Eigenlijk had minister van Financiën Eelco Heinen, als hij op Prinsjesdag rond 17.00 uur het Rijkscongrescentrum naast Den Haag Centraal binnenloopt voor een gesprek met de schrijvende pers, omgekleed willen zijn. Maar hij loopt al een half uur achter op schema, en dus moet Heinen het laatste onderdeel van die dag nog even in zijn jacquet doen, dat hij draagt vanwege de Prinsjesdagplechtigheden.
Het is een volle dag voor Heinen, na een zomer zonder vakantie. Hij moet twee maanden na de kabinetsbeëdiging op de derde dinsdag in september niet alleen zijn eerste begroting presenteren in de Tweede Kamer, maar ook zichzélf, voor de camera’s van alle media. Is hij echt die strenge man met de hand op de knip, vraagt een tv-journalist in de grote hal van de Tweede Kamer („Het is nodig”, zegt hij, het beeld cultiverend) Heeft zijn vrouw serieus een kind in een auto op de vluchtstrook ter wereld gebracht? („Klopt”, lacht hij naar de camera)
Het is die dag, in het Rijkscongrescentrum, ook een van de eerste keren dat hem gevraagd wordt of hij echt niets kan doen tegen de btw-verhoging die het kabinet wil doorvoeren.
De coalitie wil de btw op hotels, sport, cultuur en media per 2026 verhogen van 9 naar 21 procent, staat in het hoofdlijnenakkoord. Al in deze olympische sportzomer blijkt: deze maatregel is niet populair. Veel prijzen winnen, en dan vervolgens via de btw bezuinigen op sport. Ook in het kabinet is hier chagrijn over. VVD-staatssecretaris Sport Vincent Karremans verwees in een radioprogramma naar zijn collega Heinen, na vragen over de bezuinigingen. De btw moet omhoog, zegt Karremans, omdat vorige kabinetten teveel uitgaven. „Ik ga niet doen alsof het een fantastische maatregel is.”
Achterkamers
Maar nee, zegt Heinen in het zaaltje met journalisten op de btw-vraag. Hij heeft geen extra geld in zijn achterzak. Dat zou ook flauw zijn, vindt hij.
Het kabinet moet wel iets met de oppositie. Waar dit kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB in de Tweede Kamer een meerderheid heeft, komt het in de Eerste Kamer acht zetels tekort. Bij het Belastingplan dwong de oppositie voor het eerst afspraken af met het kabinet, net zoals partijen dit momenteel ook bij andere begrotingen proberen. Wie waren de hoofdrolspelers bij het Belastingplan, dat maandag 9 december in de senaat wordt besproken?
Heinen zag die minderheid in de senaat, en heeft in augustus geprobeerd om de oppositie tegemoet te komen. Hij stopt een paar cadeautjes voor de oppositie in de begroting. Het kabinet financiert een plan voor schoolmaaltijden structureel, hij draait de versobering van de giftenaftrek, een plan uit het hoofdlijnenakkoord, grotendeels terug en zorgt dat de btw-verhoging op schoolboeken wordt gecompenseerd. Hij had, zegt hij zelf, goed opgelet tijdens het debat over de regeringsverklaring. Hij hoorde de oppositie vooral daarover spreken.
De oppositie is verbaasd. Heinen, zo zeggen ze, heeft die drie toezeggingen niet voorwaardelijk gemaakt in ruil voor steun voor (een deel van) de kabinetsplannen. Ook niet achter de schermen.
Waarom koos Heinen voor deze route? De minister van Financiën zegt daarover later in een debat dat hij niet houdt van spelletjes in achterkamers. Bovendien, zeggen ingewijden, was Heinens inschatting: die partijen willen in deze fase toch nog geen afspraken maken over steun voor plannen.
Lees ook
De nieuwe minister van Financiën: een terughoudende Vinex-man met onverwachte humor en zelfspot
Op zich geen vreemde gedachte. D66-partijleider Rob Jetten had op zijn partijcongres in april nog gewaarschuwd voor het „extreem-rechtse” kabinet in wording. En ook een partij als het CDA straalde naar buiten toe uit dat een vaste gedoogrol ongewenst was. Hun lijn: we zijn constructief, maar we bekijken het van voorstel tot voorstel.
