Een cursus actievoeren bij Extinction Rebellion: arrestatieles voor nette mensen

Jeannette Obers, een 69-jarige Brabantse, stak altijd al bij rode stoplichten gewoon over, zolang er niemand aankomt tenminste. Ze liep vroeger weleens mee in demonstraties, tegen de junta in Argentinië bijvoorbeeld. Maar ze is nog nooit opgepakt. „Daar gaat nu verandering in komen”, zegt ze.

De vraag van Petra Verdonk was: ben je weleens burgerlijk ongehoorzaam geweest? Het is een zondagochtend in februari, in een donkere loods op een industrieterrein aan de rand van Eindhoven. De universitair hoofddocent psychologie aan de Vrije Universiteit stelt de vraag aan zo’n vijftien mensen, onder wie een docent, een gepensioneerd verpleegkundige en twee studenten.

Ze zijn hier niet alleen omdat ze in Den Haag gaan demonstreren tegen subsidies aan fossiele bedrijven. Ze zijn hier omdat velen van hen zich deze zaterdag zullen laten arresteren. Om twaalf uur zullen ze snelweg A12 oplopen en net zolang op het asfalt gaan zitten tot de politie ze eraf trekt, in bussen stopt en ergens in Den Haag een paar uur vastzet. Ze zijn bij deze training om de fijne kneepjes van het actievoeren te leren, te horen welke rechten ze hebben en hoe Extinction Rebellion ze zal helpen.

Ontregeling is onderdeel van de strategie van de klimaatbeweging. Het is deze zaterdag de zesde keer dat demonstranten van Extinction Rebellion de oprit van de A12 blokkeren.

Met elke blokkade groeit het aantal deelnemers; van enkele tientallen vorige zomer naar honderden in januari. Deze zaterdag worden er zo’n tweeduizend demonstranten verwacht. Een groot deel van hen zal opgepakt worden – dat weten ze van tevoren. NRC volgde de beweging in aanloop naar haar grootste actie tot nu toe, en zag en hoorde hoe de groep de afgelopen weken met honderden mensen per week groeide.

Weinigen van hen zijn ooit eerder in aanraking geweest met de politie. Velen zijn bereid ver te gaan om de aanpak van de klimaatcrisis hoger op de politieke agenda te krijgen. Maar hoever?

Ecologische openbaring

Petra Verdonk zag zichzelf altijd als een brave burger. Ze had begin jaren tachtig gedemonstreerd tegen de plaatsing van Amerikaanse kernwapens en later was ze lid geworden van GroenLinks – maar ze vertrouwde de overheid en volgde de wet.

Tot ze in het najaar van 2019 een krantenbericht las over een rapport van het IPCC, het VN-panel dat al decennia onderzoek doet naar klimaatverandering. Ze kreeg wat ze soms een „ecologische openbaring” noemt: „Van het ene op het andere moment werd ik enorm getroffen door de klimaatcrisis.” Nog datzelfde weekend ruilden zij en haar man Ronald hun twee BMW’s in voor een elektrische auto.

Ze ging googelen, zag iets over Extinction Rebellion en sloot zich aan. Twee jaar later werd ze voor het eerst gearresteerd, toen ze het kantoor van het ABP in Heerlen bezette, ze eiste dat het pensioenfonds haar investeringen in de fossiele industrie introk. En daarna nog eens, en nog eens, en nog eens, en nog eens. Als ze de elfde geen lezing moest geven, dan zou ze vast voor de zesde keer in de cel belanden.

Daarom geeft zij de Eindhovense actietraining. Extinction Rebellion raadt het volgen van zo’n cursus aan iedereen aan die wil meedoen met de grote blokkade van 11 maart, of die van 25 maart op Eindhoven Airport. Verdonk vertelt hoe een demonstratie verloopt, wat er gebeurt als je gearresteerd wordt, welke rechten je hebt. En dat andere ‘rebellen’ je na afloop altijd met koffie, thee en koekjes onthalen.

