Evolutiebioloog Menno Schilthuizen laat zien dat er in je eigen achtertuin heel wat te ontdekken valt

‘Wat een onuitputtelijke hoop lieve en complimenteuze woorden heb je weer voor mij”, schreef Renate Dorrestein op 28 september 2017 aan Alex Boogers. Een kleine twee jaar eerder prees zij juist hem voor zijn „eloquente en vurige schotschrift” De lezer is niet dood. Hij antwoordde, en zo kwam het tot een correspondentie, tot Dorresteins dood in 2018, nu gepubliceerd in de reeks Privé-domein. Dorrestein was zestien jaar ouder dan Boogers. Waar hij uit een atheïstisch arbeidersmilieu komt, groeide zij op in een katholiek advocatengezin te Amstelveen.

Wat zochten die twee bij elkaar? Hun werk en levensloop vertonen zo op het oog weinig verwantschap. Inhoudelijk op elkaars werk ingaan, of op hoe je dat nou doet: een verhaal maken, is er niet bij in deze mails. Het is veeleer de manier waarop ze hun schrijverschap vormgaven en zich tot het leven en de literatuur verhielden, die hun band bewerkstelligde. In de inleiding noemt Willemijn Lindhout, destijds redacteur bij hun beider uitgeverij Podium, hen „bondgenoten”. Mails waarin ze elkaar een hart onder de riem staken gingen heen en weer van het „Naamloze Gat” Vlaardingen, waar Boogers woont, naar wat Dorrestein haar „paleis” noemde in Aerdenhout. Heel af en toe ontmoetten ze elkaar in levenden lijve.

Boogers roemde Dorrestein om haar „no-nonsenshouding” en haar toon, en vice versa. Uit de mails spreekt een vergelijkbare gedrevenheid en bevlogenheid over hun werk, al ervoer Dorrestein zo te lezen buitengewoon veel geluk tijdens het schrijven waar het voor Boogers meer een strijd lijkt te zijn. Beiden voelden zich een eenling, een buitenstaander, in het literaire landschap. Ze zetten zich graag in voor „nieuwkomers op leesgebied”: (jonge) mensen voor wie lezen geen vanzelfsprekendheid is, die niet verwend zijn en al helemaal niet elitair. Dat wilden ze zelf ook niet zijn. Het is een beetje ironisch dat deze briefwisseling nou juist vooral interessant is voor wie wél thuis is in de Nederlandse literaire wereld, want het gaat bijvoorbeeld over de signatuur van diverse uitgeverijen, over nominaties, bekroningen, feestjes zoals het Boekenbal en de literaire kritiek.

De mails zijn contemplatief en geestig, een plezier om te lezen. Lief en ontroerend zijn ze ook, vooral doordat Dorrestein, die ernstig ziek is, weigert zichzelf als patiënt te zien en Boogers haar ook nadrukkelijk en tot op het laatst die ruimte gunt. Ze delen hun levensinstelling, haken op elkaar in. Dorrestein, op 3 februari 2017: „Zelf geloof ik dat er één ding is dat alle mensen op aarde met elkaar verbindt, en dat is […] onze fundamentele, genadeloze eenzaamheid, als je alle franje schrapt. Van die gedachte kikker ik op morbide wijze soms enorm op. Maar wat klets ik. Iedereen staart naar zijn eigen rivier, jij ook.” Boogers schrijft de volgende dag terug: „Ik denk dat de rivier waar je over schrijft er een is die ons allemaal verbindt, hoe dan ook.” Ze zijn het eens.

Seksespecifiek

De correspondentie is zeker niet onpersoonlijk, maar heel veel vertellen doen ze elkaar nou ook weer niet. Over hun huiselijk leven, over beslommeringen buiten het schrijverschap om, of bijvoorbeeld over hun geliefden, melden ze elkaar weinig tot niets. Dit brievenboek is daardoor zowel sterk, een eenheid, als een beetje eenzijdig. Het is echt mooi te lezen hoe de twee schrijvers elkaar vonden, wel zou je hier en daar graag door willen vragen.

In 2015 schrijft Boogers nooit te hebben nagedacht over de positie van vrouwelijke schrijvers. Als lezer zocht of zoekt hij zelf „vooral herkenning”: „Woorden die mij iets zeiden. Het maakte me niet uit of ze waren geschreven door een man of een vrouw. Nog steeds niet.” Er is wat hem betreft geen verschil. Maar Dorrestein was de oprichter van de Anna Bijns Prijs voor „de vrouwelijke stem in de letteren” in 1986. Klinkt iedere schrijver zoals ’ie nou eenmaal klinkt, of is/was er toch iets als seksespecifiek schrijven? Er komt in de briefwisseling geen discussie van. Konden ze er maar over doorpraten.

