De voorheen zo constructieve EVP is nu een grote plaaggeest voor Frans Timmermans

Manfred Weber noemt zichzelf graag een „bruggenbouwer”, altijd op zoek naar het compromis en diep geworteld in de Brusselse onderhandelingsmachine. Zijn fractie van christen-democraten presenteert zich traditioneel als anker van Europese stabiliteit – constructief, verantwoordelijk en redelijk.

Maar sinds kort is Weber óók de grootste plaaggeest van Frans Timmermans, die met alle macht probeert een pilaar van diens ‘Green Deal’ onderuit te halen. De campagne van zijn Europese Volkspartij (EVP) tegen de natuurherstelwet, die de staat van de Europese natuur moet verbeteren, verloopt ongewoon fel en volgens critici, onder wie wetenschappers, ‘feitenvrij’. Deze woensdag zal blijken of de partij erin slaagt de wet een kopje kleiner te maken tijdens een spannende stemming in het Europarlement.

In tweets haalt de partij al weken snoeihard uit naar Timmermans – vorige week trok vooral een gefotoshopt plaatje waarin de Eurocommissaris met zijn natuurwet de Kerstman uit zijn huis verdrijft veel aandacht. De EVP eist een ‘regelpauze’ van de Europese Commissie. En keek je de afgelopen weken naar de partij, dan kon je denken: hier is een fanatieke oppositiepartij aan het werk.

Punt is alleen: de EVP, waar ook het CDA en de ChristenUnie bij aangesloten zijn, hééft in Europa van oudsher juist de macht.

Nog steeds: op dit moment zijn zowel de voorzitter van de Europese Commissie (Ursula von der Leyen) als die van het Europees Parlement (Roberta Metsola) van EVP-huize. Talloze andere EVP-politici zitten in Brussel op sleutelposities, de partij is ruim de grootste fractie in het Europarlement en aan de EVP verbonden partijen zitten nog steeds in een flink aantal EU-lidstaten in de regering.

Wil je in Brussel weten hoe de worst gemaakt wordt, dan kon je nooit om een van de hoofdingrediënten heen: de Europese Volkspartij. Toch laat de harde strijd om de natuurherstelwet zien: zo vanzelfsprekend is die macht niet meer. In aanloop naar de Europese verkiezingen volgend jaar juni zijn de Europese christen-democraten openlijk op zoek naar thema’s, kiezers en nieuwe partners. En dat ze daarbij hun toon aanscherpen én naar rechts kijken is overduidelijk.

‘Rechtse partijen winnen terrein’

Onlogisch is dat niet – een blik op de Europese verkiezingsuitslagen van afgelopen jaar toont een duidelijke beweging naar rechts. In Italië, Zweden en Finland traden regeringen aan met een radicaal-rechtse partij, steeds náást een EVP-partij. In Spanje gebeurt binnenkort wellicht hetzelfde. „Rechtse partijen winnen terrein”, zegt de Gentse hoogleraar politicologie Hendrik Vos, „En dat gaat ten koste van christen-democraten en centrumrechts, die juist zetels verliezen. Het is duidelijk dat Weber zijn partij daarom die richting probeert uit te sturen.”

Lees ook Frans Timmermans weet dat hij moet doordrukken, ondanks steeds meer verzet tegen zijn Green Deal

In een interview met NRC uitte Eurocommissaris Frans Timmermans onlangs zijn zorgen over de „wending” van de partij, die in verschillende EU-landen nu samenwerkt met radicaal-rechtse partijen. „Als dit doorzet, zou het een waterscheiding zijn in de Europese politiek”, aldus de PvdA’er. De liberaal Pascal Canfin, lid van de fractie van VVD en D66, sprak vorige week van een ‘Trumpiaans’ programma waar de partij naar neigde.

Dat laatste is overdreven, benadrukt de Leuvense politicoloog en partijkenner Steven Van Hecke. „Maar de verkiezingszeges hebben een deel van de EVP wel in een ‘winning mood’ gebracht. Aan de andere kant heb je juist partijen die sterk in het defensief zitten, zoals het Nederlandse CDA na de zege van de BoerBurgerBeweging. Beide groepen hebben duidelijk het gevoel: wij laten niet meer met ons sollen.”