De overheid heeft het sociale contract verbroken

Petra Verdonk universitair hoofddocent psychologie aan de Vrije Universiteit

Ze toont foto’s van Rosa Parks, Gandhi en Martin Luther King. Daar, zegt ze, „zijn wij schatplichtig aan. Hoewel een paar uur in de cel zitten natuurlijk onvergelijkbaar is met wat zij deden.” Het gaat erom dat zij geweldloos wetten overtraden die zij onrechtvaardig vonden. Zulke ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ is de basis van Extinction Rebellion, legt ze uit: wetten breken om vanuit „een morele verantwoordelijkheid overheidsbeleid te beïnvloeden”.

Liever zou ze de wet niet overtreden, zegt ze. Het gaat tegen haar opvoeding in. En als het kabinet zou beslissen om subsidies aan fossiele bedrijven stop te zetten, „dan hebben we 11 maart een vrije dag”. Maar de overheid heeft het sociale contract gebroken, vertelt ze de zaal. „De burger wordt niet meer beschermd door de staat, terwijl dat wel nodig is.” De klimaatcrisis bedreigt het leven van vele soorten, waaronder de mens. Dat overheden daar onvoldoende tegen doen, zoals blijkt uit onder meer rapporten van het IPCC en de nog steeds te hoge uitstoot van CO₂, rechtvaardigt burgerlijk verzet, is het idee.

Is vernieling geweld?

Op het scherm verschijnt een citaat van de Engelse filosoof John Locke: „Mensen hebben het recht, zo niet de plicht, om een revolutie na te streven wanneer een regering erin faalt om het welzijn en leven van haar burgers te beschermen.” Geweldloos, dat wel, benadrukt Verdonk. In de zaal wordt instemmend geknikt.

Maar wat is geweld? De training verplaatst zich naar buiten, de demonstranten in spe moeten zich in een rij opstellen. Naast Jeannette Obers staat de 61-jarige Victor, hij werkt in het onderwijs. Als Verdonk de vraag stelt of het intrappen van een hek geweld is, stapt hij naar voren: ja, dat is het. Sommigen stappen naar achter: zij vinden van niet.

Er ontstaat een discussie. Is de schade die privéjets met hun uitstoot berokkenen aan het klimaat geweld? En zo ja, is het dan niet gerechtvaardigd om een hek open te trappen zodat de parkeerplaats van die vliegtuigen geblokkeerd kan worden, zoals vorig jaar gebeurde op Schiphol? Een Limburgse activist, die zegt onder meer opgepakt te zijn bij demonstraties tegen de kap van het Sterrenbos: „Kan je het voor jezelf rechtbreien? Is het geweld wat er aan de andere kant van dat hek gebeurt? Dan vind ik het rechtvaardig om zo’n hek te vernielen.”

Ronald van Marlen, de partner van Verdonk: „Is vernieling altijd geweld?” Obers schudt: „Het hek is snel weer gemaakt.” Uiteindelijk, zegt Verdonk, bepaalt de rechter of iets geweld is of niet. Demonstranten moeten vóóraf met elkaar afspreken welke grenzen ze trekken, vertelt ze. Dat heet de ‘actieconsensus’. Victor twijfelt: „Ik heb er moeite mee dat een andere groep een andere keuze over geweld kan maken. Wil ik dan wel bij Extinction Rebellion horen?” Veel anderen knikken. „Bij hard geweld ben ik weg”, zegt Obers.

Verdonk verwijst naar de besmeuringen van schilderijen van onder meer Vermeer en Van Gogh eind vorig jaar. „Dat leidde tot heel veel discussie en heel veel aandacht. Ineens zaten we bij alle talkshows. Het was een enorm vliegwiel.”

