als ze vervolgens in een wervelstroom uiteenwaaieren, kaatsen hun schaduwen als een gigantische zoötroop tegen de zaalmuren.
La Tempête bezit een koorklank die ook in de indrukwekkende forte-momenten transparant blijft. Hier en daar zijn er wat oneffenheden – een herkansing van een inzet, Slavische medeklinkers die niet helemaal lekker uit de verf komen – maar die doen niet af aan de vervoering van deze muziek. Wat dat wel doet: een mobieltje. Dat er tijdens een concert weleens eentje afgaat zijn we wel gewend, en je kunt er meestal prima overheen luisteren. Maar als er tijdens een avond als deze, waarop zó het mysterie wordt opgezocht, uitgerekend op het meest breekbare moment van ‘Bogoroditse Devo’ een ringtone door het gevoel van oneindigheid heen prikt, dan is dat op z’n zachtst gezegd buitengewoon jammer.
