‘Net als aardbeien horen rozen in de winter eigenlijk ook niet in Nederland thuis”, zegt natuurschrijver Katja Staring. Zij publiceerde onlangs het boek Slow Flowers, over hoe bloemen milieuvriendelijker geteelt kunnen worden. Rozen worden in de winter veelal per vliegtuig aangevoerd vanuit landen als Kenia. Als ze wel uit Nederland komen, komen ze uit energie-intensieve kassen en worden vaak pesticiden gebruikt. „Maar het kán echt anders,” zegt Staring aan de telefoon. Voor haar boek sprak ze met pioniers, start-ups en andere nieuwkomers die experimenteren met alternatieven, als antwoord op de verschuivende bloemenmoraal.
Sommige gemeenten, zoals Zutphen, Deventer en Amersfoort, geven geen bloemen meer bij festiviteiten, vanwege de milieuschade. Er zijn groeiende protesten van omwonenden van bloemenvelden vanwege zorgen over pesticiden. En het ongemak over het in- en uitvliegen van sierbloemen neemt toe. „Als mensen voor schone alternatieven kiezen, dan krijgen we steeds meer gezonde lucht, bodem, water, en een gezonde leefomgeving voor mens en dier”, zegt Staring.
Wat zijn de alternatieven?
1 Biologische bloemen
Het biologische aanbod is niet meer weg te denken uit de supermarkt, maar het is nog zoeken naar biologische bloemen. Volgens een inventarisatie van Staring teelt nog geen 2 procent van de sierbloemenkwekers biologisch. De onafhankelijke toezichthouder Skal controleert of bloemen die biologisch worden genoemd dat echt zijn. Biologische sierteeltproducten herken je aan een logo van een groen blaadje, met daarin de sterren van de EU-landen. Je weet zo bijvoorbeeld zeker dat er geen synthetische gewasbeschermingsmiddelen tegen onkruid en insecten zijn gespoten.
Online ontstaan samenwerkingsverbanden van bloemisten die meer biologisch aanbod willen, zoals Wilderful. „We zijn nu met een groep van veertien bloemisten en acht biologische kwekers,” zegt oprichter Silke Tijkotte via LinkedIn. Op de website zijn verschillende bossen te bestellen met een biologisch keurmerk. Ook onlinewinkel Bloomon heeft op de site een sectie voor biologische bloemen.
Daar moet je wel meer voor over hebben: een beetje boeket biologische bloemen kost al snel 35 euro. Dat is een derde duurder dan vergelijkbare niet-biologische boeketten.
2 Seizoensgebonden boeketten
Biologisch geteelde bloemen zijn meer seizoensgebonden dan bloemen uit de intensieve sierteelt. In de donkere maanden blijven volgens Katja Staring vooral rozenbottels, groenblijvende planten en droogbloemen over. Dat vergt dus ook dat mensen, afhankelijk van het seizoen, hun verwachtingen bijstellen.
Daar tegenover staat dat het lente- en zomeraanbod juist groeit: er is bijvoorbeeld een stijgend aantal biologische pluktuinen in Nederland. Dat zijn veelal biologische bloemenvelden waar mensen tegen betaling hun eigen boeketje kunnen komen plukken. Op de website Biotuinwijzer.nl staat een overzicht van alle locaties in Nederland, het zijn er inmiddels zo’n 500. Dat is echter lang niet genoeg om aan de totale vraag aan boeketten te voldoen en daadwerkelijk te concurreren met de intensieve bloementeelt waar miljarden in omgaan.
3 Plantjes in plaats van bloemen
„Bosjes bloemen blijven wegwerpproducten, hoe milieuvriendelijk je ze ook maakt”, zegt Suzanne van Straaten aan de telefoon, zij is mede-oprichter van Sprinklr.co, een aanbieder van biologische zadenmixen, bloembollen en planten. Daarom biedt haar webshop ook geen boeketten aan, maar wel andere groene cadeauopties. Biologische zadenmixen, zadenpakketjes voor een pluktuintje in eigen tuin of op het balkon, en biologische bloembollen bijvoorbeeld. Al voldoet nog niet alles wat Sprinklr verkoopt aan de eisen van Skal voor het keurmerk biologisch.
Volgens Van Straaten zijn populaire kamerplantjes zoals de pannenkoekplant, de polkadot begonia en de drakenklimop (ook wel bekend als de epipremnum) goed in een biologisch variant te krijgen.
De Vogelbescherming verkoopt op zijn website ook diverse biologische zaden- en bollenmixen voor tuinplanten en -bloemen die goed zijn voor vogels en insecten.
