Een digitale afbeelding toont de met computerprogramma Microsoft Paint getekende online karikatuur ‘Chad’. In de internetwereld staat Chad voor de succesvolle, knappe witte alfaman. Maar in deze versie heeft iemand het uiterlijk van Chad zo aangepast dat hij lijkt op Brenton Tarrant, de extreemrechtse terrorist die in maart 2019 aanslagen pleegde op twee moskeeën in het Nieuw-Zeelandse Christchurch en daarbij 51 mensen vermoordde. Op het plaatje wordt de terrorist geprezen vanwege zijn ‘werkwijze’.
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) publiceerde onlangs een zogeheten ‘fenomeenanalyse’ naar het gebruik van dergelijke memes door extreemrechts. Daarin wordt deze afbeelding beschouwd als een meme die behoort tot het ‘accelerationisme’, de rechts-extremistische ideologie waarin aanhangers terroristisch geweld „verheerlijken en rechtvaardigen om zo versneld een rassenoorlog te ontketenen” en het creëren van een ‘blanke’ etnostaat te bespoedigen. Volgens de terrorismebestrijder zijn extreem-rechtse memes overal op internet te vinden, bereiken ze met name jongeren en helpen ze bij het normaliseren van extreemrechts gedachtengoed (daartoe rekent NCTV onder andere vreemdelingenhaat, haat jegens vreemde culturen en ultranationalisme).
Lees ook
de Amerikaanse inlichtingendienst FBI waarschuwde al eerder voor de bijdrage die memes kunnen leveren aan extreem geweld
Veelvuldig verspreid
Memes zijn online teksten, foto’s, filmpjes, stickers of bewegende plaatjes die een idee, mening of reactie weergeven. Deze – vaak humoristische – uitingen kunnen door hun compacte format makkelijk veelvuldig worden gedeeld in appgroepen, op sociale media en diverse forums.
De NCTV stelt dat memes een belangrijk communicatiemiddel zijn voor alle extremistische stromingen. Met memes kunnen extreemrechtse activisten en rechts-terroristen volgens de NCTV jongeren bereiken die anders niet bereikt kunnen worden. Het is een vorm van beïnvloeding waarbij het aan de ontvanger ligt of de boodschap wordt herkend.
Andere extremistische groepen, zoals jihadisten en links-extremisten, gebruiken ook memes om online hun gedachtengoed over te brengen. Jihadistische memes lijken qua grapjes en personages soms op die van extreemrechts, maar jihadisten hebben ook eigen symbolen en figuren. Links-extremistische memes zijn ook in omloop, maar ze zijn volgens de NCTV-analyse vaak minder effectief. Veel memes, staat in het rapport, worden pas populair als ze grensoverschrijdend, schokkend of wreed zijn. Dat wordt binnen extreemlinkse kringen doorgaans als onethisch en ineffectief gezien, aldus de NCTV.
„Bij deze analyse gaat het ons om het creëren van het bewustzijn dat een meme niet alleen een grappig plaatje is, maar dat ze ook een bepaald gedachtengoed kan verspreiden dat eventueel kan leiden tot geweld. Dat is nog niet voor iedereen helder”, zegt een woordvoerder van de NCTV.
Lees ook
Met online memes je mentale welzijn bespreekbaar maken
Kikker
Online worden geregeld bekende memefiguren vervormd tot een gemenere, extremistische versie van zichzelf. Zo werd Pepe the Frog, een kikker die begon als grappige figuur, rond 2015 ‘geadopteerd’ door de alt-rightbeweging, waarna Pepe onder meer werd gecombineerd met afbeeldingen van Hitler.
Goed dat deze NCTV-analyse er nu is, reageert Beatrice de Graaf, terrorisme-expert en faculteitshoogleraar geschiedenis aan de Universiteit Utrecht, want docenten hebben veel vragen over memes. De Graaf richtte in 2014 het project TerInfo op dat gratis lesmateriaal aanbiedt aan scholen voor het bespreekbaar maken van terrorisme en politiek geweld. De Graaf: „Er is een enorme handelingsverlegenheid onder docenten over hoe ze moeten omgaan met memes.” Zij ziet dat leerlingen en scholieren meer kennis hebben van memes dan ouders en leerkrachten denken: „Je kunt ervan uitgaan dat als een kind een iPhone heeft, het zulke memes heeft gezien.”
De Graaf ziet memes als „de beeldcultuur van nu”. Ze zijn vaak grappig, afwijkend, snel te versturen en ze bestaan in allerlei variaties. De Graaf: „De vraag is: wat is eigenlijk de onderliggende boodschap? Welke symbolen zitten erin? Die krijgen jongeren ook mee.”
Het verschijnsel dat je met een spotprent iemand belachelijk maakt, is eeuwenoud, zegt De Graaf. De snelheid waarmee informatie nu wordt gedeeld, draagt volgens haar wel bij aan de normalisering van radicale ideeën. „Als jongere wil je cool zijn. Als je dan een heftig filmpje hebt dat vaak wordt doorgestuurd, dan wil je meer punten scoren dan je vriendjes door te shockeren. Dat is een escalerend proces en leidt tot normalisering.”
Willemijn Kadijk, senior onderzoeker politiek extremisme bij het onafhankelijke onderzoeksbureau NTA, zegt dat extremistische ideologieën op zichzelf best stoffig kunnen zijn, maar dat ze via memes ineens weer aantrekkelijk worden voor grotere groepen jongeren. „Extreemrechts was er vroeg bij”, aldus Kadijk.
Aanslagen
Bij verschillende terroristische aanslagen hebben daders memes gebruikt om hun acties te rechtvaardigen. Een voorbeeld hiervan is het manifest van Brenton Tarrant, dat 74 pagina’s telt en veel verwijst naar bekende internetmemes. „Het lijkt erop dat Tarrant nu de eerste beschuldigde massamoordenaar is geworden die de moord zelf als een meme zag”, schreef The New York Times destijds. Tarrant kondigde de aanslagen via sociale media aan en filmde en streamde ze live via internet. Hij moedigde zijn publiek aan om memes over hem te maken, waarna op omstreden online fora honderden plaatjes verschenen waarin de terrorist werd neergezet als cultheld.
Er zijn ook memes over de zogeheten ‘omvolkingstheorie’. Aanhangers daarvan denken dat witte mensen langzaam verdwijnen uit het Westen doordat ze zich vermengen met mensen met een andere afkomst of cultuur. Extremisme-onderzoeker Kadijk benadrukt dat wanneer, ook in een meme, een extremistische theorie wordt gepost, het belangrijk is aan jongeren uit te leggen waarom die niet klopt en wat de gevolgen zijn van zulke theorieën. „Wat gevaarlijk kan zijn aan deze omvolkingstheorie is dat er een intentie achter zou zitten en er dus iemand zou zijn die het zou hebben gedaan. We weten dat dergelijke dreigingsbeelden of vijandbeelden bijdragen aan conflicten in de samenleving.”
Lees ook
De onbegrijpelijke memes van Gen Z: ironie als copingmechanisme
