Dooft de eeuwige vlam van Gazprom uit?

De drieënzeventigste verdieping van het Lachta Center in Sint-Petersburg biedt een indrukwekkend uitzicht. Oostwaarts strekt de miljoenenstad aan de Neva zich uit met zijn kaarsrechte Nevski Prospekt, zijn mintgroene Winterpaleis en aan de horizon zijn buitenwijken vol grauwe fabrieken en verouderde Sovjet-flatgebouwen. Naar het Westen opent zich de Finse Golf met daarachter Estland en Finland.

Hier, ver verheven boven de gewone Rus, zetelt Gazprom, de trots van Vladimir Poetin en een van de belangrijkste economische pijlers onder zijn vijfentwintigjarige regime. Die toewijding is terug te vinden in de begroting: een slordige 1,7 miljard euro aan bouwkosten maakt het in 2018 opgeleverde Gazprom-hoofdkwartier niet alleen de hoogste wolkenkrabber van Europa, maar ook een van de duurste ter wereld. De president heeft hier een eigen veranda waar hij met steun en toeverlaat Gazprom-ceo Aleksej Miller kan genieten van het uitzicht.

Poetins vlaggenschip mag dan schitteren, de half miljoen medewerkers van het concern begonnen 2025 met een domper. Half januari lekte een brief uit van de vicevoorzitter van de raad van bestuur, Jelena Iljoechina, waarin zij een ‘optimalisatie’ voorstelde in de top van het bedrijf – Russisch jargon voor een ontslagronde. De uitdagingen bij Gazprom, zo schreef ze, noodzaken tot een „verkorting” van besluitvormingsprocessen, de „eliminatie” van overbodige functies en een „grotere focus van werknemers op resultaten”.

Door het mes te zetten in het personeelsbestand zou Gazprom jaarlijks zo’n 500 miljoen euro (50 miljard roebel) kunnen besparen. Taken zouden deels worden opgevangen door automatisering en digitalisering. Gazprom bevestigde de authenticiteit van de brief, maar weigerde commentaar. De reorganisatie moet voor 15 februari worden uitgewerkt.

Dat de Russische gasreus door beroerde tijden gaat, is geen geheim. In het jaarverslag van 2023 meldde Gazprom een verlies van omgerekend zo’n 7 miljard dollar, het eerste negatieve resultaat sinds 1999. De neergang is sindsdien niet gestuit. Kort na de aangekondigde ontslagronde werd bekend dat Gazprom overweegt de kantoren in Tokio en Brussel te sluiten. „Gazprom zit op een doodlopend spoor en is zich daar maar al te zeer van bewust”, zei econoom en Ruslanddeskundige Elena Ribakova in een reactie aan The Financial Times. Hoe ziet de toekomst eruit? Nadert de Russische gasreus zijn einde?

Waterpistool

Dat Poetins belangrijkste geopolitieke wapen in korte tijd kon krimpen tot formaatje waterpistool, heeft alles te maken met de oorlog, de sancties en het verlies van de Europese markt. Bediende Gazprom in 2021 nog 40 procent van de Europese aardgasmarkt, in 2023 was dit nog maar 8 procent. Bovendien verloor Gazprom door sancties dochterondernemingen in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Nederland. De genadeklap volgde op 1 januari, toen de Oekraïense regering de levering van Russisch gas naar Europa staakte.

Hoe anders waren Poetins verwachtingen toen hij in de zomer van 2022 zélf beval de gasleveranties aan Europa op te schorten. Die overmoed werd kort daarna benadrukt door Gazprom-ceo Aleksej Miller en oud-president Dmitri Medvedev, die luidkeels voorspelden dat „Europeanen zonder Russisch gas zullen bevriezen”. Datzelfde najaar publiceerde Gazprom een pesterig filmpje, waarin een medewerker in één handomdraai het Europese continent in kille duisternis hult.

Moskou dacht dat Europa om gas zou smeken . Maar dat gebeurde niet. Europa toonde eindelijk wilskracht

„Moskou dacht dat Europa om gas zou smeken. Maar dat gebeurde niet. Europa toonde eindelijk wilskracht”, zegt de Russische energiedeskundige Michaïl Kroetichin telefonisch vanuit Oslo. Kroetichin, die zijn analyses vaak deelt in de Russischtalige media, werd in Rusland vorig jaar tot ‘buitenlands agent’ verklaard. Om Poetins oorlogskas te remmen, begon Europa voortvarend te diversificeren. Inmiddels voorzien Noorwegen en de VS (met lng, vloeibaar gemaakt aardgas) in de grootste behoefte, gevolgd door het VK, Qatar en Noord-Afrika.

Het verlies van Europa als grootste klant is in Rusland hard aangekomen, zegt Kroetichin. „Gazprom is officieel bankroet. De schulden zijn hoger dan de waarde van het bedrijf op basis van de aandelen.” Tegelijk benadrukt hij de geheimzinnigheid die het bedrijf omgeeft. „Gazprom opereert niet volgens internationale standaarden of zakelijke logica, maar op directe instructies van Poetin. „Dat zijn mondelinge instructies, die nergens worden vastgelegd en waarover zelfs het Russische ministerie van Energie niet wordt geïnformeerd. Het is simpel: Gazprom is Poetin, en Poetin is Gazprom.”