Maar doordat Heinen ook geen poging heeft gewaagd om achter de schermen afspraken te maken, klinkt het uit de oppositie en coalitie, was de deal van niemand. Alsof je een kind twee weken voor zijn verjaardag een cadeautje geeft, zegt een betrokkene. „Als de dag is aangebroken, voelt het alsof je niets krijgt.”
Hans Vijlbrief
Dat er wat de oppositie betreft weer op nul begonnen wordt, blijkt tijdens de politieke beschouwingen, direct na Prinsjesdag. Rob Jetten en Henri Bontenbal maken, zoals aangekondigd, een punt van de btw-verhoging op sport. Uit het debat blijkt: de btw-verhoging is een weeskind. Geen enkele coalitiepartij verdedigt de maatregel, of zegt er blij mee te zijn. Het lijkt vooral een manier om aan geld te komen.
Jetten ziet een kans, ook omdat de partij zich constructief wil opstellen. Val het kabinet aan met verbeterpunten, is de gedachte. Hij stelt voor dat partijgenoot Hans Vijlbrief, oud-staatssecretaris Financiën en Mijnbouw, een rondje maakt om te kijken of dat geld op een andere manier kan worden opgehaald. Vijlbrief is een van de weinige Kamerleden van D66 die ook gewaardeerd wordt door BBB’ers en PVV’ers. Als iemand het kan oplossen, zo is de gedachte, dan is hij het. De coalitie gaat akkoord, onder één voorwaarde: de alternatieve manier waar het geld mee moet worden opgehaald, moet gesteund kunnen worden door alle coalitiepartijen.
Van zo’n rondje moet je „je vooral niet te veel voorstellen”, zegt Vijlbrief twee weken later op zijn kamer op de zevende verdieping van het Tweede Kamergebouw. Een uitgedacht plan heeft hij niet, zegt hij. Hij gaat „gewoon even” praten met alle partijen. Opschrijven wie wat het liefst ziet verdwijnen, en waar ze daar geld voor denken te vinden. Rondjes die hij eerder als staatssecretaris ook maakte, op zoek naar steun.
Als hij weer twee weken later klaar is met zijn ronde, heeft Vijlbrief allerlei dekkingen verzameld: het belasten van vapes, een belasting op suiker. Een partij stelde een belasting op jachten van langer dan 20 meter voor. Met minister Heinen spreekt hij de haalbaarheid van verschillende opties door.
Ook de coalitiepartijen sprak hij. Maar die zien op het lijstje van Vijlbrief nog geen dekking die bij niemand van hen pijn doet. Maar, weet Vijlbrief ook: dit kabinet heeft géén senaatsmeerderheid. Toen hij staatssecretaris Fiscaliteit was, liep hij ook tegen dat probleem aan. Een klein trauma, noemt hij dat lachend. Op het laatste moment dreigde de senaat tegen het Belastingplan 2021 te stemmen: hij moest de wet aanpassen. De coalitie lijkt hier nog niet mee bezig.
De zoektocht van Vijlbrief mislukt. Op 1 november treedt hij via het AD naar buiten. Dat doet hij in het weekend voorafgaand aan een overleg met de staatssecretaris over het Belastingplan, waar de btw-verhoging deel van uitmaakt. Hij stuit op „muren van onwil” bij de coalitie, zegt hij. Bij elke dekking voor wegvallende btw-inkomsten is er wel een partij die het niet ziet zitten. Ik voer de druk op via de krant, denkt Vijlbrief. Hopelijk beweegt de coalitie.
Folkert Idsinga
Je moet er nóóit vanuit gaan dat de senaat toch wel voor stemt, zeggen ervaren politici. Zeker als een nieuw kabinet aantreedt, met een belofte van grote koerswijzigingen in het beleid, is het lastiger om partijen van vorige kabinetten te overtuigen.
De senaat heeft de btw-verhoging ook in de plannen gelezen. En is kritisch. Er is een D66-motie aangenomen om de btw-verhoging als een apart wetsvoorstel te behandelen. De volledige oppositie steunt de motie. Nu maakt de btw-verhoging deel uit van een groter pakket aan maatregelen dat het Belastingplan heet. De Raad van State had loskoppeling geadviseerd omdat het plan complex is en politiek omstreden. Als de btw-verhoging wordt losgekoppeld, kan de senaat specifiek voor of tegen dát wetsvoorstel stemmen.
