‘Verontrust, maar niet wanhopig’. Zo omschrijft Jana -Puglierin de stemming op haar werkplek. Haar stem klinkt opgewekt, bij vlagen ronduit enthousiast. Het zijn spannende tijden voor haar beroepsgroep.
Puglierin geeft als analist leiding aan de Berlijnse vestiging van de European Council on Foreign Relations (ECFR), een denktank met kantoren in zeven Europese hoofdsteden en Washington. De ECFR richt zich op onderzoek naar Europees buitenland- en veiligheidsbeleid. Puglierin is gespecialiseerd in de rol van Duitsland in Europa en transatlantische relaties.
Zeker voor mensen die zich beroepsmatig bezighouden met internationale betrekkingen, waren de laatste tien dagen ‘ten days that shook the world’. President Trump omarmde Poetin en diens verdraaide visie op de Russische oorlog in Oekraïne. Op de Veiligheidsconferentie in München verweet vicepresident Vance Europa een gebrek aan democratie. In razend tempo werd Europa kaltgestellt door de VS. In een paar dagen tijd werden decennia van goede verhoudingen de nek omgedraaid.
Puglierin kwam zondag terug van de conferentie in München en zag ’s avonds het tv-debat met de lijsttrekkers van de vier grote Duitse partijen. „Voor mij waren het parallelle werelden. In München was de grond onder mijn voeten weggeslagen, een nieuwe wereldorde dient zich aan. Maar dat verkiezingsdebat verschilde in niets van alle andere. Het enige nieuwe was dat Alice Weidel van de AfD eraan deelnam. Pas na een uur praten over migratie, economie en pensioenen viel het woord Oekraïne. Heel vreemd.”
Wat vond u van de toespraak van Vance?
„Als onderzoeker vond ik het superfascinerend. Zijn verhaal biedt een alternatieve visie op wat het Westen zou kunnen zijn en wat de transatlantische relatie zou kunnen zijn. In zijn visie hebben de liberale elites hun agenda te ver doorgevoerd en botst dat met traditionele waarden. Liberalisme heeft de democratie opgegeten, in zijn ogen. De Hongaarse president Orbán, met zijn ‘illiberale democratie’, is voor hem een rolmodel. Ik denk dat veel Europeanen zich daarin kunnen vinden.
„Maar het punt is: kun je de boodschap loskoppelen van de boodschapper? Dit is een man die heeft gezegd dat als hij op 6 januari 2021 vicepresident was geweest [de dag van de Capitoolbestorming], hij Trump zou hebben geholpen met het stelen van de verkiezingen. Hij maakt nu deel uit van een regering die dagelijks democratische principes schendt. En dan komt hij ons de les lezen over democratie?”
Duitsland heeft sinds 1945 een hechte band met de VS, mede dankzij de Amerikaanse steun bij de naoorlogse wederopbouw en de hereniging. Wat betekent het voor Duitsland dat Trump de vriendschap opzegt?
„In feite betekent het dat een van onze benen wordt afgehakt. Zo voelt het. Het Duitse politieke systeem, in West-Duitsland sinds 1949 en in het verenigde Duitsland sinds 1990, heeft twee pijlers. De ene is Europese integratie, de andere is de transatlantische relatie en de NAVO. In onze nationale veiligheidsstrategie worden slechts twee landen genoemd: Frankrijk staat voor het EU-been, de VS voor het NAVO-been. Eén been valt nu weg, en we moeten dus een nieuw evenwicht zoeken.
„Het bredere publiek, mensen zoals mijn ouders bijvoorbeeld, realiseren zich denk ik minder goed hoe afhankelijk we zijn van de VS. Hoe belangrijk de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Europa is, en de Amerikaanse nucleaire paraplu waar we onder schuilen. Moeten we nu, net als het VK en Frankrijk, eigen kernwapens krijgen? Daarover spreken is een van de grote Duitse taboes, voor dat onderwerp geldt een omerta. Duitse kernwapens kan ik me niet goed voorstellen, wel een intensivering van het gesprek met Frankrijk hierover.”
Is het verlies van de VS als vanzelfsprekende bondgenoot, naast het militaire aspect, ook een psychologische klap?
„Duitsland heeft een zeer emotionele band met de transatlantische relatie. De Duitse politieke elite was altijd zeer transatlantisch georiënteerd, maar had betere banden met Democraten dan met Republikeinen. De periodes Obama en Biden waren hoogtijdagen voor de Duits-Amerikaanse relatie. Olaf Scholz wilde ten aanzien van steun aan Oekraïne alleen stappen zetten in nauwe samenwerking met de VS. Twee maanden geleden hadden we de best denkbare relatie met de VS. Nu is alles anders. Dat is een diepe schok.”
En bij een breder publiek? Voorziet u een toename van anti-Amerikanisme?
„De polarisering zal toenemen. Een groot deel van de bevolking gruwt van Trump. Maar voor AfD-stemmers vertegenwoordigt hij veel van hun waarden: tegen migratie, tegen de EU, tegen de groene transitie, tegen ‘het systeem’, vóór goede banden met Rusland. Bij AfD-stemmers zie je dat anti-Amerikanisme prima samen kan gaan met bewondering voor Trump. Ze zien Trump als iemand die zich keert tegen het traditionele transatlanticisme en de dominante rol van de liberale elite onder Clinton, Obama en Biden.”