Delen

Mail de redactie

‘Goede jeugdliteratuur neemt kinderen en jongeren serieus. Schrijver Aidan Chambers, die onlangs overleed, had als uitgangspunt voor leesbevordering dat je ook moet práten met jongeren over de boeken die ze lezen, als een soort leesclub. Dan laat je zien dat je ze serieus neemt. Ik lees zijn boeken graag. Voor mij en ook voor anderen is Je moet dansen op mijn graf een oerboek, een boek om vaak naar terug te keren.

„Chambers beschrijft in de roman een ontluikende liefde tussen twee jongens, Hal en Barry. Waar Hal helemaal obsessief verliefd is op Barry, is Barry meer een soort vrijbuiter, losser in de liefde. Ze gaan met ruzie uit elkaar als Barry tegen Hal zegt dat hij zich verveelt met hem. Direct daarna komt Barry om bij een motorongeluk. Hal voelt zich natuurlijk schuldig, zo zijn jongeren in die levensfase, bovendien geeft Barry’s moeder hem de schuld van het ongeluk. En er is een tweede betekenis van schuld: het idee een belofte te moeten inlossen. Barry heeft Hal namelijk laten beloven dat ze op elkaars graf zouden dansen, mocht een van hen overlijden. Wat Hal ook doet. Daarbij wordt hij opgepakt en vertelt aan een maatschappelijk werkster het verhaal van Barry en hem.

„De eerste keer dat ik het boek las moet ik een jaar of 18, 19 zijn geweest. Dat moet ik terug redeneren, zo oud was ik namelijk toen het boek uit kwam. Ik weet nog dat ik enorm zat te worstelen met mijn coming-out. Ik studeerde journalistiek en wist dat ik homo was maar niet hoe een leven als homo er dan uit zou zien. Daar hielpen boeken me bij, al was er toen niet veel queerliteratuur.

„Ik herkende mezelf het meeste in Hal: ik kon ook van die obsessieve liefdes hebben voor jongens die dan onbereikbaar bleken. Omdat ze hetero waren, of omdat ik er niet achter kwam of ze ook op jongens vielen. Bij het teruglezen herken ik nu het mooie van zo’n eerste liefde. Ik kreeg er een warm, nostalgisch gevoel van. Zo alomvattend en overheersend is verliefdheid later meestal niet meer. Ik deed gekke dingen, kende het rooster van een jongen die ik leuk vond uit mijn hoofd of ging naar een volleybaltoernooi in de hoop hem tegen te komen terwijl ik niet echt van volleybal houd. Veel dingen gebeuren voor de personages voor het eerst in jeugdboeken, dat maakt dat ik ze graag lees.

„Ik heb inmiddels meer oog gekregen voor de bijzondere vorm waarin Chambers het verhaal heeft gegoten. Hoe je het verhaal van de liefde tussen de twee jongens te weten komt, door de gesprekken tussen Hal en de maatschappelijke werkster – dat herinnerde ik me niet meer zo. Er was wel meer dat ik vergeten was: dat Barry seks heeft met een meisje dat Hal vervolgens helpt met het verwerken van zijn verlies.

„Nog even over jeugdboeken: tegenwoordig wordt veel gesproken over hoe weinig jongeren lezen. Ik was zelf echt een bibliotheekjongetje, ik zie mezelf nog lopen met mijn linnen tasje helemaal vol boeken, elke week weer. Zulke kinderen zullen er altijd zijn, andere kinderen voetballen misschien graag. Moet je die dan dwingen een boek te lezen? Als ze interesse hebben, komen ze wel.”

Delen

Mail de redactie

Een anonieme literatuurliefhebber zette onlangs een video online over de promotie-plechtigheid van criticus en schrijver Anthony Mertens. Mertens promoveerde met vlag en wimpel en de documentairemaker besteedt vervolgens aandacht aan de schrijver wiens oeuvre het uitgangspunt was van het proefschrift Sluiproutes & dwaalwegen: de (veelal) experimenteel schrijvende Jacq Vogelaar (1944-2013). Nee, Vogelaar voelde zich niet geïntimideerd door Mertens’ gewroet en gewoel in zijn teksten, hij wilde juist dat er meer lezers waren die zo grondig te werk zouden gaan. Mertens was door zijn teksten „op gang gebracht” en „zelf iets gaan doen”. De ideale lezer kortom, was voor Vogelaar een werker.

Zijn er nog werkers? Zijn er nog lezers die bereid zijn om een roman op te vatten als een bron van startpunten, zoals een handleiding vooral een instructie is? Raad ze dan De rode Koe aan, de nieuwe roman van Hans Depelchin (1991), de Vlaming die enkele jaren terug charmeerde met de uit expliciete en avontuurlijke verhaaldraden opgetrokken roman Weekdier (2020), een roman die zich (voorzichtig, maar toch) liet onderbrengen in de lijn van Georges Perecs Het leven, een gebruiksaanwijzing.