D66-fractievoorzitter in de senaat Paul van Meenen had Vijlbrief vooraf gebeld met de vraag: zou zo’n motie vanuit de senaat helpen? Vijlbrief antwoordde: dat kun je indienen, maar alleen als die wordt aangenomen. „Anders ben ik mijn power kwijt.”
Het ministerie van Financiën wil niet loskoppelen, schreef het al in een brief aan de Eerste Kamer. Staatssecretaris Fiscaliteit Folkert Idsinga (NSC) komt dat, op verzoek van D66-senator Carla Moonen, op 22 oktober uitleggen. Hij is verantwoordelijk voor het Belastingplan. Zijn politiek assistent appt aan een coalitie-senator dat Idsinga hoopt op zo min mogelijk vragen, en vasthoudt aan de lijn van de brief.
Moonen houdt een inleiding, en Folkert Idsinga bedankt „het lid van D66” voor haar verzoek. Als hij refereert aan een vraag van haar, noemt hij haar „de mevrouw van D66”. Bij de derde keer bijt SP-senator Bastiaan van Apeldoorn hem buiten de microfoon om toe: „Moonen heet ze!”
Idsinga lijkt zich steeds ongemakkelijker te voelen. Hoe langer het debat bezig is, hoe beweeglijker hij wordt. Zijn benen gaan van links, naar rechts, dan weer naar links.
Idsinga kiest voor powerplay en blijft erbij: loskoppelen kan niet. Als de btw-verhoging wordt weggestemd, heeft de begroting een gat. Stemt de senaat het héle Belastingplan weg, dan gaan enkele lastenverlichtingen ook niet door, zeg hij. In het debat verwijst hij naar de Tweede Kamer, naar Hans Vijlbrief, die dan nog zoekende is. „Ik zou aan een plan B beginnen”, adviseert CDA’er Theo Bovens hem.
Folkert Idsinga, zegt hij achteraf, had in het debat het gevoel dat hij klem zat. Hij snapte de senatoren, maar losknippen kon hij niet beloven. Hij was bang dat ze de wet weg zouden stemmen, en dan zou het kabinet een gat van 2,3 miljard op de begroting hebben.
Drie routes
Dit kabinet kan grofweg via drie routes een senaatsmeerderheid veroveren. Over links, met steun van CDA, ChristenUnie en SGP, of over rechts. Voor de route over rechts en voor de confessionele route (de drie christelijke partijen), is de SGP nodig, die partij is daardoor extra belangrijk.
Politiek assistenten uit eerdere kabinetsperioden zeggen: heb je geen meerderheid in de senaat, dan moet je bezoek- en belrondes maken. Zoek naar partijen die bereid zijn verantwoordelijkheid te nemen. Je legt contact, praat, kijkt welke mogelijkheden of onmogelijkheden daaruit voortvloeien, maakt nog een ronde, en nog een. Mislukt dat, dan laat je dat weten in het kabinet, of bel je de fractievoorzitter van jouw partij in de coalitie met de boodschap: ik heb een probleem.
De herfstvakantie breekt aan. De maandag na het herfstreces moet Idsinga vragen beantwoorden van de Tweede Kamer over het Belastingplan. Maar Idsinga heeft inmiddels iets anders aan zijn hoofd: zijn aandelen. De Tweede Kamer vraagt hem om volledige transparantie, Idsinga vindt dat hij zich aan de regels heeft gehouden, maar de Kamer blijft bij het verzoek. Idsinga besluit te vertrekken, op dezelfde dag dat Vijlbrief zegt dat zijn zoektocht is mislukt.
Dat vertrek komt drie dagen voordat hij in de Tweede Kamer had moeten zijn om een lange reeks vragen van Kamerleden te beantwoorden, voorafgaand aan het politieke debat half november. Minister Heinen neemt het over. Ingewijden zeggen dat Heinen, toen hij het dossier aantrof en zich inlas, erachter kwam dat Idsinga niets gedaan had voor een senaatsmeerderheid.
Idsinga, zegt hij nu, kón nog niet aan een plan B beginnen. De btw-verhoging kwam uit het hoofdlijnenakkoord, gesloten door de coalitiepartijen, en die waren in gesprek met Hans Vijlbrief. Vanuit het kabinet sprak Heinen met de D66’er. „Door dat proces wilde ik niet heen lopen.” Bovendien, zegt hij, had hij na 1 november nog genoeg tijd om een deal te sluiten met de oppositie, voorafgaand aan het politieke debat op 12 november.
