De verstrekkende stikstofuitspraak in de zaak-Greenpeace van woensdag is eigenlijk heel simpel: een rechtsstaat moet zich aan zijn eigen wetten houden, en nu handelt de staat „onrechtmatig”. Regering en parlement hebben zelf bepaald dat de helft van de kwetsbare natuur in 2030 moet zijn hersteld, de rechtbank Den Haag dwingt ze nu dat daadwerkelijk te bewerkstelligen.
Zo niet, dan moet de staat over vijf jaar eenmalig een dwangsom van 10 miljoen euro betalen. Op zich een groot bedrag, al is het natuurlijk niets op een Rijksbegroting met 457 miljard euro aan uitgaven dit jaar.
Maar het feit dát de rechtbank de Staat der Nederlanden een dwangsom heeft opgelegd, is veelzeggend. ‘In beginsel’ gebeurt dit niet, omdat zowel burgers als rechters moeten kunnen vertrouwen op de overheid, zei de rechtbank. Van een overheid mag dus ook worden verwacht dat zij rechterlijke uitspraken naleeft.
Verwijtbaar
Maar hier is het „verwijtbaar” dat de staat al „vele jaren” onvoldoende maatregelen neemt om het „absolute minimum van de wettelijke stikstofdoelen te halen”, zei de rechter. Tussen 2015 en 2019 heeft de staat zelfs ‘op de pof’ stikstofruimte vergund, wetende dat het beruchte Programma Aanpak Stikstof (PAS) in strijd was met Europese normen.
Ook oordeelde de rechtbank hard over het rechtse kabinet-Schoof van PVV, NSC, VVD en BBB, waarbij de voorzitter nog opmerkte dat het in beginsel niet aan rechters is een oordeel over de politiek te vellen. Het vorige kabinet -Rutte IV had juist 24 miljard euro uitgetrokken om doelen rond natuur, stikstof, water en klimaat te halen. Dit kabinet heeft dat ‘Nationaal Programma Landelijk Gebied’ (NPLG) geschrapt en het geld voor landbouw en natuur teruggebracht naar 5 miljard euro.
Lees ook
Greenpeace versus de staat: vandaag doet de rechtbank uitspraak in stikstofzaak – met potentieel grote gevolgen
Het zijn geen nieuwe feiten, maar ze hebben wel mede tot deze uitspraak geleid, met waarschijnlijk grote maatschappelijke gevolgen. De vraag is of de staat vergunningen moet intrekken van veehouders of industriële bedrijven, of dat bouwprojecten geblokkeerd gaan worden in deze tijd van grote woningnood.
De pijn zal zeker gevoeld gaan worden rond de Veluwe met alle intensieve veeteelt, het gebied met veel kwetsbare natuur dat rood kleurt op een kaartje van Nederland dat aan de uitspraak was toegevoegd. Anders dan nu gebeurt, draagt de rechtbank de staat op om voorrang te geven aan de meest kwetsbare natuur. Ook moet de staat direct in actie komen, ongeacht de mogelijkheid om in beroep en cassatie te gaan.
De natuur moet worden gered, daarna kan de boel van het slot
Opluchting
Bij Greenpeace was in de zaal blijdschap en opluchting: de bodemprocedure gaat terug tot juli 2023 en een eerder kort geding met dezelfde inzet had de milieu-organisatie vorig jaar verloren. „De natuur trekt in Nederland altijd aan het kortste eind. Eindelijk zegt een rechter nu: zo kan het niet, de overheid overtreedt zijn eigen regels”, zei directeur Andy Palmen. Tegelijkertijd heeft de uitspraak een keerzijde, erkende hij. „Ik realiseer mij welke impact de uitspraak heeft op mensen en bedrijven. De natuur moet worden gered, daarna kan de boel van het slot.”
In de uitspraak veegde de rechter het verweer van de staat grotendeels van tafel, en daarmee ook een aantal argumenten die je vaker hoort van met name rechtse partijen zoals BBB. Niet alleen eerdere kabinetten, juist ook het huidige kabinet-Schoof heeft nog geen overtuigende stikstofaanpak. Er komt stikstof uit het buitenland Nederland binnen, maar vanuit Nederland gaat vier keer zoveel de grens over dan andersom. Natuurverslechtering komt ook door verdroging, verslechterde waterkwaliteit en versnippering – maar dat is geen reden om de stikstof niet terug te brengen. Stikstof komt niet alleen van boeren, maar bijna 80 procent van de neerslag op kwetsbare natuur wel.
Op bepaalde punten ging de rechtbank wel mee in het verweer van de staat, en niet in de argumenten van Greenpeace. Zo is er geen reden om aan te nemen dat er binnen afzienbare tijd een „point of no return” aanbreekt voor kwetsbare natuurgebieden. En het wettelijke stikstofdoel voor 2025 om 40 procent van de kwetsbare natuur te herstellen is onrealistisch, dus dat kreeg de staat niet opgelegd van de rechtbank.
Nog steeds zit er een groot gat tussen de oorspronkelijke eis van Greenpeace en de uitspraak van de rechtbank: de milieuorganisatie vroeg zelf herstel van 80 procent van de kwetsbare natuur, en dat al in 2030.
‘Haalbaar en betaalbaar’
Wat volgens de rechtbank wel mogelijk is, is het vastgelegde doel voor 2030, om te zorgen dat 50 procent van de kwetsbare natuur niet verder verslechtert. „Dat reductiedoel is ambitieus, maar haalbaar en betaalbaar”, citeerde de rechtbank uit de toelichting bij de Wet stikstofreductie en natuurverbetering uit 2020. „De betreffende percentages en jaartallen heeft de wetgever zelf vastgesteld”, zei de voorzitter daarover.
Dit is niet de uitspraak waarop ik had gehoopt
Die Nederlandse stikstofdoelen zijn gebaseerd op de Europese Vogel- (1979) en Habitatrichtlijn (1992), voor bescherming van vogels, dieren en planten. Op basis daarvan heeft Nederland in de periode 2008-2010 zelf in totaal 162 beschermde Natura 2000-gebieden aangewezen. De stikstofgevoelige natuur in deze gebieden mag niet onder de zogenoemde ‘kritische depositiewaarde’ (KDW) komen, een norm die bepaalt hoeveel stikstof de natuur per jaar zonder schade kan verdragen. Zoals de wet stelt, heeft de rechtbank nu bevolen dat de helft van die gebieden in 2030 onder de KDW moet zitten.
„Dit is niet de uitspraak waarop ik had gehoopt”, was de eerste reactie van landbouwminister Femke Wiersma (BBB). „We kunnen immers niet het onmogelijke vragen van mensen en bedrijven.” Het kabinet heeft besloten een ministeriële commissie op te richten en zegt de uitspraak te gaan bestuderen, ook de mogelijkheden voor hoger beroep.
Lees ook
Nieuwe stikstofuitspraak dreigt meer projecten te dwarsbomen, kabinet stelt speciale commissie in
