Eindeloos in gevecht met modder om de vaargeul naar Ameland open te houden

Terwijl ze tot aan hun kuiten in de blubber wegzakken, ploeteren twee wetenschappers over het wad. Hun neopreenschoentjes en wetsuits zitten onder het donkergrijze slib. Een zurige moddergeur verdrijft de zilte zeelucht. In de verte klinkt een scheepshoorn: de veerboot naar Ameland vertrekt. Verderop is een baggerschip aan het werk, zoals iedere doordeweekse dag. Anders kan de veerboot niet varen.

Baggerwerkzaamheden in de vaargeul lopen de spuigaten uit. Begin deze maand informeerde de minister van Infrastructuur en Waterstaat de Tweede Kamer nog over de reeds getroffen maatregelen om Ameland bereikbaar te houden, terwijl hij werkt aan een langetermijnoplossing. Wetenschappers van onder andere de TU Delft zoeken ondertussen uit waar het sediment precies vandaan komt.

Roy van Weerdenburg (29) is onderweg om het meetstation te ontmantelen dat hij begin februari heeft neergezet. Marthe Wassink (25), ook promovendus kustwaterbouwkunde aan de TU Delft, helpt hem een handje. Het onderzoek is onderdeel van een grootschalig NWO-project over sediment in de Waddenzee, WadSED. Daarbinnen werken universiteiten, overheidsinstellingen, bedrijven en natuurorganisaties samen om zand en slib beter te kunnen managen. Slib bestaat uit veel fijnere deeltjes dan zand en vormt tijdens rustige condities een plakkerige laag modder op de zeebodem.

Modellen vatten de grootschalige waterbeweging en sedimenttransporten in de Waddenzee al goed, maar hoe het sediment zich lokaal gedraagt, is nog grotendeels onbegrepen. Nu is het soms een beetje gissen wat wijsheid is, qua vaargeulonderhoud. Ernst Lofvers, adviseur morfologie Waddenzee bij Rijkswaterstaat: „Sinds 2016 hebben we een aantal bochten in de vaargeul afgesneden. Het is moeilijk te voorspellen hoe een geul zich dan gaat gedragen: soms pakte het goed uit, soms minder.” Hij hoopt dat het onderzoek nuttige inzichten oplevert.

De geulen en platen van de Waddenzee zijn continu in beweging. Geulen brengen het getij vanuit de Noordzee naar binnen en naar buiten, bij laag water vallen de platen droog. Op rustige plekken, waar het water langzaam stroomt, zakt sediment – zand en slib – naar de bodem. Tijdens storm komt die bovenste laag weer in beweging. Deze dynamiek is precies wat de Waddenzee, ’s werelds grootste aaneengesloten droogvallende getijdengebied, zo bijzonder maakt. Het strekt zich vijfhonderd kilometer lang uit langs de Nederlandse, Duitse en Deense kust en is als enige Nederlandse natuurgebied Unesco-werelderfgoed. De „ongeëvenaarde omvang en biodiversiteit”, het feit dat biodiversiteit op wereldschaal ervan afhankelijk is – bijvoorbeeld de miljoenen trekvogels die hier jaarlijks foerageren – en de ecologische en geologische processen die grotendeels ongestoord hun gang kunnen gaan, maken het gebied volgens Unesco van uitzonderlijke universele waarde. Ook de Europese Natura 2000-status beschermt de Waddenzee.

Een slibbig hoekje

Naast de auto-opstelplaats voor de veerboot zijn de wetenschappers de greppel overgestoken en de kwelder in gelopen, de wadplaat op. Van Weerdenburg ploegt door een „slibbig hoekje” van de Waddenzee: zo’n 60 procent van het sediment is slib, de overige 40 procent zand. Twee kilometer naar het oosten ligt het wantij: een ondiepe strook waar de twee getijdenstromen uit beide zeegaten naast het eiland samenkomen. Het stroomt er nauwelijks, waardoor hier veel slib bezinkt. Een beetje een ongelukkige plek voor een vaargeul.