Katja Staring daagt mensen uit om creatiever te zijn: „Je kunt met Valentijnsdag bijvoorbeeld eens geen rozen maar sneeuwklokjes geven.”
4 Kunstbloemen
Volgens Milieu Centraal, een consumentenorganisatie voor verduurzaming, zijn kunstbloemen wat betreft het pesticidengebruik beter dan intensief geteelde sierbloemen. Maar voor de rest is het moeilijk, zo niet onmogelijk, om exact na te gaan of kunstbloemen nou veel beter zijn voor milieu en klimaat dan traditionele bloementeelt.
Bij de start-up Reflower, die zichzelf een ‘duurzame bloemenbieb’ noemt, biedt een abonnement op steeds wisselende kunstboeketten. Tot nu toe alleen in Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht.
Vader: „Mijn vader zal binnen een paar maanden overlijden als gevolg van euthanasie. Dit is uiteraard zijn eigen wens; hij lijdt al enige jaren aan de ziekte van Alzheimer en wil niet in een verpleeghuis eindigen. Mijn zoon (8) heeft een goede, maar niet hele hechte band met zijn grootvader. Hij is daar wel regelmatig omdat hij wél een hechte band met mijn moeder heeft. Hij weet dat zijn opa ziek is en ook dat hij waarschijnlijk niet lang meer zal leven omdat ik dat al met hem besproken heb. Enerzijds wil ik het bij deze informatie laten en hem pas na het overlijden daarvan op de hoogte brengen, anderzijds denk ik dat ik hem (en ook mijn vader) de kans op een echt afscheid ontneem. Ook wil ik de waarheid niet voor hem achterhouden. Ik kan niet goed voorspellen hoe mijn zoon met de mogelijkheid van een zelfgekozen dood zal omgaan omdat hij soms angstig is, ook in relatie tot het thema ‘dood’. Hoe kan ik hem het beste voorbereiden op deze gebeurtenis?”
Naam is bij de redactie bekend. Deze rubriek is anoniem, omdat moeilijkheden in de opvoeding gevoelig liggen. Wilt u een dilemma in de opvoeding voorleggen? Stuur uw vraag of reacties naar [email protected]
Afscheid nemen
Ruth Van der Hallen: „Wees open over het naderende afscheid. Vertel uw zoon dat opa waarschijnlijk ergens in de komende weken zal overlijden. Geef hem en uw vader de kans om afscheid van elkaar te nemen. Als u dit voorafgaand aan de dag van de euthanasie organiseert, is het afscheid vaak minder beladen en kunt u uw aandacht op uw zoon richten.
„Een tekening maken voor opa, iets bouwen met lego, of samen iets doen wat ze graag samen deden, kan een mooi afscheidsritueel zijn. Voor veel kinderen is de dood niet per se iets zwaars; hoe de omgeving ermee omgaat, zet vaak de toon.
„U hoeft niet meer over de euthanasie te delen dan waar uw zoon zelf naar vraagt. Wees alert op vragen die later kunnen komen.
„Soms zijn kinderen aanwezig bij de euthanasie van een grootouder. Voor de aanwezigen kan dit een welkome afleiding zijn: het is troostend om op zo’n moment jong leven om je heen te hebben. Gezien de angst van uw zoon rondom de dood is voorzichtigheid geboden.”
Eerlijk zijn
Miep Burger: „Wees eerlijk. Juist als kinderen te weing informatie krijgen, kan angst ontstaan. Vertel dat sommige mensen ziek zijn in het lichaam en andere in het hoofd, zoals mensen met alzheimer. Dat het bij opa steeds erger wordt, dat de dokters er alles aan gedaan hebben, maar dat opa niet meer beter wordt. Dat de dokter na zorgvuldig overleg met opa een medicijn gaat geven waardoor zijn hart stopt. Geen ‘drankje’ of ‘spuitje’, dan kan een kind angstig worden voor drinken en prikken.
„Het zou jammer zijn om uw zoon en vader een afscheid te onthouden. Plan dit moment van tevoren in overleg met opa en oma. Dan kan de focus op uw zoon liggen. Bereid het afscheid met uw zoon voor: wat kan hij meenemen, wat kan hij tegen opa zeggen? Benoem dat het spannend is, en dat huilen heel normaal is.
„Als het om de euthanasie gaat bij een ouder van kinderen, willen deze ze er vaak graag bij hebben. Bij grootouders hangt dat van veel factoren af: de band met het kleinkind, de wens van kind en grootouders, hoe emotioneel vader of moeder zelf is. Of één van de ouders erbij aanwezig is, die vooral voor het kind kan zorgen op dat moment.