Christelijke oppositie
Die vrijdag, als Heinen de wallen onder zijn ogen heeft staan, beantwoordt hij in een debat de vragen die de Tweede Kamer had over het Belastingplan. D66, zegt Vijlbrief, heeft niets meer gehoord van de coalitie en zet in het debat de laatste troef in. Als het kabinet niets doet op btw, zegt Vijlbrief, stemt zijn partij tegen het hele Belastingplan.
GroenLinks-PvdA is zéér kritisch op het Belastingplan. Ze zien een plan dat het kapitaal en de vermogenden steunt, en arbeid juist zwaarder belast. Op hun steun kan het kabinet niet rekenen. Blijft over: de route over rechts, of steun vergaren bij de confessionelen. Rond het overleg op vrijdag heeft Heinen contact opgenomen met de christelijke drie partijen, maar deals werden er nog niet gesloten.
De christelijke partijen bedachten een debat in het voorjaar al: eigenlijk moeten we samen optrekken. Met de SGP zou de route over rechts én de confessionele route via hen lopen. Maar aan een eisenpakket hadden ze nog niet gewerkt. Pieter Grinwis, financieel specialist van de ChristenUnie, maakt in het voorjaar al duidelijk dat de giftenaftrek voor hem belangrijk was: het punt waarop Heinen in augustus al op eigen initiatief bewoog. Maar niet genoeg, volgens Grinwis. En de SGP vindt dat het kabinet meer moet doen voor eenverdieners.
Het CDA komt met een voorstel. In een oppositieoverleg voorafgaand aan het politieke debat over het Belastingplan, in de kamer van Hans Vijlbrief, vertelt CDA-Kamerlid Inge van Dijk dat ze werkt aan een motie waarin ze de besluitvorming over btw uit wil laten stellen tot de Voorjaarsnota. Dat zou kunnen omdat de btw-verhoging toch pas in 2026 ingaat. Vijlbrief en Grinwis vinden het een goed idee.
De harde eis van de oppositie ligt er dan nog niet. Dat ontstaat vijf minuten voorafgaand aan het debat op dinsdag.
In de coulissen achter de grote debatzaal van de Tweede Kamer moppert Chris Stoffer bij Grinwis over zijn éénverdieners-amendement. Hij had contact met het ministerie, maar hij kreeg maar geen akkoord over de manier waarop hij zijn plannen wilde betalen. De SGP’er is klaar met het heen-en-weer-geschuif. „Ik dien ’m gewoon in”, zegt Stoffer.
En omdat er maar geen klap op werd gegeven, wil hij zelf duidelijkheid verschaffen. Zijn amendement, zegt hij tegen Grinwis, is een harde voorwaarde voor steun van het volledige Belastingplan. Grinwis stelt voor: laten we mijn amendement, over de giftenaftrek, hieraan koppelen.
Inge van Dijk (CDA) heeft in de uren voorafgaand aan het debat een gedachte die vergelijkbaar is met die van Stoffer. Zij zag de Eerste Kamer kritischer en kritischer worden en besloot óók: onze motie is voorwaardelijk voor steun aan het Belastingplan. Ze houdt niet van gooi- en smijtwerk met macht, zegt ze, maar ze heeft het gevoel dat ze niet anders kan. Grinwis en Stoffer stellen voor om de motie van het CDA ook in het mandje te gooien.
Vijlbrief (D66) doet niet mee aan de gezamenlijke voorwaarde: hij kon niet leven met het amendement over éénverdieners. Hij schuift later wel aan bij de overleggen, al is zijn partij in zetelaantal voor een meerderheid niet nodig.
De dag na het eerste deel van het debat, woensdag, begint het onderhandelen. D66, ChristenUnie, CDA en SGP bellen als groep met Eelco Heinen, de minister op speaker. Heinen kan, stelt hij voor, de btw op sport terugdraaien, zoals D66 en CDA bij de politieke beschouwingen aangaven te willen?
Donderdagochtend, vlak voor het debat hervat, probeert Heinen het opnieuw. Snapt hij het écht niet, denken de anderen, of probeert hij ons uit elkaar te spelen? Voor alleen het terugdraaien van de btw op sport is het te laat, reageert Van Dijk. De motie gaat over de hele btw-verhoging.
