Deze vier Nederlandse topwetenschappers krijgen anderhalf miljoen om aan hun werk te besteden

Judith Pollmann: ‘In ons geschiedenisbeeld ligt een gat in de eerste helft van de 18de eeuw’

De historicus Judith Pollmann (1964) is hoogleraar vroegmoderne geschiedenis in Leiden. Volgens de jury van de Spinoza-premie is zij „een nieuwsgierige wetenschapper die haar collega’s uitdaagt met nieuwe perspectieven en een originele aanpak”.

Recentelijk publiceerde ze een boek over de Nederlandse burgeroorlog die – zo zou je kunnen zeggen – het échte verhaal vormde achter de nationale mythe van de opstand tegen Spanje in de zestiende eeuw (1572. Burgeroorlog in de Nederlanden). En ze onderzoekt ongebruikelijke bronnen, zoals lokale kronieken.

Zoom in

En mede die kronieken inspireren nu een van de onderzoeksonderwerpen waaraan ze de Spinoza-premie wil gaan besteden. Ze zegt het in een video-interview. „In ons geschiedenisbeeld ligt een gat in de eerste helft van de achttiende eeuw. We hebben een goed verhaal over wat we de Gouden Eeuw noemden tot 1672, en we weten ook weer alles vanaf 1750, met de Verlichting, de patriottenbeweging en de opkomst van de natiestaat. Maar daartussen? Het komt vaak neer op de enorme staatsschuld en dat het militair niet zo goed ging.”

Maar, zegt ze, „waarom waren die mannen van het pek en teer van de 17de eeuw toen opeens niet meer in staat om vernieuwing te omarmen? In die kronieken, een soort lokale dagboeken, zie ik sporen van iets heel anders. Die kronieken bevatten dan steeds meer cijfers en ze slaan een andere toon aan over manieren om problemen op te lossen. Er is – denk ik – wel degelijk iets aan het veranderen, maar daarvoor moeten we misschien naar andere archieven kijken, niet per se in de grote steden, maar wel in die van de provincies, Holland, maar ook de Staten van Overijssel, of Gelderland, die hadden de macht om na te denken over vervoer, posterijen, demografie. Dat wil ik onderzoeken.”

En Pollmann wil nog veel meer weten. Bijvoorbeeld welke kennisinfrastructuur er bestond op het platteland van, zeg, 1450 tot 1850. „De ‘inheemse’ kennis over hoe je met het landschap en het water omging, met landbouwtechnieken, met voedsel, met ziekte, alles. In feite alles wat door de moderne wetenschap later als bijgeloof en achterlijkheid is afgedaan! Met moderne technieken kun je die oude gewoontes nu veel beter onderzoeken, alleen al omdat je nu kunt zoeken in gedigitaliseerde handschriften.”

En dat is echt relevant voor ons eenentwintigste-eeuwers, bepleit Pollmann vanuit haar werkkamer in Leiden. „Dit soort onderzoek kan ons ook nu helpen beter om te gaan met verschillende methodes van kennisverwerving, in respect voor andere epistemologieën zoals Unesco het zo mooi verwoordt.”

Hendrik Spiering

Thijn Brummelkamp: ‘Eigenlijk is dit het enige waar ik écht goed in ben’

Thijn Brummelkamp (1975) is wetenschappelijk directeur van het Nederlands Kanker Instituut (NKI) en hoogleraar experimentele genetica aan de Universiteit Utrecht. Hij kreeg een Spinozapremie voor zijn onderzoek naar de functie van genen in menselijke cellen.

„Ik was heel blij verrast toen de voorzitter van NWO mij belde over de prijs”, vertelt Brummelkamp aan de telefoon. „Het gebeurde vlak voordat ik een lezing ging houden in Utrecht, maar ik kon natuurlijk niemand vertellen wat er aan de hand was. Ik voel me heel dankbaar voor deze erkenning voor het werk van mij en mijn collega’s.”

Zoom in

Tijdens zijn promotieonderzoek aan het NKI ontwikkelde Brummelkamp methoden om specifieke genen in cellen uit te schakelen. „Wetenschappers waren hier al lang naar op zoek. Al snel werd het wereldwijd toegepast en dat hielp ook met mijn carrière. Na mijn promotie mocht ik in Amerika mijn eigen onderzoeksgroep opzetten.” In 2011 keerde Brummelkamp met zijn onderzoeksgroep terug naar het NKI, waar hij hetzelfde onderzoek voortzette.