Depelchin, die tussen zijn eerste en deze tweede roman ook een dichtbundel uitbracht, vroeg daarin al behoorlijk wat inzet van de lezer, maar dat is kinderspel in vergelijking met De rode Koe, een über-ambitieuze, politiek-cultureel getinte, morele en ja, soms ook best vermakelijke krachttoer van een familieroman die óók van de meer doorknede lezers veel vraagt. Ik las en ik las en ik las en ik las en noteerde zo ongeveer halverwege het boek onthutst in de kantlijn: ‘Waar lees ik in vredesnaam over?’

Om te beginnen een compliment: wat moedig dat een uitgeverij in dit tijdsgewricht zo’n moeilijk boek zo verzorgd op de markt brengt. De afgelopen jaren stak vooral Wereldbibliotheek met experimentele(re) romans het hoofd boven het maaiveld uit, maar nu begeeft dus ook De Geus zich op dit terrein.

Alhoewel er bij experimentele romans ook vaak een politieke rebellie valt te ontwaren, is het toch op de eerste plaats de literaire vorm die normafwijkend is: een complexe constructie, de bouw van een mythisch romanuniversum dat is opgetrokken uit unieke termen en namen en het gebruik van tekstvormen waarmee de auteur hoogstwaarschijnlijk terugvalt op literatuur waar je je niet per se elke dag in verdiept – bij Depelchin is dat onder andere het werk van Hugo Claus en klassieke Scandinavische literatuur.

Hyperbolische cultuurkritiek

In het begin van De rode Koe valt het allemaal nog wel mee qua complexiteit en meen je een soort verdorven Thomas Pynchon in handen te hebben, met de detective Diane die op onderzoek uit gaat in een zogeheten rendez-voushotel, een plek waar hooggeplaatste lieden hun (seksuele) dromen kunnen realiseren en waar nu wat lijken zijn gevonden.

De uitbaters van het hotel zijn twee oudere mensen, maar het is vooral hun kleinzoon die belangrijk is. Deze Jeremy is de eigenlijke spil van het verhaal, een jongen die door zijn ouders in de steek is gelaten maar die door diezelfde ouders wel met een belangrijke opdracht in het leven is geroepen. In brieven blazen de ouders, die dan elk een ander politiek gezindte aanhangen, hoog van de toren over wat hun Jeremy wel allemaal niet zal moeten gaan betekenen voor de mensheid. Ik was zo vrij om in deze eigenaardige combinatie van veel van je kind verlangen maar daar als ouder dan weer geen poot voor willen uitsteken een vorm van hyperbolische cultuurkritiek te zien.

Maar dan! Tja, maar dan. Dan lijkt het wel alsof Depelchin alles wat hij de voorgaande jaren verzamelde als mogelijke romanstof per se in één band heeft willen samenbrengen. Terwijl we een zwerftocht door Europa maken wordt het plot drabbig als havermoutse pap en rapporteert Diane haar bevindingen aan ene Cooper (hierbij knipogend naar Twin Peaks), duiken er zangeressen „van een wereldberoemde Vikingmetalband” op, heet een van de hotelkamers ook wel ‘Oculus’, heet de salon van het hotel ‘Stromboli’s Schacht’, is het personage Fjorgyn vernoemd naar de moeder van dondergod Thor, lijkt het met de „onderdrukking van creatieve krachten zoals kunst en erotiek” over de filosofie van Georges Bataille te gaan (maar later ook weer beduidend minder), is er een rol weggelegd voor de Peer Gynt Suite van Edvard Grieg, wordt jeugdbende de Vlaamse Heidense Strijdertjes geïntroduceerd en ben je dan nog maar zo’n vijftig pagina’s op pad, waarna er nog dik 250 bladzijden van zulk soort gecodeerd proza volgen.

Je zou als rechtgeaard lezer niet te snel terug moeten deinzen voor een moeilijke, mysterieuze tekst, maar De rode Koe ging mij een paar stappen te ver. Ik beleefde er weinig plezier aan. Dit heeft vooral te maken met het hoge logistieke gehalte ervan, waarbij er steeds weer nieuwe informatie (namen, termen, denkwijzen) geïntroduceerd wordt en de tekst maar niet gaat vloeien en daarmee leven. Ik snakte tevergeefs naar het moment waarop er iets essentieels – een verhaallijn, een karakter – in het lood lag en ik aan de gang kon in plaats van uitroeptekens in de kantlijn te zetten. En dat is dus de ironie van een woeste, eigenzinnige en ja, experimentele roman als deze: je bent zeer zeker bereid om je in te spannen, maar je hebt geen idee waarmee.

Werken als lezer? Prima. Daar iets voor terug verlangen: nogal.

Delen

Mail de redactie