Hij wijst op nog een belangrijke reden die de campagnestemming van de partij in Brussel versterkt: Duitsland. Na het lange tijdperk-Merkel zitten de christen-democraten daar sinds eind 2021 weer in de oppositie. „En dat heeft altijd zijn weerslag op Brussel, waar Duitse christen-democraten zeer bepalend zijn. Die krijgen veel meer vrijheid en gaan er veel harder in.”

Assertiever

EVP’ers in Brussel benadrukken dat hun verzet tegen de natuurherstelwet inhoudelijk is en dat van een rechtsere lijn geen sprake is. „We stellen ons assertiever op”, erkent CDA-Europarlementariër Jeroen Lenaers. Maar, benadrukt hij: dat heeft ook te maken met een periode waarin het ‘rechtsere’ geluid in Brussel juist weinig gehoord werd.

Commissievoorzitter Von der Leyen is weliswaar een Duitse christen-democraat, maar voerde de afgelopen jaren een duidelijke groene, progressieve lijn – niet in de laatste plaats om in het Europarlement steun van de groenen, sociaaldemocraten en liberalen te garanderen. „Het chagrijn is de afgelopen jaren gegroeid”, zegt Lenaers. „Er zijn mensen die er genoeg van hebben altijd maar – tegen de eigen inhoudelijke overtuiging in – constructief te moeten zijn.”

Het is, zegt CDA-Europarlementariër Tom Berendsen, „makkelijk redelijk en constructief te zijn als je toch altijd wel krijgt wat je wil. En dat is gewoon veranderd – de EVP maakt niet meer automatisch de dienst uit. Dat lijkt mij alleen maar gezond voor de democratie. Maar dat betekent ook dat de partij mondiger wordt.”

De afgelopen jaren werd immers duidelijk: de lijn-‘Von der Leyen’ is niet noodzakelijkerwijs die van ‘Weber’, of van andere EVP’ers in het Europarlement. „Wat Von der Leyen doet heeft eigenlijk niet zoveel met de EVP te maken”, zegt een criticus in Brussel.

Voer voor psychologen

Een rol speelt ook dat Von der Leyen er in 2019 ten koste van Weber met de topfunctie vandoor ging. „Die verhouding is meer voer voor psychologen dan voor politicologen”, zegt Van Hecke. Dat Von der Leyen graag nog een termijn door zou willen wordt in Brussel nauwelijks meer betwijfeld, net als dat dat door EU-lidstaten vrijwel zeker ondersteund zou worden. Maar in haar eigen partij? Echt van harte zal dat waarschijnlijk niet gaan.

Ondertussen zocht Weber de afgelopen tijd naar mogelijke nieuwe partners ter rechterzijde. Openlijk zocht hij in januari toenadering tot de Italiaanse premier Giorgia Meloni, die met haar radicaal-rechtse partij in de conservatieve fractie van het Europarlement zit. Na de begrafenis van emeritus paus Benedictus XVI ging de Duitser bij haar langs. Ook de conservatieve partij in Tsjechië kreeg bezoek en eerder vonden al gesprekken plaats met de Vlaams nationalisten van de NVA. Duidelijk is: nu veel ‘klassieke’ EVP-partijen, bijvoorbeeld CDA, flink geslonken zijn, is men op zoek naar nieuwe zetels.

Hoofddoel van de EVP was altijd om de grootste te blijven

Het is een constante in de geschiedenis van de partij, benadrukt hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Portsmouth Wolfram Kaiser, die meerdere boeken over de Europese christen-democraten schreef. „Hoofddoel van de EVP was altijd de grootste blijven”, zegt Kaiser, „koste wat kost – ook als daardoor de christen-democratische basis verwaterde.”

