Laurens Liesenborghs baande zich in mei 2022 een weg door de jungle van Oost-Congo, op zoek naar een lokale apenpokkenhaard. Als expert infectieziekten was hij samen met zijn collega’s van het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen een van de weinige wetenschappers die aandacht besteedden aan de ziekte. Maar terwijl zij het oerwoud uitkamden, meldden zich in België de eerste geïnfecteerden zich bij hun instituut.
Die zomer brak een wereldwijde besmettingsgolf uit. Tot december vorig jaar raakten meer dan 90.000 mensen geïnfecteerd en eiste het virus zo’n 170 dodelijke slachtoffers buiten Afrika. De ziekte, later hernoemd tot mpox, bleek seksueel overdraagbaar te zijn en verspreidde zich met name onder mannen met meerdere mannelijke sekspartners.
Het mpox-virus veroorzaakt al decennialang kleine uitbraken in Afrika, waarbij het vanuit een reservoir in wilde zoogdieren af en toe mensen infecteert. Maar sinds 2022 lijkt de epidemiologie van het virus veranderd, en breiden infectiehaarden zich sneller en wijder uit. De mpox-uitbraak in westerse landen is met vaccinaties en voorlichting aan risicogroepen onder controle gebracht. Maar vanwege de verspreiding van een andere virusstam ligt er nu opnieuw een mondiaal uitbraakscenario op de loer, zo vreest de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).
Sinds kort is Liesenborghs daarom weer in Oost-Congo, waar hij de opkomende mpox-variant gaat verkennen: stam 1. Die is dodelijker dan stam 2b – de groep die verantwoordelijk was voor de epidemie van 2022. Afgelopen jaar zijn er in de Democratische Republiek Congo meer dan 14.600 verdachte besmettingen gemeld, waarvan 901 mensen zijn overleden, schrijft de WHO. Stam 1 veroorzaakte afgelopen zomer een ziektehaard in de hoofdstad Kinshasa en is nu bezig met een nieuwe opmars in oostelijke provincies zoals Zuid-Kivu.
Verontrustend is dat ook deze agressieve mpox-variant seksueel overgedragen kan worden, blijkt uit een WHO-rapport uit november.
„De vorige epidemie heeft laten zien dat seksuele overdracht heel efficiënt is”, vertelt Liesenborghs per telefoon onderweg naar Zuid-Kivu. Hij pleit ervoor om stam 1 in de kiem te smoren. „Volgens mijn collega’s zijn er heel veel besmettingen in de regio. De gezondheidswerkers kunnen de toevloed van patiënten niet meer aan.”
Slechte infrastructuur en geweld
Het duurt nog even voordat hij de verhalen heeft kunnen verifiëren. De provincie is moeilijk bereikbaar, zeker in het regenseizoen. „Artsen en verpleegkundigen moeten functioneren in een ernstig ondergefinancierd gezondheidssysteem: er zijn weinig middelen voor diagnostiek en ook de behandelingen schieten tekort.”
Het oosten van Congo kent een langlopende geschiedenis van gewelddadige conflicten, waardoor nu bijna zeven miljoen mensen ontheemd zijn. Veel vluchtelingen wonen in kampen waar de overheid weinig controle heeft en het virus zich ongestoord kan verbreiden. Als mpox ingang vindt in dit soort kampen of in stedelijke conflictgebieden dan zou dit de ‘perfecte storm’ zijn voor een grotere uitbraak, zegt de onderzoeker.
Recente cijfers van de uitbraak in Oost-Congo zijn er niet. Het is heel moeilijk om zicht te krijgen op de besmettingen, zegt Liesenborghs. De ziekte is klinisch makkelijk te verwarren met andere aandoeningen en moet eigenlijk met een pcr-test bevestigd worden, maar zulke testen zijn nauwelijks beschikbaar. Liesenborghs verwacht dat van de ruim veertienduizend verdachte gevallen die de WHO meldt, ongeveer de helft positief zou testen op mpox. „Aan de andere kant worden er vanwege het gebrekkige zorgsysteem ook heel veel gevallen gemist en ondergerapporteerd.”
„Het is broodnodig om beter zicht te krijgen op het virus”, zegt hij. „Maar met de huidige testcapaciteit is het volgen van de verspreiding in een land ter grote van West-Europa net als koffiedik kijken.” Het Belgische tropeninstituut onderzoekt of net als bij Covid-19 een sneltest te ontwikkelen is.