„Blijf regelmatig bij uw zoon checken of hij alles begrepen heeft, en hoe het met hem gaat.”
Ruth Van der Hallen is psycholoog en universitair hoofddocent klinische psychologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Miep Burger begeleidt als rouwtherapeut jeugd en volwassenen.
Reageren op dit artikel kan alleen met een abonnement.
Heeft u al een abonnement, log dan hieronder in.
De hond van Petra Quaedvlieg stierf plotseling, drie jaar geleden. ’s Ochtends werd ze ziek, ’s avonds was ze dood. De hond had grote, spitse oren en heette Xiaohei, Chinees voor ‘Zwartje’. Quaedvlieg had haar meegenomen uit Shanghai, waar ze negen jaar heeft gewerkt als freelance journalist, terwijl haar man er correspondent was voor de Volkskrant.
Na de dood van de hond ging Quaedvlieg (61), die nu in Maastricht woont, tot haar eigen verbazing wierook aansteken en kaarsjes branden. „Terwijl: ik ben helemaal niet religieus.” Xiaohei kreeg een graf achter in de tuin, ze werd gewikkeld in de oude paardendeken uit China waar ze vaak op lag in de winter.
In de weken daarna bleef Quaedvlieg dezelfde dagelijkse rondjes doen die ze met de hond liep. Ze merkte dat ze in gedachten tegen de hond praatte. „‘Wat denk jij Xiaohei, zal ik dit doen of zal ik dat doen.’” Het zette haar aan het denken over haar relatie met de hond, en met dieren in het algemeen. „Ik dacht: deze hond was in China waarschijnlijk bestemd voor de hotpot, en voor mij was ze zo belangrijk dat ik haar begraaf met rituelen. Maar andere dieren eet ik wel gewoon op. Hoe komt dat toch?” Uiteindelijk schreef ze een boek over de relatie tussen mensen en dieren, het eerder dit jaar verschenen Je hond eet je niet op. Het heeft de vorm van dertien brieven, gericht aan de dode hond uit China.
U bent vleeseter?
„De afgelopen jaren ben ik veel minder vlees gaan eten, en door de dood van mijn hond ben ik er nog meer over na gaan denken. Maar nee, ik ben niet helemaal vegetarisch. Af en toe eet ik vlees van koeien uit de streek of andere waarvan ik weet waar ze vandaan komen.”
Heeft u weleens ‘hond’ gegeten in China?
„Ik niet, mijn man wel, toen hij daar een verhaal over schreef. Erna belde hij me op vanuit de taxi: ik heb een doggybag voor je, haha. Nee, geen haar op mijn hoofd dacht eraan dat te gaan eten. Maar je kan je natuurlijk afvragen waarom niet. Want een varken is net zo intelligent en sociaal als een hond, misschien nog wel meer, en die eten we massaal.”
Honden én varkens maakten deel uit van haar kindertijd, in een dorpje bij Heerlen. „Wij speelden weleens in een varkenswei, dan jaagden we de varkens op. Ze konden ontzettend hard rennen.” Thuis hadden ze een Viszla, een Hongaarse jachthond, die los mocht lopen in de grote achtertuin. Rond haar zestiende vond ze op straat een puppy. „Ik was uit geweest en hoorde gepiep aan de overkant. Bij de voordeur van de slager lag een heel wollig klein hondje, dat uitgroeide tot een enorme zwarte bouvier.”
Nu ze weer in Limburg woont, merkt ze dat de varkens uit het landschap zijn verdwenen. „Die zitten nu in megastallen. Honden zien we elke dag, varkens zien we niet.” Het verklaart deels, denkt ze, waarom mensen in Nederland varkens eten en geen honden. „Varkensvlees ligt verpakt in de supermarkt, het is een product. Met het dier heeft het niets meer te maken.”
Toen haar dochter van tien in Shanghai een hond wilde, stond ze niet te springen. „In deze miljoenenstad gaan we echt geen hond nemen, dachten mijn man en ik. We waren ook veel op reis, waar moesten we die hond laten? Maar een Nederlandse vriendin daar zei: doe het nou gewoon, als je weg moet, kan die hond bij ons.” Ze kregen Xiaohei via een organisatie die straathonden opving. „Ze was door twee Chinese zakenvrouwen gevonden in Hunan, een provincie waar hond eten toen normaal was. Ze zat met ijzerdraad vastgebonden aan een paal en had een grote halswond. De vrouwen namen haar mee. Maar toen zaten zij met die hond. Ze woonden op veertien-hoog in Shanghai en hadden er helemaal geen tijd voor. Ze hoopten dat ze bij een gezin zou komen dat met haar zou gaan wandelen.”