Er moeten helaas mensen gearresteerd worden voordat je op het nieuws komt

Hannah Prins student strafrecht

Je kan het oneens zijn met die methode, zegt Hannah Prins een paar weken later. De student strafrecht is één van de landelijke gezichten van Extinction Rebellion, ze schuift regelmatig aan bij talkshows. „Maar je kan niet ontkennen dat het werkt. Hoeveel klimaatmarsen kan je je nog herinneren? Er moeten helaas mensen gearresteerd worden voordat je op het nieuws komt.”

Niet dat Extinction Rebellion gewelddadig moet worden, zegt ze, júíst niet: geweldloosheid hoort bij de kernprincipes van de beweging. Geweld, dat is „Shell dat betrokken is bij de moord op Nigeriaanse activisten”. Geweld is ook „dat je een 51 procent hogere kans op longkanker hebt als je naast Tata Steel woont”. Of dat er „jaarlijks twintigduizend mensen vroegtijdig sterven door luchtvervuiling”.

We moeten, zegt Prins, „ontregelend zijn. Ja, dat is heel irritant. Blóédirritant. Maar vóórdat er soep werd gegooid belden talkshows altijd af.”

Prins (25) is onderdeel van het landelijke juridische team van Extinction Rebellion. Zij weten zaterdag precies welke demonstranten ‘arresteerbaar’ zijn en wie in de politiecel welke medicijnen nodig heeft. Ná demonstraties bieden ze juridische bijstand, op dit moment in bijna twintig rechtszaken. Tijdens sommige demonstraties, zoals zaterdag, is Prins contactpersoon voor de politie. Veel vaker werd ze als demonstrant gearresteerd, vijftien keer inmiddels.

„Ik neem het als student strafrecht echt niet licht op om de cel in te gaan”, zegt ze. „Maar dit is het juiste om te doen. Binnen tien tot twintig jaar gaan door de klimaatcrisis hele samenlevingen ook hier compleet instorten. De wereld die eraan komt is gewoon… Ik kan bijna niet de woorden vinden voor hoe erg het gaat worden. Als het enige wat je nog kan je lichaam in de strijd gooien is, dan is dat het meer dan waard. Deze crisis is zó groot dat je uit je comfortzone moet stappen.”

Wat Prins zegt valt tijdens veel gesprekken met demonstranten op: wat is een arrestatie vergeleken met de „vernietiging van leefsystemen”? Tijdens de actietraining in Eindhoven zegt een Limburgse vrouw: „De angst voor de politiecel is minder groot dan de angst voor wat er gaat komen.” Een 45-jarige deelnemer aan eenzelfde training in Castricum: „Shell sloopt de hele wereld, waarom moeten wij ons dan gedragen?”

Dat inzicht is bij veel van de ‘klimaatrebellen’, zoals de demonstranten zichzelf noemen, pas recent gekomen. Sommigen liepen al eens mee in klimaatdemonstraties, probeerden al ‘milieubewust’ te leven; zich aansluiten bij XR was een kleine stap. Maar veel anderen hadden net als Verdonk een „ecologische openbaring”: ineens zagen ze de klimaatcrisis op de planeet afkomen, ineens besloten ze hun leven op hun kop te zetten en ineens, zegt Prins, „zie je de klimaatcrisis dan óveral”. Als je eenmaal wakker bent, zegt ze, denk je: „holy fucking shit, hoe kan iedereen hier als een schaap rondlopen?”

Bijna een religie

Als iemand Lucas Winnips vijf jaar geleden had voorgelegd dat hij in de boeien geslagen zou worden vanwege zijn klimaatactivisme had hij die waarschijnlijk uitgelachen. Winnips was amper bezig met het klimaatprobleem, sterker nog: de uitbreiding van Schiphol leek hem vanwege de economie toen nog best een goed idee. Winnips (48) is een lange kale man met een vriendelijk gezicht. Doordeweeks is hij ambtenaar bij de gemeente Amsterdam. Zijn betrokkenheid bij het klimaat begon toen zijn twee kinderen wat meer zelf konden, en Winnips wat tijd had om een boek te lezen. Het eerste was toevallig The End of the End of the Earth, van Jonathan Franzen, over klimaatverandering. Dat ene boek leidde naar het volgende, en ineens hing er een donkere wolk boven zijn leven. Winnips laatste vliegvakantie was in 2018, naar Ibiza. „Toen dacht ik nog: het klimaat raakt ons niet. Er is een probleem, maar dat regelen ‘ze’ wel.”