Volgens een Amerikaanse modelstudie die in januari in eClinicalMedicine is gepubliceerd, is de mpox-uitbraak van 2022 tot stilstand gekomen dankzij een combinatie van vaccinaties, groepsimmuniteit en gedragsveranderingen binnen de risicogroep. Voor de Congo gaat dit weinig soelaas bieden. De benodigde vaccinaties zijn niet voorhanden in het land en pogingen van gezondheidsorganisaties om vaccins te doneren of verkopen worden gehinderd door lokale regelgeving.
Nauwelijks te bereiken
Daarnaast is het nog vraag wie voor het vaccin wil betalen, zegt Liesenborghs. „Omdat het virus in Congo van dier op mens overspringt, is de risicogroep die preventief gevaccineerd zou moeten worden gigantisch. De vaccins zijn erg duur en ieder persoon heeft twee doses nodig.”
Ook gedragsveranderingen zijn lastig te realiseren. De groep van homo- en biseksuele mannen die het meeste risico lopen is nauwelijks te bereiken, zei een Nigeriaanse onderzoeker eerder tegen Reuters.
Omdat homoseksualiteit een taboe is, zullen niet-heteromannen hun geaardheid verborgen houden. Dat belemmert diagnostiek en onderzoek. Wie besmet is, zoekt niet snel om hulp,blijkt ook uit Canadees onderzoek dat onlangs verscheen in Psychological Science. Tijdens de mondiale uitbraak van 2022 was deze groep mannen minder vaak op de hoogte van het virus waardoor ze minder zorg ontvingen.
Sinds de wereldwijde uitbraak is de wetenschappelijke literatuur over mpox explosief gegroeid en vindt er ook gestaag meer onderzoek plaats in Congo zelf. Zo is het tropeninstituut in Antwerpen betrokken bij een studie naar hoe het virus zich binnen gezinnen verspreidt en doet het onderzoek naar hoe het van dier op mens wordt overgedragen. Daarnaast brengt het instituut ook de eet- en jachtgewoonten van lokale gemeenschappen in kaart. Steeds wordt nauw samengewerkt met Congolese organisaties.
Het is hoopgevend dat er meer studies in Congo uitgevoerd worden, vindt Liesenborghs. „Uiteindelijk zullen het de Congolezen zijn die ons gaan vertellen hoe mpox mensen besmet en ons de weg gaan wijzen naar een goede behandelingsmethode.” Hij noemt een klinisch onderzoek naar het antivirale middel tecovirimat, dat op twee locaties in Congo plaatsvindt. Hoewel de Amerikaanse overheid het hoofddeel van de studie sponsort, wordt het onderzoek geleid door de directeur van het Congolese Instituut voor Biomedisch Onderzoek.
Dit onderzoek is van groot belang, vindt ook arts-microbioloog Miquel Ekkelenkamp van UMC Utrecht. „Van de vier lopende studies naar het effect van dit middel is dit met vierhonderd patiënten de verst gevorderde.” Hij is bezig een onderzoek naar tecovirimat in Europa op te zetten. Het Congolese onderzoek, waarvan de resultaten deze zomer al verwacht worden, zal waarschijnlijk een belangrijke rol spelen in de goedkeuring en gebruik van het medicijn in Europa.
255 dollar per stuk
Maar wat heeft de lokale bevolking eraan? De gemiddelde patiënt krijgt bij een behandeling twee weken lang dagelijks drie pillen van ongeveer 255 dollar per stuk. Dat zijn hoge kosten voor mensen in een land waar de meest basale gezondheidszorg al niet toereikend is.
In westerse landen is het middel al voorwaardelijk goedgekeurd en verkrijgbaar. Veel zorgen over een grootschalige en dodelijke uitbraak heersen er dan ook niet in deze landen. In 2022 hebben de risicogroepen groepsimmuniteit opgebouwd, dus schat gezondheidsautoriteit ECDC het risico voor Europa voorlopig laag in.
Maar de vrees groeit dat de verspreiding in andere landen zal toenemen. Ondanks het beperkte zicht wordt het virus in steeds meer Congolese provincies aangetroffen, en is het aannemelijk dat het zich via de seksuele route verder verspreidt. Het doet Liesenborghs denken aan een vergelijkbare uitbraak in Nigeria, waar in 2017 al signalen waren dat mpox seksueel overdraagbaar was. „Wetenschappers en gezondheidsorganisaties negeerden de uitbraak in Nigeria destijds, maar vijf jaar later dook het alsnog op in een vorm die zich wereldwijd verspreidde. Mogelijk zien we nu in Congo hetzelfde gebeuren.”