160.000 km pijpleiding

Gazprom ontstond eind jaren tachtig als opvolger van het machtige Sovjet-ministerie voor Aardgas. De USSR stond op klappen en Rusland bevond zich economisch aan de rand van de afgrond. De privatisering van de gassector werd geleid door de latere vice-premier Viktor Tsjernomyrdin, die directeur werd van het nieuw gevormde Gazprom. „Tsjernomyrdin wilde een bedrijf creëren dat zelfs met een dwaas aan het hoofd onverwoestbaar was”, schreven Russische journalisten in 2008 in een boek over Gazprom.

De erfenis was fors: bijna 800.000 medewerkers, ruim 160.000 kilometer pijpleiding, duizenden boorputten, verdeelstations en tientallen dochterondernemingen in tal van bedrijfstakken, waaronder de olie- en bankensector en de media. „Gazprom is als een burcht”, zei oud-vicepremier Anatoli Tsjoebais, drijvende kracht achter de privatisering van de jaren 90. „Olie kun je in een vat gieten en verkopen, gas is licht en vluchtig en kan niet in stukjes worden geknipt.”

Sleutelposities werden gevuld met Poetins getrouwen en in korte tijd groeide het bedrijf, toen nog in Moskou gevestigd, uit tot Poetins belangrijkste buitenlandse wapen

Poetin, die weliswaar hoofd van de veiligheidsdienst FSB was, heeft zijn voorliefde voor energie nooit onder stoelen of banken gestoken. „Geef mij Gazprom”, zou hij hebben gezegd toen Jeltsin en zijn oligarchen hem de post van president aanboden. Maar Poetin koos voor het Kremlin-pluche. De leiding van Gazprom gaf hij in handen van de loyale Aleksej Miller, met wie hij samenwerkte in het Petersburgse gemeentebestuur en die hem had geassisteerd bij tal van corrupte deals.

Onder Miller kwam Gazprom onder volledige Kremlin-controle. Sleutelposities werden gevuld met Poetins getrouwen en in korte tijd groeide het bedrijf, toen nog in Moskou gevestigd, uit tot Poetins belangrijkste buitenlandse wapen. In het gasverslaafde Europa, dat via Oekraïne en later via de Nord Stream-route werd bediend, wierp die chantage zijn vruchten af. Vanaf 2004, het jaar van de Oekraïense Oranjerevolutie, dreigde Rusland vrijwel ieder najaar de gastoevoer naar Oekraïne en Europa af te sluiten.

Ondanks de dreigementen bleef Europa stug Russisch gas inkopen. De gasprijzen stegen, de roebels klotsten over de plinten en westerse lobbyisten werden goed betaald om het Russische gas aan de man te brengen. Pijpleidingen schoten uit de grond. Westwaarts naar Europa via Nord Stream 1 en 2, zuidwaarts via TurkStream naar Europa, oostwaarts naar China via de machtige Power of Siberia-pijpleiding. Intussen werd geïnvesteerd in de uitbreiding van lng en maakte ook de aardolietak Gazprom Neft een enorme groei door.

Cash cow

Bij zoveel rijkdom was iets als efficiënte bedrijfsvoering geen prioriteit en, naar bleek, zelfs ongewenst. Al in 2017 werd duidelijk dat de peperdure gasleidingen, die kriskras door Rusland werden aangelegd, vooral dienden om de zakken van Poetins vertrouwelingen te vullen. Personen als bouwmagnaat en judomaatje Arkadi Rotenberg en Gennadi Timtsjenko, de man achter lng-producent Novatek en het in Zwitserland gevestigde olie- en grondstoffenconcern Gunvor. Kroetichin is er kort over: „Gazprom is een cash cow van de vrienden van de president.”

Ook voor de lagere elites en hun kroost geldt Gazprom als uitstekend carrièrepad, waar contacten belangrijker zijn dan kennis of kunde. Hoewel de vorige maand aangekondigde ontslagronde in het Petersburgse hoofdkwartier betekent dat zo’n 1.500 goedbetaalde managers hun baan verliezen, denkt Kroetichin niet dat de bespaarde miljarden roebels ten goede zullen komen aan Gazprom of de staat. „Waarschijnlijker zullen de overgebleven managers het geld gewoon herverdelen.”

Ook de 63-jarige Miller ontvangt een uitstekende beloning voor zijn loyaliteit. Met een (officieel) salaris van omgerekend 26 miljoen euro riep Forbes Russia hem in 2015 uit tot best betaalde manager van Rusland. In 2022 bleek uit onderzoek van Navalny’s anti-corruptieteam FBK hoeveel zakenmensen rond Poetin profiteren van Gazprom-deals. De opbrengsten investeerden zij in villa’s, bedrijven en familieleden. Zo bewonen Miller en zijn echtgenote Marina Jentaltseva, voormalig chef protocol van Poetin, een paleis ter waarde van ruim 230 miljoen euro in de Moskouse wijk Greenfield.