Kan Duitsland, zonder de steun van de VS, nog een leidende rol spelen in Europa?
„Ik zou het ook willen beschouwen als een kans. Een grote uitdaging, zeker, maar toch een kans voor Europa en Duitsland. In mijn ogen was de Zeitenwende [kort na de Russische invasie in Oekraïne kondigde Scholz onder deze noemer enorme defensie-uitgaven aan] té transatlantisch. We kochten veel Amerikaanse wapens en negeerden onze Europese bondgenoten. We misten aansluiting bij Europese partners: toen het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk toestemming gaven aan Oekraïne om hun langeafstandsraketten in te zetten op Russisch grondgebied, bleven wij achter. Friedrich Merz, die zeer waarschijnlijk de nieuwe bondskanselier wordt, wil Duitsland weer een leidende rol geven in Europa, en de algemene opvatting is dat dat ook nodig is. Dat hoeft niet per se in EU-verband, ik zie ook mogelijkheden voor een coalition of the willing-benadering. Wie met ons mee wil doen, komt erbij.”
Is dat geen ondermijning van de Europese Unie?
„Niet per se. Wat buitenlands beleid en geopolitiek betreft, moeten we kijken naar alternatieven. De huidige Unie is disfunctioneel, met 27 lidstaten die een veto mogen uitspreken over besluiten die hun nationale belang raken. Je ziet nu informele initiatieven ontstaan, van landen die willen samenwerken en meer willen doen dan anderen. Kijk naar de Baltische staten, Scandinavië, Polen.”
Bent u bang voor meer verdeeldheid binnen Europa als de VS wegvallen?
„Absoluut. Die kans is aanzienlijk. Ik denk zelfs dat dat een doel is van de regering-Trump, om Europese landen tegen elkaar uit te spelen. Traditionele transatlantische waarden maken plaats voor een transactionele benadering per land. De VS eisen iets terug voor militaire of andere steun. Ik zie Italië als potentiële spoiler van de Europese eenheid, met premier Meloni als Trojaans paard voor de Trump-regering. Is zij toegewijd aan de transatlantische alliantie zoals die was of zoals die mogelijk wordt? Polen kan ook bereid zijn om meer in de relatie met de VS te investeren dan anderen, om te behouden wat ze hebben van de VS. De landen langs de grens met Rusland en Wit-Rusland krijgen een andere positie dan de landen verder weg.”
Die kans voor een leidende rol van Duitsland in Europa, is dat niet te optimistisch gedacht? Merz krijgt te maken met een economie in recessie en grote politieke verdeeldheid.
„Zeker, we moeten de grote problemen in Duitsland oplossen. De bevolking moet weer het vertrouwen krijgen dat de regering die problemen – economie en migratie – kan oplossen. De afgelopen periode was moeizaam omdat de drie coalitiepartijen niet op één lijn zaten. Merz hoopt dat hij een coalitie kan vormen met alleen de SPD, met nieuwe leiders. Ik beschouw een coalitie van CDU, SPD en Groenen als het slechtst denkbare scenario. Dan krijg je overeenstemming tussen CDU en SPD over migratie, en tussen CDU en Groenen over buitenlands beleid, maar met z’n drieën worden ze het nergens over eens.”
Zal Merz zijn verkiezingsbelofte dat hij de AfD buiten de deur houdt, gestand doen?
„Mijn intuïtie zegt dat de AfD minstens 22 procent van de stemmen gaat halen. De druk op Merz zal groot zijn, maar ik denk niet dat hij zal zwichten. Cruciaal is dat zijn coalitie stevig is en resultaten boekt. Hoe zwakker de coalitie, hoe meer druk er zal komen om het beleid van de AfD uit te voeren, zeker als we wat verder in de regeerperiode zijn.”
Puglierin houdt van de Verenigde Staten. Ze schreef een boek over de Duits-Amerikaanse politiek wetenschapper John Herz. Op haar Bluesky-account staat dat ze een zwak heeft voor Claire Underwood, het door Robin Wright gespeelde extreem eerzuchtige personage uit de Netflix-serie House of Cards.
Waarom is dat?
„Toen die serie populair was, jaren geleden, hoorde ik bij elke conferentie wel drie keer dat ik op haar lijk. Ik vind zelf van niet, maar ik ging de serie kijken en vond haar interessant. Ik bewonder haar durf. Maar ik ben niet verder gekomen dan seizoen drie.”
Welke waarden delen de VS en Europa nog onder Trump?
„Dat is een lastige vraag, want dan suggereer je dat het twee homogene eenheden zijn en dat is niet zo. Ik deel veel waarden met veel Amerikanen, en ik vermoed dat een AfD-stemmer dat ook zo voelt. De uitdaging door Trump is reëel, maar het is niet het einde van de Amerikaanse democratie. Het is een andere vorm van democratie. Zelf geloof ik niet in het concept van de illiberale democratie, ik denk dat liberalisme en democratie met elkaar verweven zijn.
„Maar ik wil niet zeggen dat alles verloren is. Er zijn nog vangrails: de autonomie van de staten, de rechters, de media. Ik hou er niet van als mensen zeggen dat Amerika nu een dictatuur is. Het is een veerkrachtig en robuust land, een veerkrachtige en robuuste democratie. Het verhaal is nog niet voorbij. Het is net begonnen en we moeten kijken hoe het zich ontwikkelt.”
Lees ook
dit vragenstuk over de Duitse verkiezingen