„Wat we doen is het beste te zien als het ‘interviewen’ van cellen”, legt hij uit. „We vragen cellen hoe ze bepaalde taken uitvoeren, en welke genen ze daarvoor gebruiken. Hiermee kun je fundamentele kennis opdoen over de werking, maar je kunt het ook gebruiken voor het testen van de aangrijpingspunten van nieuwe medicijnen.”

„Ik ben erachter gekomen dat dit werk het enige is waar ik echt goed in ben, en dat geeft me veel enthousiasme. Vroeger vond ik het al leuk om te kijken hoe apparaten werken door ze uit elkaar te halen. Nu doe ik hetzelfde bij de menselijke cel: het meest complexe apparaat in de natuur. Ik ben ambitieus en steek er veel energie in, maar die energie haal ik er vaak ook weer uit. Daarnaast vereist het ook doorzettingsvermogen. Soms interpreteer je een antwoord verkeerd, en zit je wel drie jaar op het verkeerde spoor. Dat is ook een kant van de medaille.”

Het mooie van de Spinozapremie is dat je geld kunt gebruiken voor ongebonden onderzoek, zegt Brummelkamp. „Meestal willen onderzoeksfinanciers precies weten wat er onderzocht en ontdekt gaat worden. Dsat hoeft nu een keer niet. Met het geld wil ik graag meer vragen stellen over de taken en functies van cellen, bijvoorbeeld over celdood. Wanneer het dna van cellen beschadigd raakt, zorgt een bewakingsmechanisme ervoor dat ze doodgaan en opgeruimd worden. Door bepaalde genen te deactiveren, ontdekten we onlangs een heel nieuw mechanisme dat hetzelfde doet. Dit zou ons bijvoorbeeld meer kunnen vertellen over hoe patiënten reageren op chemotherapie.”

Marcel Hobma

Ingrid Robeyns: ‘Ik kom niet uit een familie waar men zegt: ga maar in Cambridge promoveren’

Heeft Ingrid Robeyns geluk gehad met de toekenning van de Stevinpremie, of is de onderscheiding vooral haar eigen verdienste?

Aan de telefoon vanuit Londen, waar ze net een conferentie heeft bijgewoond, barst de hoogleraar ethiek in lachen uit. „Allebei, denk ik. Dat ik heb besloten deze vorm van filosofie te gaan doen – sociaal betrokken, interdisciplinair – was een keuze. Dat zie ik wel als mijn eigen verdienste. Maar ik heb ook geluk gehad.”

Zoom in

Dat laatste bijvoorbeeld toen ze de beroemde econoom en filosoof Amartya Sen aanschreef of ze bij hem kon promoveren. „Ik kom niet uit een familie waar men zegt: ga maar in Cambridge promoveren. Ik dacht heel lang dat het onmogelijk was. Een vriendin heeft me in een cultureel café toen midden in de nacht laten beloven dat ik het zou proberen. Daar heb ik geluk mee gehad.” In 2003 promoveerde ze bij Sen.

De vraag naar verdienste, geluk (en pech) is relevant, want de begrippen spelen een grote rol in het werk van Robeyns (1972), geboren in Leuven en sinds 2014 hoogleraar ethiek aan de Universiteit Utrecht. Zij maakte naam met kritiek op de meritocratische ideologie van verdienste en met haar pleidooi voor ‘limitarisme’, een harde bovengrens aan het vermogen van burgers. Een te grote ongelijkheid in vermogen is sociaal onwenselijk, betoogt ze in het publieksboek Limitarisme (2023), en vooral een kwestie van pech of geluk. „Het overgrote deel van de vermogende mensen heeft simpelweg meer geluk gehad dan anderen”, zei ze in een interview in NRC in februari 2024.

Robeyns engageerde zich de afgelopen jaren ook met de strijd tegen bezuinigingen op het hoger onderwijs en is een criticus van de „neoliberale” universiteit die een „diplomafabriek” is geworden, schreef ze in deze krant. In een opinie-artikel samen met Rens Bos en Remco Breuker stelde ze in NRC dat universiteiten niet meer weten hoe om te gaan „met studenten die zich ook als democratisch burger en moreel wezen willen ontwikkelen”.