Inmiddels is Lucas een doorgewinterde ‘klimaatrebel’ die dertig keer is opgepakt tijdens verschillende acties. Hij was ook één van de acht demonstranten die in aanloop naar de vorige snelwegblokkade werd opgepakt wegens ‘opruiing’.

Victor, de docent op de training in Eindhoven, zag een filmpje van de Zweedse klimaatactivist Greta Thunberg. „Ik werd overnight veganist en besloot om nooit meer te vliegen. Ik heb vier kinderen. Wat als het straks 50 graden is en de oogsten mislukken? Dat gun ik ze niet.”

Chris Julien (40), sinds 2019 actief bij XR, voelde de dreiging van de klimaatcrisis altijd al, maar deed er weinig mee. Toen hij in 2019 in het vliegtuig naar Oostenrijk zat voor een werkafspraak wist hij: dit slaat nergens op.

Allen delen ze het besef dat normale politiek – „de commissies, de klimaattafels, de beleidsstukken”, in de woorden van Verdonk – niet in staat is de klimaatcrisis op te lossen. „Dat heeft ons gebracht waar we nu zijn.” Prins zat als deelnemer van de Jonge Klimaatbeweging met ministeries aan tafel, en zou „diep van binnen” het liefst „fijn rustig de wetten veranderen via de Tweede Kamer”. Dat is de manier die ze geleerd had. „Maar het werkt gewoon niet.”

Tamara, in het dagelijks leven epidemioloog en moeder van twee kinderen, organiseert begin maart de „bijkletsborrel” in een cultureel centrum in Wormerveer. Ze stemt „al heel veel jaar links”. „Maar het schiet allemaal voor geen meter op. Mensen hebben lang gewacht, en nu kunnen we niet langer wachten.”

Die burgerlijke desillusie zet zich bij veel activisten eerst om in actie, en vervolgens in een bijna volledige overgave van hun leven. De klimaatcrisis is sinds kort het belangrijkste in haar leven, bijna een religie, zegt Tamara. Als het financieel had gekund had ze „een klimaatsabbatical” genomen, maar in plaats daarvan werkt ze nog maar twaalf uur per week. Tijdens de wegblokkade van aanstaande zaterdag gaat haar man zich laten arresteren, zodat zij er nog voor de kinderen is. De volgende keer draaien ze het om. „Door in actie te komen geef je zin aan je bestaan’’, zegt ze.

„Vreedzaam tot het uiterste gaan geeft rust”, zegt ook Lucas Winnips. „Ik weet dat ik alles doe wat ik kan. Alle mensen die naar een blokkade gaan weten: dit is een zinvolle dag geweest. Een actie is een uitlaatklep tegen de repressie die je voelt.”

Het zijn allang niet meer alleen doorgewinterde activisten of progressieve studenten die wegen willen blokkeren, wordt ook zichtbaar tijdens een actietraining in de achthoekige Maranathakerk in Castricum. „Ik dacht dat hier allemaal anarchistische types rond zouden lopen”, zegt een vrouw in een oranje blouse, „maar iedereen is heel normaal.” Dat constateert de trainer ook. ‘Klimaatrebel’ Niels (29) heeft de afgelopen weken veel bijeenkomsten geleid. „Nu zie ik steeds vaker stellen met jonge kinderen, mensen zonder enige ervaring.” Vorige week was actrice Carice van Houten een van de beginnelingen die hij mocht voorlichten, zegt hij. Zij doet zaterdag ook mee met de blokkade. Zelf heeft Niels onlangs zijn vaste baan opgezegd, ook zodat hij meer tijd aan Extinction Rebellion kan besteden.

