Te midden van de razendsnelle ontwikkelingen in biotechnologie, zoals genetische modificatie en stamcelonderzoek, rijzen er belangrijke ethische vragen. Wat gebeurt er als we gaan sleutelen aan menselijke genen? En wat als we de menselijke kiembaan modificeren? Waar leidt dit toe? „Vaak ontbreken de antwoorden”, zegt Lotte Pet (34), die deze maand haar promotie in de geesteswetenschappen cum laude afrondde aan de Universiteit Leiden. „Dit komt doordat we een beperkt idee hebben van wat biologisch leven inhoudt. Het biologisch leven is complex en onvoorspelbaar. Desondanks moeten we ethische beslissingen nemen over welk onderzoek naar biologisch leven we wel en niet willen uitvoeren.”
Pet onderzocht bio-ethische dilemma’s met behulp van kunst. „De complexiteit van biologisch leven overstijgt ons begrip ervan en vereist een nieuwe ethische benadering”, legt ze uit. „Ik wil ontdekken hoe biokunst kan bijdragen aan een ethische houding ten aanzien van dit ongrijpbare leven.”
Manipulatie met kwallengenen
„Een bekend voorbeeld van biokunst is het fluorescerende konijn Alba, van de biokunstenaar Eduardo Kac.” Het konijn was genetisch gemanipuleerd met kwallengenen. „Hierdoor lichtte Alba groen op onder uv-licht.”
Biokunstenaars maken gebruik van technologie om kunst te creëren met behulp van biologische processen en organismen. De onderzoekster is ervan overtuigd dat kunst een andere manier van denken stimuleert. „Kunst is een materiële vorm van onderzoek, in tegenstelling tot puur theoretische benaderingen, zoals in boeken. Je kunt je lichaam verhouden tot een kunstwerk. Je kunt er omheen lopen. Of er letterlijk aan deelnemen, zoals interactieve kunstwerken.”
„Artistiek onderzoek behandelt esthetiek, ironie, humor en verschillende emoties”, vervolgt ze. „Terwijl deze aspecten niet noodzakelijkerwijs deel uitmaken van wetenschappelijk onderzoek.” Misschien herken je het wel, zegt Pet, „voor een kunstwerk staan en je afvragen: waar gaat dit eigenlijk over? Wat gebeurt hier?” Sommige mensen beschouwen dit als een nadeel van kunst, maar Pet gelooft juist dat deze staat van verwarring kunst krachtig maakt. „Kunst kan directe reacties uitlokken of verbogen emoties blootleggen.”
Een kunstzinnige bèta
Het is geen toeval dat Pet wetenschap, kunst en ethiek combineert. Van jongs af aan is ze een kunstzinnige bèta. Ze deed het profiel natuur & gezondheid op de middelbare school, maar verkoos een kunstopleiding boven de wetenschap. „Ik wilde graag autonoom onderzoek doen. En op een creatieve manier”, vertelt ze. Haar nieuwsgierigheid naar de wetenschap verdween echter niet. „Al vroeg tijdens mijn kunstopleiding ontwikkelde ik de vraag: wat kan kunst ons leren wat wetenschap niet kan?”
Geïnspireerd door die vraag deed Pet na haar bachelor beeldende kunst een bachelor in kunstgeschiedenis, resulterend in een master in arts & culture. „De vergelijking tussen artistiek en wetenschappelijk onderzoek is voor mij altijd een intrigerend vraagstuk gebleven.”
Vijf jaar geleden begon ze haar promotieonderzoek naar biokunst. Pet bestudeerde vier kunstprojecten gericht op biologisch leven, biotechnologie en biomedisch onderzoek.
Eén daarvan is het kunstproject In Posse van Charlotte Jarvis, een Britse beeldend kunstenaar. Jarvis maakt sperma uit ‘vrouwelijke’ cellen. Wetenschappers van het Leids Universitair Medisch Centrum ontwikkelden pluripotente stamcellen van Jarvis’ eigen cellen om ‘vrouwelijke’ zaadcellen te maken. „Vervolgens heeft Jarvis hiervan sperma gemaakt door het te mixen met gedoneerd bloed van vrouwen in een rituele setting.”
Dit project is niet slechts kunst. Het maken van ‘vrouwelijke’ zaadcellen biedt potentiële toepassingen voor vrouwen die moeite hebben met vruchtbaarheid of voor lesbische stellen die samen een biologisch kind willen krijgen. Volgens Pet heeft het maken van vrouwelijk sperma nog veel meer implicaties. „Het helpt ook bij het beter begrijpen en herkennen van de verschillen en de complexiteit tussen biologisch geslacht en gender. Als toeschouwer ga je je verhouden tot het ‘vrouwelijk’ sperma. Wat is dat eigenlijk? Voel ik mij daar persoonlijk bij betrokken als toeschouwer? Dit roept allerlei persoonlijke ideeën op. En opent ook ruimte voor andere genders, niet geheel man of vrouw.” Biokunst zet mensen aan om bewuster na te denken, aldus Pet.
Een niet-levensvatbare weerwolf
Een ander kunstwerk dat de promovendus behandelt in haar proefschrift, focust op mens-hondhybriden (weerwolven). „De Sloveense kunstenaar Maja Smrekar maakt controversiële biokunst over hybriditeit tussen diersoorten.” In een van Smrekars projecten heeft ze haar eigen eicel laten samensmelten met de vetcel van haar hond. Vervolgens vermenigvuldigde dit tot net voordat het een ‘blastocyst’ werd (een klompje cellen van ongeveer honderd cellen dat ontstaat net nadat de bevruchting heeft plaatsgevonden). Dit hybride kunstwerk zal niet levensvatbaar zijn. „Maar in potentie zou dit wel kunnen. Het is in wezen al een vorm van leven”, zegt Pet.
Beide projecten roepen ethische vragen op. „Biokunst kan bijdragen aan een meer open kijk op wat biologisch leven inhoudt. Het helpt ons te verhouden tot een opeenstapeling van alsmaar veranderende betekenissen die we toekennen aan het leven. Ik denk dat het goed is als we bij zulke ethische beslissingen een open houding aannemen ten opzichte van de mogelijkheden die we nog niet kunnen overzien. Kunst biedt meer ruimte voor een subjectieve benadering in vergelijking met wetenschappelijk of medisch onderzoek.”