Zij schroeft de eisen juist op en vraagt om een wetsaanpassing voor de Eerste Kamer, waarmee de btw-verhoging uit de wet verdwijnt. Die vraag irriteert Heinen. „Jullie kunnen de boom in, dat weiger ik.” Hij gooit de hoorn op de haak en begint zonder deal aan het debat.
Coalitie
Bij de coalitie dringen de eerste signalen door dat het niet lekker loopt met het Belastingplan, na Idsinga’s optreden in de Eerste Kamer. „Het was zwak”, appt een senator een Kamerlid. „Na afloop was er nog minder steun voor het Belastingplan dan van tevoren.” De Eerste Kamer voelt zich niet serieus genomen. Maar Idsinga, denkt de coalitie, werkt vast aan een oplossing. Bij Idsinga’s vertrek blijkt dat niet zo.
De donderdag breekt aan. De dag dat de Tweede Kamer zal stemmen over het Belastingplan en Heinen de laatste vragen beantwoordt. Die ochtend komen de fractievoorzitters bij elkaar om aan een oplossing te werken. Henk Vermeer (BBB) bereidt voorafgaand op een van de rode bankjes bij de personeelsingang van de Tweede Kamer – met de zetelverdeler-app op schoot – het coalitieoverleg voor. „Even de laatste routes checken.”
In de ochtend spreekt de coalitie af op de beveiligde kamer van Geert Wilders. De aanwezigen krijgen koffie, op tafel liggen mini-chocolaatjes. Aan tafel: Wilders en Elmar Vlottes namens de PVV, Dilan Yesilgöz en Wendy van Eijk namens de VVD, Nicolien van Vroonhoven en Olger van Dijk namens NSC en Henk Vermeer en Caroline van der Plas namens de BBB. Van paniek is geen sprake, er klinken geen verwijten. Iedereen heeft door: als we deze horde niet nemen, stopt het hier.
De coalitie overweegt de harde route. Maar, zo is de analyse, dat risico is te groot. Idsinga heeft te veel kapot gemaakt, zegt een aanwezige. Het interesseert de oppositie niet meer.
In de Tweede Kamer begint het debat over het Belastingplan, maar de coalitie is er nog niet uit. Dat betekent: geen fiscaal woordvoerders van de coalitie in de zaal.
NSC probeert in het overleg, in de ogen van de rest, op punten in het Belastingplan die al waren afgesproken, terug te onderhandelen. Ze horen ook dat Van Vroonhoven contact had gezocht met de oppositie met de boodschap: hou jullie verzet vol, wij zijn ook tegen!
De aanwezigen concluderen dat de coalitie de CDA-motie moet steunen. Yesilgöz en Wilders vertrekken namens de coalitie naar Bontenbal (CDA). Minister Heinen is in het debat bijna aan de beurt.
Het lukt in de onderhandelingen met de oppositie om de btw-verhoging op hotels in stand te houden. Dat scheelt 1 miljard. De oppositie wil laten vastleggen dat het kabinet het zoeken naar een alternatief voor de overige btw-verhogingen als verplichting ziet. In de schorsing van het debat vindt daar overleg over plaats.
Na de schorsing belooft Heinen: het kabinet ziet het terugdraaien van de btw-verhoging op boeken, media, sport en cultuur als „verplichting”. Zo blijft btw in de wet, met de opdracht dat, voordat de maatregel ingaat in 2026, geld gevonden is waarmee de verhoging kan worden teruggedraaid.
Honderd procent garantie is dat niet. De oppositie beseft: de afspraak staat op de helling als het kabinet valt. Het kabinet schrijft deze vrijdag bovendien dat het geld dat nodig is om de btw-verhoging van tafel te krijgen, opgehaald moet worden met btw. Een erg nauwe interpretatie van de CDA-motie, vindt de oppositie. Zo kunnen nieuwe onderhandelingen beginnen.
:format(jpeg):fill(f8f8f8,true)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131202174-95067e.png|https://images.nrc.nl/l2CeicbxtgFxUsCT1cdzjA08wcs=/1920x/filters:no_upscale():format(jpeg):fill(f8f8f8,true)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131202174-95067e.png|https://images.nrc.nl/5KjnRuMv4rGI-gO9IiNPKnM7Etc=/5760x/filters:no_upscale():format(jpeg):fill(f8f8f8,true)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data131202174-95067e.png)
