N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Woord De vijf opvarenden van de Titan hebben een zeemansgraf. Hans Steketee over de ironie hiervan en de betekenis van die term.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data102124572-c4e51c.jpg)
Misschien wordt ooit het lichaam geborgen van de vijf mannen die op 18 juni met hun diepzeevaartuig verongelukten bij het wrak van de Titanic. Vooralsnog hebben zij, zoals het heet, een zeemansgraf.
Een woord met veel nuances. Het is abstract en vaag als het slaat op mensen die ‘op zee gebleven zijn’, zonder dat we alle details kennen. De hele zee is hun graf. „Het einde op zee heeft geen plaats”, schreef de Duitse filosoof Andreas Weber. „Wie daar verdwijnt, is overal gestorven waar het water zich wiegt.”
Ritueel
De afwezigheid van een lichaam kan het nabestaanden onmogelijk maken hun rouw af te sluiten. Maar het idee van zo’n zeemansgraf kan ook troosten: opgaan in iets groots en zuivers. „Zal mij de zee omvangen en doordringen/ Bedwelmend tot zijn grootste diepten dwingen”, dichtte J.J. Slauerhoff in Een eerlijk zeemansgraf (1936).
‘Zeemansgraf’ is ook het oude ritueel van een begrafenis op zee. Denk: Lijsken, de ziekelijke koksmaat van het VOC-schip Nieu-Hoorn onder schipper Bontekoe. „Ik had [voor mijn moeder] van deze reis ’n mooie cent thuis kunnen brengen…”, zegt hij nog met schorre stem ergens voorbij Kaap de Goede Hoop. Even later gaat de vlag halfstok en wordt Lijsken in zeildoek genaaid „en onder het zingen van een psalm plechtig aan de golven toevertrouwd.” Als de volgende scheurbuikdode – „Een, twee, drie, in godsnaam” – in zee gaat, „zag men onder water de witte buik van een haai schemeren”.
Het woord ‘zeemansgraf’ raakte pas in de negentiende eeuw in zwang, in het Engels als sailor’s grave, daarna in het Nederlands. Wie nu op zee overlijdt, reist in de koelcel naar de wal. Wel kun je er (soms) zelf voor kiezen. Neil Armstrong, ex-marinevlieger en eerste mens op de maan, koos in 2012 niet voor het ereveld van Arlington, maar voor een zeebegrafenis (van zijn as in een urn).
Ook Osama bin Laden en Abu Bakr al-Baghdadi, chefs van respectievelijk Al-Qaida en Islamitische Staat, kregen een zeemansgraf
Het is verboden om een lichaam in Nederlandse wateren een laatste rustplaats te geven, maar Britten kunnen er vanouds voor terecht bij een bedrijf, dat ook de verzwaarde doodkist levert, met vijftig gaten om te voorkomen dat de kist door ingesloten lucht gaat drijven.
Ook Osama bin Laden en Abu Bakr al-Baghdadi, chefs van respectievelijk Al-Qaida en Islamitische Staat, kregen een zeemansgraf na uit de weg te zijn geruimd, om te voorkomen dat hun graf op het land een bedevaartsoord zou kunnen worden.
Een schip dat zijn opvarenden meeneemt de diepte in, heet ook een zeemansgraf. Als het een oorlogsschip is, heeft het zelfs beschermde status. Vandaar de ophef toen illegale slopers in 2016 wrakken van Nederlandse marineschepen, bij de slag op de Javazee door Japanners tot zinken gebracht en laatste rustplaats van 900 marinemensen, geruimd bleken te hebben. Grafschennis.
Dat woord viel al vaak over het plunderen van de Titanic. Sinds de ontdekking van het wrak in 1985 zijn er duizenden voorwerpen uitgehaald, van een scheepsbel, servies en sieraden tot koffers en zelfs een afscheidsbrief. In elk geval kwamen vorige week daar vele betekenissen samen: de bezoekers van dat zeemansgraf vonden er zelf een.