Het wantij ligt niet midden onder de eilanden, precies tussen de zeegaten die het tij aan- en afvoeren, maar iets ten oosten ervan. De getijdegolf beweegt namelijk van west naar oost langs de Nederlandse kust – in Den Helder is het eerder hoogwater dan in Delfzijl – dus loopt een westelijk gelegen zeegat eerder vol dan een oostelijke. Hoe verder Van Weerdenburg de plaat op loopt, hoe dunner het slib wordt en hoe dieper hij erin wegzakt. Hoe het slib door de tijd verandert, is volgens hem ontzettend complex: „De ene dag loop je hier zo overheen, als je een maand later terugkomt zak je tot je kuiten weg. Dat hangt af van veel processen, zoals het getij, wind en golven, maar ook uitdroging bij droogval. Het samenspel van al die processen maakt het erg ongrijpbaar.”

Niet alleen in de vaargeul naar Ameland, maar in de hele Waddenzee komt meer sediment binnen dan eruit gaat. De zee wordt daardoor ondieper: hij verlandt. In de westelijke Waddenzee komt dat voornamelijk nog door de afsluiting van de Zuiderzee met de Afsluitdijk in 1932, die een fikse verkleining van de Waddenzee betekende. De geulen waren ineens te groot en stroomsnelheden namen af, waardoor meer sediment bezonk. In 1969 werd daarnaast in het oosten de Lauwerszee afgesloten en onder Ameland speelt ondertussen ook de indijking van de middeleeuwse Middelzee en de daaropvolgende landaanwinningswerken nog mee. Deze zeearm liep langs Leeuwarden naar het zuiden en boog af naar het westen, tot aan Bolsward. Tussen 1200 en 1300 slibde hij, geholpen door de mens, dicht. Samen met bedijkingen en inpolderingen verkleinden deze afsluitingen de Waddenzee drastisch. De platen en geulen bewegen nog steeds naar een nieuw, ondieper, evenwicht. Het verlanden kan nog wel honderden jaren doorgaan.

De natuurlijke geul trekt zich door verlanding steeds verder terug

Na een dik half uur ploeteren door het zachte slib bereiken de onderzoekers de meetopstelling. In de waterige modder staat een constructie van drie verticale en drie horizontale steigerbuizen, ruim een meter hoog en twee meter breed. Met bouten en ijzeren platen zitten er meetinstrumenten aan bevestigd; tiewraps houden bedrading bijeen tegen de buizen. De zes meetstations van Van Weerdenburg zijn haaks ten opzichte van de geul uitgezet, zodat ze op verschillende dieptes meten: de laagste staat op -1,6 meter NAP in de geul, de hoogste op de plaat, die vandaag ontmanteld wordt, op +0,2 meter. Van Weerdenburg: „Ik hoop dat het mijn hypothese kan bevestigen dat de bodem lager op de wadplaat dynamischer is, want dat is makkelijker erodeerbaar slib. En dat hoger op de platen het slib stabieler is.”

Sinds de zomer van 2022 staat er ook een meetpaal van Rijkswaterstaat in de vaargeul, wijst Van Weerdenburg in de verte. In het najaar waren toen de concentraties sediment in het water relatief laag, vertelt hij. Een jaar later, vanaf oktober 2023, waren ze ineens ontzettend hoog. „We denken dat dat komt doordat we in oktober 2023 een buitengewoon sterke storm hadden vanuit het oosten – de heersende wind is noordwest. Dus dat betekent in dit stuk van het wad dat er veel aanvoer vanuit het oosten deze kant op kwam – vanaf het wantij.”

Tot de jaren vijftig voer de veerboot met hoogwater in een rechte lijn over de platen van Holwerd naar Ameland. Met laagwater volgde hij een natuurlijke geul via het Dantziggat, iets ten westen van Holwerd. In de jaren vijftig werd de directe hoogwaterroute uitgebaggerd, zodat ook met laagwater de kortste route gevaren kon worden.

Lange tijd was baggeren nauwelijks nodig. In de jaren tachtig werd in de Amelandse vaargeul jaarlijks enkele tienduizenden kubieke meters gebaggerd. In 2000 baggerde Rijkswaterstaat voor het eerst meer dan een half miljoen kubieke meter sediment uit de vaargeul. Anno 2025 is dat verdrievoudigd naar anderhalf miljoen kuub op jaarbasis – zeshonderd olympische zwembaden vol.