Met de Chinese hond ontwikkelde ze een andere relatie dan met de honden uit haar jeugd. „Dat waren dieren om mee te spelen, hun aanwezigheid was voor mij vanzelfsprekend. Xiaohei hadden we geadopteerd, we wisten wat er met haar gebeurd was. Ik dacht: die hond heeft vreselijke dingen meegemaakt, daar moeten we extra goed voor zorgen.”
Varkensvlees ligt verpakt in de supermarkt, het is een product , met het dier heeft het niets meer te maken
Gaan mensen in China wezenlijk anders met honden om?
„Het leven in China is harder, voor iedereen en ook voor dieren. Er is een oude uitdrukking dat Chinezen, zeker mensen in Zuid-China, alles eten wat loopt, kruipt en vliegt. Als er honger is, moet je natuurlijk ook alles kunnen eten om te overleven. Tegelijkertijd is de hond, zeker de rashond, een statussymbool geworden. In de buurt waar wij woonden in Shanghai hadden mensen soms een heel dure hond met een dekje, slofjes, die allemaal lekkere hapjes kreeg. In de dierentuin van Shanghai, waar wij tegenover woonden, werden rashonden getoond achter glas. Die zaten in hun eentje in een soort huiskamer, met een gordijntje en een bed en een schilderijtje.”
Dat is voor ons vreemd, maar ú ging brieven schrijven aan uw hond. Waarom?
„Via de hond spreek ik tegen de lezer. Door tegen de hond te praten probeer ik erachter te komen hoe mensen zijn, de hond wordt een soort spiegel. Ik ben gaan beseffen hoe geconditioneerd wij mensen eigenlijk zijn, terwijl wij juist van dieren zeggen dat ze geconditioneerd zijn. De hond van Pavlov, weet je wel, die al gaat kwijlen als hij een belletje hoort.”
Xiaohei, Chinees voor ‘Zwartje’Foto Petra Quaedvlieg
In welke zin zijn mensen geconditioneerd?
„Mensen lopen door de supermarkt, of een winkelcentrum, en kopen dingen die ze helemaal niet nodig hebben, de zogenaamde impulsaankopen. We denken dat we zo vrij en autonoom zijn, maar de hond is in zijn beperktheid eigenlijk vrijer. Want die hoeft niet na te denken over waar hij mee bezig is. Nietzsche zegt: we voelen ons superieur aan dieren, want wij zijn intelligent, kunnen nadenken, hebben ons leven onder controle. Tegelijkertijd benijden we het dier omdat hij in het moment is. Wij zouden dat ook willen zijn, maar wij moeten er heel veel moeite voor doen.”
Descartes zei: een dier heeft geen ziel.
„Klopt, hij zei: wij mensen denken, daarom hebben we een ziel. Dieren denken niet, dus hebben ze geen ziel. En als je geen ziel hebt, dan ben je eigenlijk hetzelfde als een machine. Terwijl Descartes zelf een hondje had, Monsieur Grat – de naam kwam van het Franse werkwoord voor krabben, gratter. Natuurlijk heeft ook hij met zijn hondje gespeeld. Hij heeft dus gewoon gezien dat zijn hond geen machine was, dat hij op je reageert. Een tijdgenoot van Descartes, de Engelse filosoof Cudworth, dacht dat dieren wel degelijk een ziel hadden. Kijk maar, zei hij: als je dieren bestudeert, dan zie je dat ze een heel complexe manier van communiceren hebben. Ze zijn talig op een manier die wij ons niet kunnen voorstellen, omdat wij niet in de huid van een dier kunnen kruipen.”
Boven de brieven aan uw hond staat ‘Dierbare reisgenoot’. Waarom die aanhef?
„Xiaohei was letterlijk onze reisgenoot, ze ging vanuit China mee naar Nederland, van Shanghai naar Maastricht. En: een hond leeft met je mee. Ik ben me pas na haar dood gaan realiseren hoe wederkerig de relatie is. Ik zorg voor de hond, maar de hond reageert ook op mij. Als je je niet goed voelt, of boos bent, zie je de hond kijken. Als iemand in huis kwaad is, trekt ze zich terug.”
Ik ben gaan beseffen hoe geconditioneerd wij mensen eigenlijk zijn, terwijl we dat juist van dieren zeggen
Hoe heeft Xiaohei de overgang naar Nederland doorstaan?
„Heel goed. Wij dachten: die komt getraumatiseerd uit het vliegtuig. Maar ze kwam kwispelend door de deuren op Schiphol, een stewardess hield haar aan de lijn.”
