Haar jaarabonnement bij een grote Nederlandse webwinkel zegde ze tijdens haar ministerschap op. De kinderen van demissionair minister Karien van Gennip (Sociale Zaken en werkgelegenheid, CDA) konden door dat abonnement van een paar tientjes per jaar „mascaraatjes voor niks laten bezorgen”. Maar, zegt ze, dat mogen ze thuis dus niet meer. „Iemand heeft dat pakketje ingepakt en afgeleverd. Dat werk heeft waarde, en daar hoort een normaal salaris en goede huisvesting bij.”
Tijdens werkbezoeken zag de minister appartementen die zo vol zaten met arbeidsmigranten dat er in ploegendiensten geslapen moest worden. Elk etmaal hadden ze acht uur de tijd om te slapen, en dan moesten ze het huis uit, zodat de volgende naar bed kon. Woonruimtes zonder ramen of veilige vluchtroutes. Een luik in de vloer naar een fietsenkelder die dienstdeed als slaapkamer. „En dat waren woonruimten waarvan de huisbazen zelf vonden dat het er nog redelijk uitzag. Het is Nederland onwaardig.”
Van Gennip ontving afgelopen donderdag, enkele weken voordat ze zal afzwaaien als minister, de eindversie van de zogeheten effectrapportage, een van de maatregelen die ze samen met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten tijdens haar termijn uitwerkte om arbeidsmigranten beter te beschermen. Gemeenten kunnen deze handleiding gebruiken bij aanvragen voor vergunningen voor de vestiging van nieuwe bedrijven. Bedrijven die met arbeidsmigranten willen werken, moeten eerst zeker weten dat er voldoende plek is om hen te huisvesten. Is die ruimte er niet? Dan zou het bedrijf zich niet in de beoogde vorm in de gemeente mogen vestigen, is het idee.
De effectrapportage is een van de aanbevelingen van de commissie-Roemer (onder leiding van voormalig SP-leider Emile Roemer) uit 2020, die onderzoek deed naar de situatie van arbeidsmigranten. Van Gennip volgde deze aanbevelingen op. Met NRC praat ze over de maatregelen waar ze tijdens haar ministerschap aan werkte om arbeidsmigranten beter te beschermen.
Want arbeidsmigranten zijn kwetsbaar in Nederland. Ze werken veelal via uitzendbureaus in de tuinbouw, distributie en vleesverwerkende industrie op flexibele contracten. Vaak is de werkgever ook de huisbaas, dus verliest de arbeidsmigrant bij ontslag ook de woning.
Inmiddels zijn drie op de vijf mensen die op straat slapen arbeidsmigrant, constateerde het Leger des Heils onlangs. In totaal zijn duizenden arbeidsmigranten in Nederland dakloos. Doorgaans hebben zij geen zorgverzekering en zien ze bij ziekte pas in een laat stadium een arts. Sommigen overlijden aan aandoeningen die voorkomen hadden kunnen worden, als ze niet op straat hadden geleefd.
Het totale aantal arbeidsmigranten neemt toe. In zo’n vijftien jaar tijd is het aantal verviervoudigd naar bijna een miljoen in 2022. De afgelopen eeuw kwamen er twee keer zo veel arbeidsmigranten als asielzoekers naar Nederland.
Vooral op het gebied van huisvesting is de afgelopen tijd winst behaald, vindt Van Gennip. Zo’n tweeënhalf jaar geleden beseften mensen volgens haar nauwelijks dat de groei van bepaalde sectoren gepaard gaat met druk op het woningaanbod. Door gesprekken over de effectrapportage weten gemeenten dat als zij geen huisvesting regelen voor de arbeidsmigranten, zij problemen zoals overlast kunnen krijgen in hun eigen gemeente of dat de lasten bij buurgemeenten komen te liggen. „Als ik het niet doe, dan moet iemand anders het doen, weten ze nu.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data116193706-a8f95d.jpg|https://images.nrc.nl/k8LCctoJqo8gy6TWymGY7OCw1ws=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data116193706-a8f95d.jpg|https://images.nrc.nl/LxvDwioVbzOp0Qsqxd7uslsgWdU=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data116193706-a8f95d.jpg)
Gemeenten die bedrijven willen aantrekken, kunnen de vestiging van nieuwe ondernemingen nog steeds goedkeuren, ook als er niet voldoende huisvesting is.
„Er zullen altijd een aantal gemeenten blijven die zeggen: ik wil die nieuwe bedrijvigheid wel. Maar daarom wil je eigenlijk dat het in alle gemeenten verplicht wordt om de effectrapportage te volgen. Als er geen huisvesting is, dan geen nieuw distributiecentrum. Mijn opvolger moet beslissen of dit verplicht wordt.”
Sinds 1 juli vorig jaar zijn contracten voor werk en wonen gescheiden. Maar het is nog wel mogelijk om maximaal een kwart van het bruto minimumloon in te houden voor de woonruimte.