Het baggerwerk is de afgelopen pakweg twintig jaar drastisch toegenomen, doordat de vaargeul op steeds meer plekken ondieper wordt dan de minimaal benodigde 3,85 meter, aldus Lofvers. „Eerst baggerden we alleen bij Holwerd en ergens halverwege, nu moeten we een derde van de vaargeul doen.” Tegelijkertijd is de geul zo’n vijftien jaar geleden verbreed en verdiept om de veerboten meer ruimte te geven: nog meer baggerdruk. Ten slotte is de geul steeds meer gaan meanderen: door het bochtige verloop neemt de lengte van de vaargeul toe en de stroming af. „De natuurlijke geul trekt zich door verlanding steeds verder terug en het meanderen gaat onophoudelijk door. Dus je zult over steeds langere einden moeten baggeren.”

Foto’s Kees van de Veen

Het baggeren is inmiddels lopendebandwerk, aldus Lofvers. De geul blijft namelijk streven naar zijn natuurlijke evenwicht: een stuk minder diep en breed dan waar hij nu kunstmatig op gehouden wordt. Kosten: 7,5 miljoen euro op jaarbasis voor de gehele Waddenzee (minus de Eems), en ongeveer de helft daarvan gaat naar deze ene geul. Tot wel drie baggerschepen, zogeheten sleephopperzuigers, zuigen dagelijks sediment op van de bodem en deponeren het in een andere grote geul, halverwege Ameland. Daarvandaan waaiert het uit over de Waddenzee. Onder bepaalde omstandigheden mag het ook ‘op stroom gezet’ worden in het gebaggerde deel zelf: dan neemt de stroming het mee naar een ander gebied. Lofvers: „We krijgen vaak de vraag: waarom breng je het niet helemaal naar de Noordzee? Dan ben je ervan af. Maar dat is heel ver varen. Dan breng je dat weg met je baggerschip, kom je terug, is al je werk alweer teniet gedaan. Zo hard gaat het, de aanvoer van zand en slib is enorm.”

De natuurlijke geul trekt zich door verlanding steeds verder terug

Van Weerdenburg stapt plonzend naar het grote frame en wijst de verschillende instrumenten aan. Een kleine driepoot meet stroomsnelheid van het water en de golven. „In het lab hebben we al erosieproeven gedaan met bodemmonsters: we bootsten de stroming na boven een laagje slib in een buis”, vertelt hij enthousiast. „Zo konden we meten bij welke snelheid het slib wordt opgepikt van de bodem en meegenomen met de stroming.” Op een andere hoek een sensor die de afstand tot de bodem meet. Van Weerdenburg: „Ik hoop vooral dat we daarmee gaan zien dat het wad aangroeit tijdens rustige condities en afbreekt tijdens stormachtige. We hebben helaas geen storm gehad de afgelopen weken, maar wel windkracht zes, zeven vanuit verschillende richtingen.”

Voordat ze de constructie uit elkaar halen, moet de hoogte van de instrumenten nog met behulp van gps tot op de centimeter nauwkeurig gemeten worden. Van Weerdenburg diept een tablet op uit zijn rugzak. Met een rood-wit gestreepte stok met een antenne erbovenop gaat hij één voor één de meetinstrumenten langs. Daarna demonteert het duo in een paar minuten soepeltjes de instrumenten en de stalen buizen, die ze in de sleeën leggen. Met een luid slurpend geluid komt ook de laatste ijzeren buis uit de grond. Aan de onderkant kleeft zwarte slib.

Foto’s Kees van de Veen

Van Weerdenburg pakt twee plastic potjes uit een slee: „Ik neem nog even wat bodemmonsters.” Hij gaat op zijn hurken zitten en schept ze vol met de modderige toplaag. Met een soort grote plastic spuit zuigt hij ten slotte nog een bodemprofiel op. Hij toont de verschillende lagen slib, goed zichtbaar in de plastic koker: „Bovenop ligt het dunne spul waar we nu in wegzakken, dan een donkergrijze tussenlaag en de zwarte, anoxische onderlaag. Daar staan we op, die is stevig en ligt er al een paar seizoenen.”