Ook de invasie van Oekraïne kon niet tornen aan Millers loyaliteit. „Ons gigantische bedrijf heeft een speciale taak”, schreef de Gazprom-baas in maart 2022 aan alle medewerkers. „Laten wij ons rond de president scharen. Om Rusland te behouden zoals wij haar kennen en ervoor te zorgen dat ons moederland een sterke macht blijft.” Dat die boodschap letterlijk genomen moest worden, bleek in 2023, toen Gazprom Neft drie privélegers oprichtte, ‘Fakkel’, ‘Stroom’ en ‘Vlam’ genaamd, en naar Oekraïne stuurde.

Speurtocht

Twee jaar later lijkt het bijna onmogelijk dat Gazprom de wereldwijde geopolitieke en economische verschuivingen heelhuids zal doorstaan. Bovendien: ook binnenlands zijn er kapers op de kust. De steenrijke Rosneft-baas Igor Setsjin, eveneens een telg uit Poetins Petersburgse kliek, poogt al jaren Gazproms monopolie te doorbreken. En ook Gazproms nog altijd zeer succesvolle oliedochter Gazprom Neft leidt onder de oliebaas Aleksandr Djoekov steeds meer een eigen leven.

In de speurtocht naar nieuwe routes en afzetmarkten staat China bovenaan. In december kwam de Power of Siberia-pijpleiding officieel gereed, die sinds 2019 China bedient vanuit de Kovytka en Chayanda gasreservoirs in Jakoetië. Om de relaties met bondgenoot China te cementeren, lobbyt Poetin al maanden hardnekkig voor een tweede Siberische pijpleiding. Maar China houdt de boot af en ook Mongolië, dat de transit moet verzorgen, heeft het project op de lange baan geschoven. Bijkomstig probleem zijn de sancties die de VS eind 2024 invoerden tegen Gazprombank, waarmee voor tal van landen het risico loert van secundaire sancties.

Dat Poetins belangrijkste geopolitieke wapen in korte tijd kon krimpen tot formaatje waterpistool, heeft alles te maken met de oorlog, de sancties en het verlies van de Europese markt

„China heeft de luxe van tijd”, schreven analisten van de Universiteit van Columbia vorig jaar. Volgens hen zal het lot van de Power of Siberia 2 deels afhangen van de vraag of de Chinese leider Xi zijn afhankelijkheid van Rusland wil vergroten, of liever de import van lng opvoert. Hoewel de VS staan te springen om in die vraag te voorzien, zal Beijing in het licht van de door Trump ontketende handelsoorlog niet happig zijn. Bovendien vormen zelfs twee Chinese pijpleidingen met 50 miljard kuub een schaduw van wat Gazprom eens naar Europa exporteerde.

Hoewel China de grootste prioriteit heeft, is ook Europa nog niet helemaal achter de horizon verdwenen. Europese landen importeren nog steeds Russisch gas via Turkstream (15 miljard kuub per jaar). Ook profiteert Rusland van de Transanatolische pijpleiding, die Azerbeidzjaans gas naar Europa brengt, door Bakoe op zijn beurt Russisch gas te verkopen. De Turkse ambitie om de rol van Oekraïne als gasrotonde over te nemen, heeft het land in het vizier van zowel Moskou als Kyiv gebracht. Terwijl Gazprom-personeel Turks leert, probeert Oekraïne het Russische deel van Turkstream met drones te saboteren.

Totaalverbod

En dan is er het groeiende belang van lng, een markt die in Rusland wordt beheerst door Novatek en Gazprom. Eind 2024 exporteerde Rusland een recordhoeveelheid van het vloeibare aardgas naar Europa, met Frankrijk, Spanje en België als grootste afnemers. Ook Nederland is nog steeds een bestemming, ondanks beloftes van het vorige kabinet daar snel een einde aan te maken. Ook Europese unanimiteit lijkt nog ver te zoeken. Eind januari werd bekend dat Russisch lng niet in het jongste sanctiepakket is opgenomen en werd een geplande ‘road map’ voor definitieve afbouw uitgesteld.

Ook in Rusland is Gazproms strijd nog niet gestreden. Zo kondigde Gazprom onlangs aan de prijzen in de Siberische deelrepubliek Chakassië met 13 procent te verhogen – waarmee de arme bevolking daar een stuk méér gaat betalen dan hun Chinese buren. Bovendien, zegt Kroetichin, is onlangs besloten dat de kasstromen van het winstgevende Gazprom Neft samengevoegd worden met die van het moederbedrijf. „Ik ken mensen die daar helemaal niet blij mee zijn. Maar het laat zien dat Gazprom in staat is om te overleven.” Ondertussen zitten de Gazprom-bazen in Sint-Petersburg niet stil. Rond 2030 moeten de tweede en derde Lachta-wolkenkrabbers gereed zijn. Gazprom is voorlopig nog too big to fail.

Delen





Mail de redactie