„Ja, het is een lastige discussie of we die inhouding wel of niet moeten willen. Voorstanders zeggen dat werkgevers anders geen verantwoordelijkheid meer zullen nemen voor de huisvesting. Ik ben de mogelijkheden om de huur wel of niet in te houden op het loon nu aan het uitwerken. Zodat ik, als ik er nog heel lang zit, of mijn opvolger uit die twee kan kiezen. Maar de scheiding van woon- en werkcontracten is een belangrijke mijlpaal die we hebben bereikt. Je ziet dit nu voor een grote groep in de praktijk werken.”
U zegt dat dit voor een grote groep begint te werken, maar het aantal dakloze arbeidsmigranten is juist alsmaar aan het stijgen.
„Klopt, maar ik denk dat er überhaupt steeds meer arbeidsmigranten naar Nederland komen. Kwaadwillende werkgevers zoeken nog meer de randen van de wet op. En er is sowieso een enorm woningtekort in Nederland.”
Lees ook
De ontslagen arbeidsmigrant belandt in het bos
In de vleessector ontslaan uitzendbureaus arbeidsmigranten regelmatig ten onrechte ‘op staande voet’ om goedkoper uit te zijn, meldde de Arbeidsinspectie vorige week. De minister ziet dat deze sector arbeidsmigranten als een verdienmodel gebruikt, om de kosten te drukken. „Volgende week” gaat ze nog apart met werkgevers uit de vleessector aan tafel over hoe ze de arbeidsomstandigheden significant gaan verbeteren.
De Adviesraad Migratie adviseerde om net als in Duitsland flexibele arbeidsconstructies in de vleesverwerkende industrie te weren. Is dat iets voor Nederland?
„We zetten eerst in op het toelatingsstelsel voor uitzendbureaus, dat nog door de Tweede Kamer moet. Dit stelsel moet ervoor zorgen dat de echte boeven geen uitzendbureau meer kunnen runnen. En dat de ‘cowboys’ zich netter gaan gedragen.”
Het aantal arbeidsmigranten dat hier als zzp’er werkt neemt de laatste tijd sterk toe. Malafide uitzendbureaus veranderen hun bedrijfsmodel in een zzp-platform als reactie op de komst van dat toelatingsstelsel.
„Ja, daarom is het belangrijk om tegelijkertijd schijnzelfstandigheid aan te pakken. Dat gaan we ook doen, als onderdeel van het bredere arbeidsmarktbeleid. Maar dat zijn natuurlijk wetgevingstrajecten, en die duren altijd wel zo’n twee jaar. Bedrijven die arbeidsmigranten inhuren, moeten hier daarom ook zelf op letten. Wie huur je in en onder wat voor contracten werken zij? Als werkgever kun je koffie gaan drinken met de mensen die via uitzendbureaus op jouw werkvloer rondlopen en hen er op wijzen dat ze een arbeidsongeschiktheidsverzekering kunnen afsluiten. Ik begrijp best dat niet alle werkgevers zich zo verantwoordelijk voelen, maar sommigen zullen best een rol als goede huisvader willen spelen.”
U zegt dat we discussie moeten voeren over wat voor economie we voor ons land willen. Maar ingrijpen in de economie ligt gevoelig in Nederland. Zitten arbeidsmigranten in deze situatie omdat de overheid te weinig heeft ingegrepen?
„De afgelopen tien jaar hebben we heel veel overgelaten aan de markt. Maar de markt bouwt geen seniorenwoningen, de markt krijgt geen grip op migratie, de markt lost het stikstofprobleem niet op. Dus je hebt echt een overheid nodig die instapt en een visie heeft. Een overheid die normeert en ook nadenkt over hoe de economie eruit moet zien. Op het moment dat je harder groeit in de sectoren met veel laagbetaalde arbeid, moet je je echt afvragen hoe je de schaarste aan vierkante meters en aan woningen in het land wilt verdelen. En dan kom je dus bij de vraag welke activiteiten op de lange termijn de meeste toegevoegde waarde hebben voor Nederland.”
En wat denkt u?
„Nou, ik denk dat je nog steeds een aantal distributiecentra nodig hebt, maar niet het zoveelste.”
Zijn de plannen op het gebied van arbeidsmigratie in het nieuwe coalitieakkoord ambitieus genoeg?
„Het is goed dat de partijen door willen met het arbeidsmarktpakket om de doorgeslagen flexibilisering aan te pakken, met de aanbevelingen van Roemer en het toelatingsstelsel voor uitzendbureaus. Maar wat ik wel mis in het akkoord is een visie op de economie. Je moet op een gegeven moment nadenken over de vraag waar je wilt blijven groeien en waar je minder hard wilt groeien.”
Lees ook
‘Andere uitzendbureaus zijn slechter, maar die gaan vrijuit’