In de jaren negentig betekende dat al dat ook Forza Italia van Silvio Berlusconi erbij werd betrokken, net als later talloze soms populistische partijen in de nieuwe EU-lidstaten in Oost-Europa. Niet altijd risicoloos: nadat Fidesz van de Hongaarse premier Viktor Orbán de EVP jarenlang beschadigde, kwam het pas in 2021 tot een breuk.

Het resultaat is nu, concludeert Kaiser, dat de ooit-bestaande linkervleugel van de partij flink is teruggedrongen en ‘populistisch-rechts’ juist gegroeid. „Binnen de Italiaanse context is de partij van Meloni misschien gematigd. Maar je kunt je ook afvragen of een post-fascistische partij echt binnen de EVP zou passen.”

Of Meloni’s partij zich uiteindelijk echt aansluit bij de EVP is nog zeer onzeker – uiteindelijk lijkt het meer in haar belang de conservatieve fractie sterker te maken. Maar binnen de EVP is de weerstand niet bijzonder groot. In Brussel wordt wel verwezen naar de Spaanse Partido Popular, die al jaren deel uitmaakt van de EVP maar die – opgericht door volgelingen van Franco – toch óók geen brandschoon verleden had.

BoerBurgerBeweging

In Nederland ligt een aansluiting van de BoerBurgerBeweging voor de hand. Die partij oriënteert zich nog, in voorbereiding op eventuele zetels bij de Europese verkiezingen volgend jaar juni. Maar uitkomen bij de EVP lijkt logisch. Het zou ongemakkelijk zijn voor het CDA, dat als bestaand lid weliswaar geconsulteerd wordt, maar het bij een slechte verkiezingsuitslag erg lastig krijgt aansluiting tegen te houden. Wat de rol van het CDA is in de van kleur verschietende EVP is sowieso onzeker – ook omdat de partijkoers in Den Haag niet bepaald duidelijk is.

Lees ook Nederlandse boeren zijn schrikbeeld EU geworden

Uiteindelijk, zegt Vos, hebben kleinere partijen altijd belang gehad bij een grote EVP. „De uitbreidingen werden wel vaker met wantrouwen bekeken, maar ook stilletjes aanvaard. Want als je een onderwerp belangrijk vindt en je krijgt de ruggensteun van de EVP, sta je gewoon heel sterk.”

Het maakt de EVP traditioneel zo machtig: de coördinatie tussen politici in verschillende EU-instellingen en lidstaten is scherp, waardoor ze politieke punten efficiënt kunnen doordrukken. De EVP is „een geoliede machine”, zegt Toine Manders, die de afgelopen jaren in Brussel een rondje langs de partijvelden liep en na de VVD en 50plus nu voor het CDA in het Europarlement zit. „Als er bijvoorbeeld een borrel werd georganiseerd bij de liberalen was het altijd chaos en bleek er op het laatste moment geen band geregeld. Bij de EVP is alles helemaal gestroomlijnd – daar zie je echt de Duitse ‘Gründlichkeit’.”

Een rechtser geluid

Het verklaart waarom interne ontwikkelingen van de EVP in Brussel scherp gevolgd worden: het geeft aanwijzingen over welke richting Europa in slaat. Van Hecke voorspelt dat het rechtsere geluid vanaf volgend jaar harder zal klinken. „Het sentiment dat het allemaal wat minder kan met vergroening, dat het migratiebeleid harder moet, dat veiligheid en economie opnieuw voorrang moeten krijgen: dat leeft binnen de EVP heel sterk. Dat zullen ze samen met de nog rechtsere partijen zeker bij een nieuwe Commissie op de agenda gaan zetten.”

Tegelijk is zeker niet iedereen binnen de partij voorstander van de nieuwe koers. Europarlementariërs uit onder meer België, Portugal en Ierland hebben al voor of achter de schermen hun twijfels uitgesproken. Daarmee is de felle campagne die de partij onder leiding van Weber de afgelopen tijd voerde tegen de natuurherstelwet óók een gok. De stemming deze woensdag wordt hoe dan ook nipt, en haalt de wet het toch, dan zal dat twijfelaars munitie geven de koers ter discussie te stellen. Net als de positie van Weber.