Net als menselijke relaties kent de mens-hondrelatie pieken en dalen. Een keer liet Quaedvlieg Xiaohei per ongeluk te lang alleen thuis. Bij terugkomst bleek ze te hebben gekotst en gepoept. „Die arme hond was tegen de deur op gesprongen, had aan de deur gekrabd. Ik zag dat het een drama was geweest. Je voelt je heel schuldig en dat blijft lang hangen. Zelfs nu, als ik eraan terugdenk, denk ik, hoe heb ik dat kunnen doen? Terwijl de hond alleen maar jankt van blijdschap als je er uiteindelijk weer bent. Er is geen enkele vorm van woede of wrok, een hond draagt je niks na. Bij mensen is dat heel anders.”
De hond heeft haar een keer gebeten tijdens een wandeling door de heuvels. „Ze was los en liep tegen schrikdraad aan. Ik rende naar haar toe en probeerde haar ervanaf te trekken; in een impuls beet ze in mijn hand.” De wond moest bij de huisarts worden gehecht. „Later vond ik het wel mooi, zo’n litteken. Zeker na haar dood was ik er wel blij mee. Dat je een fysiek merkteken hebt.”
Is dat een soort verbinding?
„Ja, ik denk het wel.”
Waaraan is de hond overleden?
„Orgaanfalen. Er kon niets meer gedaan worden. Maar als de dierenarts had gezegd dat ze met een operatie gered had kunnen worden, had ik dat ook niet gedaan. Ik dacht: er gaat niet geknutseld worden aan deze hond. Zeker niet met zo’n verleden van mishandeling. Dieren mogen bij ons niet meer gewoon doodgaan. Vroeger kregen huisdieren een spuitje als ze iets kregen. Uit barmhartigheid, dan waren ze van hun lijden verlost. Nu is het: misschien kan er nog iets geknutseld worden. Ik denk dat je wel de vraag moet stellen voor wie je dat doet. Doe je het voor het dier of doe je het voor jezelf?”
Wat bleef er achter van de hond?
„Het sterke besef dat zo’n dier niet inwisselbaar is. Dit was zo’n bijzondere hond, ik heb nog nooit zo’n hond gezien. Mijn vader zei: als je dit dier in de ogen kijkt, dan zie je een old soul. Die heeft al allerlei levens achter de rug, zo’n wijsheid straalt die uit. Een heel rustige hond was het. Niet geïnteresseerd in een stok of een balletje, dat vond ze allemaal onzin. Die hond wilde gewoon ‘zijn’. Ze kon ergens gaan zitten en alleen maar om zich heen kijken, met die oren recht omhoog. Kijken: wat gebeurt hier allemaal?”
U hebt in de huiskamer geen foto van Xiaohei.
„Daarmee vermenselijk je de hond. Ik zou de hond de hond willen laten.”
Maar u hield wel een begrafenisritueel.
„Dat ging over mijn afscheid van de hond. Of van de relatie die ik met haar had.”
Ze loopt nog steeds de rondjes die ze ook liep met de hond, naast andere wandelroutes. „Gisteren zag ik een zwerm spreeuwen een choreografie maken in de lucht. Een hele tijd stond ik naar boven te kijken, ik zag ook andere mensen dat doen. Je ervaart iets bijzonders wat niet in woorden uit te drukken is. Het is subliem. Het raakt je. Dat is wat dieren kunnen doen.”
Hoe word je productiever op je werk, een betere huisgenoot, een aardiger medemens of een kalmere ouder? Hoe blijven we de baas over onze agenda’s, die zich als vanzelf lijken te vullen? Kortom: hoe maken we het leven een klein stukje beter, voor onszelf en voor anderen?
Niemand heeft het volledige antwoord, maar iedereen koestert wel een kleine levenswijsheid of een slimme truc voor het dagelijks leven. NRC wil levenstips van mensen met uiteenlopende levenspaden bundelen. Want alleen hebben we niet alle antwoorden, maar samen komen we een stuk verder.
Ze mogen licht zijn („de avond eindigen met een 10-minuten-opruimsessie”) of wat dieper („een ‘sorry’ is geen écht excuus als hij komt met een smoesje”). Persoonlijk („als ik me overweldigd voel, stop ik mijn hoofd een kwartier onder de dekens; als ik eronderuit kom, voel ik me beter”) of praktisch („als ik mijn tanden poets, sta ik op één voet, om mijn balans te trainen”). Een handigheid die altijd voor jou heeft gewerkt, kan een openbaring zijn voor een ander.