In de vaargeulen is men het sediment liever kwijt dan rijk, maar voor de waddennatuur zelf is het baggeren helemaal niet goed. Het verstoort niet alleen de natuurlijke loop van de geul, maar lokaal ook het bodemleven. „Het is ongelooflijk troebel water bij Holwerd door alle baggeractiviteiten: de continue troebelheidsmetingen met twee meetpalen laten grote verschillen zien tussen de gebaggerde geul en een natuurlijke geul in het Danztiggat bij Ferwerd”, aldus Lofvers. „We hebben zelf monsters genomen in de geul bij Holwerd en daaruit blijkt dat het op de baggerlocaties helemaal dood is.” Bovendien zijn zand en slib enorm waardevol voor de Waddenzee: het droogvallen van de wadplaten is namelijk essentieel voor onder andere de vogels die er naar voedsel zoeken en de bodemdieren die er leven. Het is wat de Waddenzee uniek maakt.

Normaal gesproken groeit het wad ook mee met een stijgende zeespiegel, doordat extra sediment vanuit de Noordzee het stijgende water compenseert. Een fenomeen dat al duizenden jaren optreedt. Maar het is nog maar de vraag of het wad de sterk versnellende stijging in de toekomst nog goed kan bijbenen, aldus Van Weerdenburg. Zo niet, dan kunnen delen minder vaak droogvallen – en op een bepaald moment misschien helemaal niet meer: wadplaten ‘verdrinken’. Nog een proces dat hij met zijn onderzoek beter wil kunnen voorspellen.

Foto’s Kees van de Veen

Radicale oplossing

Het verdrinken is echter van veel latere zorg, volgens Lofvers. Prangender is de verlanding en daarmee de vaargeulkwestie. Want „dagelijks baggeren is op termijn niet langer houdbaar”, aldus minister Madlener in een brief aan de Tweede Kamer eind vorig jaar. Het ministerie onderzoekt nu twee hoofdoplossingen om Ameland bereikbaar te houden: de veerdam (waar de veerboten aanleggen), vaargeul en veren bij Holwerd optimaliseren, of, radicaler, de hele veerdam naar Ferwerd verplaatsen, zes kilometer naar het westen. Dan kan de veerboot via de natuurlijke geul in het Dantziggat varen, net zoals vóór de jaren vijftig.

De huidige geul optimaliseren kan door hem nog verder te verruimen, aldus Lofvers, maar zal nóg meer baggerwerk opleveren. Duur en slecht voor de natuur. Meer bochten afsnijden kan ook. Of de geul juist meer terug laten gaan naar de natuurlijke staat. Want: hoe dichter je bij het natuurlijke evenwicht van een geul zit, hoe minder je hoeft te baggeren. „Maar dat ligt gevoelig, want het kan leiden tot meer met het getij varen, minder afvaarten, kleinere schepen, scheiden van vracht en passagiers. Een flink dilemma waar komende jaren verder op gestudeerd zal worden”, aldus Lofvers.

De vaargeul naar Ameland eist nu alle aandacht op, maar ondertussen verlandt ook de rest van de Waddenzee. Of Harlingen qua baggerwerkzaamheden het nieuwe Holwerd kan worden? Lofvers: „Op termijn kan dat wel, ja. Dus we moeten die ontwikkelingen heel goed doorgronden. We doen het echt om de eilanden en havens draaiende te houden. De eilanders moeten op de veerdienst kunnen bouwen. De vaargeul is hun navelstreng. Voor toeristen is het meestal niet zo erg als ze soms wat vertraging hebben.”

De terugweg verloopt moeizamer voor de waddenwetenschappers: de zwaarbeladen sleeën glijden niet meer zo soepel. Van Weerdenburg en Wassink hangen geregeld met hun volle gewicht in het touw om ze over een hobbel te trekken, maar ze kletsen opgewekt verder. Een kleine drie uur nadat ze het wad opstapten, staan ze weer op het asfalt. Morgen breken ze de andere frames af, de dag erna gaan ze met een boot naar de laatste meetstations in de geul. Van Weerdenburg denkt dat hij tot de zomer bezig is met het uitpluizen van de dataset en de eerste analyses. Daarna wil hij de gemeten dynamiek gaan reproduceren met modellen. Maar nu eerst onder de tuinslang het opdrogende slib van de meetinstrumenten afspoelen – en van henzelf.

Delen





Mail de redactie