NWO prijst Robeyns omdat zij „concrete oplossingen voor ongelijkheid en democratisch verval” biedt en „laat zien dat filosofie kan bijdragen aan echte verandering”. Robeyns: „Bij het belang van wetenschap voor de samenleving wordt vaak allereerst gedacht aan innovaties die direct iets opleveren of waar je een verdienmodel van kunt maken. Bij filosofie is dat anders. Ik ontwikkel geen vaccin dat snel werkt. Filosofische concepten hebben meer tijd nodig om ingang te vinden.”

Wat gaat ze doen met het geld? „Ik zou heel graag een internationale groep mensen bijeenbrengen, fysiek, die hebben nagedacht over het vormgeven van een nieuwe, zorgzame en duurzame economie.”

Sjoerd de Jong

Ilse Aben: ‘Het praktisch nut wil ik nog wel verder uitbouwen’

„Het is buitengewoon eervol om deze prijs te krijgen”, zegt Ilse Aben. „Ik zie het als erkenning voor het zeer bijzondere Nederlandse Tropomi-instrument en iedereen die eraan heeft gewerkt.”

Dat het nu veel gaat over methaanuitstoot komt door Tropomi. Het instrument, dat bestaat uit geavanceerde spectrometers gecombineerd met een telescoop, zit op de Sentinel 5P-satelliet van ESA. Het meet gassen zoals methaan en koolmonoxide, die in relatief kleine concentraties voorkomen in de atmosfeer. „Maar vergis je niet, die gassen bepalen wel onze leefomgeving voor een groot deel”, zegt Aben.

Zoom in

Aben, senior onderzoeker bij SRON en bijzonder hoogleraar aan de VU, krijgt de prijs omdat een van de initiatiefnemers van Tropomi is en zich met haar team nog altijd volop inzet om metingen te gebruiken om klimaatverandering tegen te gaan. „Dankzij haar pionierswerk vanuit de ruimte worden onzichtbare problemen zichtbaar gemaakt – én opgelost”, schrijft de NWO.

Methaan is na CO₂ het belangrijkste broeikasgas, het veroorzaakt een derde van de klimaatopwarming. Methaan blijft kort bestaan in de atmosfeer, zo’n 10 jaar, terwijl CO₂ honderden jaren blijft bestaan. „Dat maakt methaan laaghangend fruit”, zegt Aben. „Als je nu stopt met uitstoten heeft het klimaat er relatief snel profijt van.”

Tropomi brengt superuitstoters van methaan in beeld, puntbronnen zoals een lek in olie- en gasinfrastructuur of uitstoot uit kolenmijnen of van vuilstortplaatsen. „Het gaf een dramatisch beeld, toen we dat voor het eerst zagen. We hadden geen idee dat er zoveel van die superuitstoters wereldwijd zijn. Maar het bood wel mogelijkheid om te handelen”, zegt Aben. Elke dag meet Tropomi de hele aardatmosfeer in een resolutie van 5 bij 7 kilometer, 20 miljoen metingen per dag. Als er ergens veel methaan is gemeten met Tropomi, wordt er met andere satellietinstrumenten daarop ingezoomd om het tot op 25 meter in beeld te krijgen. Gebaseerd op deze tweetrapsraket onderneemt VN-instituut IMEO actie richting uitstoters.

„Het is heel bevredigend om wetenschappelijk aan zo’n systeem te kunnen bijdragen”, zegt Aben. „Je merkt het al aan mijn enthousiasme, en ook mijn jongere collega’s zijn hartstikke gemotiveerd. Het praktisch toepassen van het wetenschappelijk werk wil ik verder uitbouwen. We ondersteunen bijvoorbeeld vuilstortplaatsen met het reduceren van uitstoot. Er worden binnenkort ook weer nieuwe satellieten gelanceerd, het is een mooie wetenschappelijke uitdaging om nog meer uit de gezamenlijke metingen te halen.Gelukkig kan Tropomi nog heel lang mee.”

Laura Wismans