Bij elkaar vinden XR-rebellen bevestiging, maar de buitenwereld keert zich soms van hen af. In Castricum zegt de vrouw in de oranje blouse dat ze het niet aan haar man durfde te vertellen dat ze naar deze training ging. Een medecursist met grote ringen in haar oor zegt dat sommige familieleden niet meer met haar praten. Deze plek is voor haar „een warm bad”.

Lucas Winnips krijgt begrip uit zijn omgeving. Maar soms ziet hij zichzelf ineens met „de blik van de ander”. Toen hij voorafgaand aan de vorige blokkade werd gearresteerd wegens opruiing, bijvoorbeeld. De snelwegblokkade zou volgens het OM „gevaarlijk en ontwrichtend” zijn. „Ik ben toen verhoord. Dan word je ineens gezien als iemand die criminele dingen doet. Dat voelt gek. Je krijgt op zo’n moment geen sympathie.”

Grenzen verleggen

Tijdens de bijeenkomsten van XR in aanloop naar de A12-blokkade zijn ze overal: mensen die hun leven drastisch veranderen omwille van het klimaat. Nette burgers die nu hun eigen grenzen verleggen, door zich voor het eerst van hun leven te laten arresteren. Rebellen durven steeds verder te gaan tijdens acties, blijkt tijdens de bijeenkomsten. Eerst komen mensen vooral als toeschouwer naar een actie, de tweede keer laten ze zich met sidderende zenuwen arresteren, en de derde keer voelt het al normaler om door de politie afgevoerd te worden.

Het Raam van Overton, het kader dat toont wat mensen normaal vinden, ís al aan het verschuiven, zegt Prins. „90 procent van de mensen die op de A12 gaat staan, had dat vijf jaar geleden hélemaal niet normaal gevonden.”

Het oorspronkelijke idee achter de A12-blokkades is: net zolang blijven zitten tot de „fossiele subsidies” worden afgeschaft. Wat nou als dat niet gebeurt? Wat zijn de aanhangers van XR bereid te doen? Worden de acties dan ingrijpender?

Tijdens een vergadering van het juridische team begin deze week wordt een blokkeermethode besproken waar geen mensen voor nodig zijn – hoe het precies werkt willen ze niet zeggen. „De advocaten hebben gezegd: hier gaan mensen lang de cel voor in”, zegt Bjeno Vlot, die de vergadering leidt. „Het valt niet onder het demonstratierecht, het is sabotage. Dus we gaan het niet doen.”

Een oliepijpleiding of kolentrein opblazen, dat kan niet, had hij een paar dagen eerder telefonisch al gezegd. „Moreel en tactisch zijn onze grenzen sterk. We willen het demonstratierecht benutten, de grens naar sabotage gaan we niet over. Dat past niet bij onze kernwaarden.” Maar Vlot erkent dat er „her en der wel debat” is over radicalere acties.

Prins maakt een onderscheid tussen „wat legaal is en wat legitiem”. „Is het legitiem om ervoor te zorgen dat een oliepijpleiling het niet meer doet? Ja, want grote olie- en gasbedrijven mogen activiteiten uitvoeren waar mensen aan sterven.” Ze verwijst naar het boek How to blow up a pipeline van de Zweedse klimaatactivist Andreas Malm. In dat boek – geen letterlijke handleiding – schrijft hij dat grote bewegingen ook een radicale flank nodig hebben die extra druk zet. Het boek heeft internationaal grote invloed op klimaatactivisten.

„Extinction Rebellion zal altijd vreedzaam blijven”, zegt ze. „Maar grootschalige sabotage is binnen nu en tien jaar gewoon een feit. Mensen gaan lange gevangenisstraffen krijgen.”