De sancties tegen Poetin zijn onvoldoende effectief

Poetins oorlog tegen Oekraïne duurt nu al ruim een jaar en het einde is nog niet in zicht. Dus is het tijd om het effect te beoordelen van de westerse sancties tegen Rusland in de afgelopen twaalf maanden. Het grootste probleem is dat de sancties weliswaar doeltreffend zijn maar tegelijkertijd ook nutteloos. Dat is voor bijna elke rationeel denkende westerling verwarrend.

De westerse reactie op de Russische oorlog tegen Oekraïne lijkt Poetins bewind in 2022 meer voor- dan nadelen te hebben opgeleverd. De Europese energierestricties – pas begin december ingevoerd – leidden tot extra hoge prijzen die het buitenlandse handelsoverschot van Rusland met 66 procent opdreven tot een record van 266 miljard euro. Daardoor stegen de Russische ‘olie- en gasinkomsten’ met 28 procent tot 11,6 biljoen roebel (159 miljard euro).

De westerse sancties tegen de Russische miljardairs dwongen hen om terug naar huis te gaan en zich te verenigen rond president Poetin – aan wie velen van hen een hekel hebben. Daarmee was hun hele strategie om het fascistische land te ontvluchten mislukt en Poetins ‘nationalisering van de elite’ met succes volbracht. Bovendien troffen de meeste andere sancties – minder Europese visa, hogere reiskosten en verminderde aanvoer van luxegoederen – vooral de hogere middenklasse. Dat is nota bene de enige laag die overwegend anti-Poetin is, waardoor liberaal denkende Russen zich steeds minder welkom voelden, zowel in binnen- als buitenland.

Prijsplafond

De invoering van het olie-embargo en prijsplafond heeft veel veranderd – voor het eerst werd duidelijk dat Rusland niet genoeg geld heeft om in al zijn financiële behoeften te voorzien. In de eerste twee maanden van dit jaar daalden de begrote ‘olie- en gasinkomsten’ met 46 procent ten opzichte van de eerste twee maanden van 2022. Het tekort was goed voor 45 procent van alle bestedingen en beliep bijna 90 procent van het eerder verwachte jaarcijfer. Niet minder belangrijk was hierbij dat het totale tekort in de belastinginkomsten op jaarbasis met meer dan 27 procent groeide tot 2,53 biljoen roebel (34,7 miljard euro). De Russische autoriteiten doen hun best om hun leveranties te spreiden en ik neem aan dat de olieproductie dit jaar misschien maar marginaal zal dalen, maar de opbrengst neemt zo snel af dat dit tot een tekort van wel 7 biljoen (89,5 miljard euro) en een verhoging van de geldvoorraad zal leiden, en dat de inflatie minstens gelijk zal zijn aan die van 2022 (12 procent).

Lees ook de column van Luuk van Middelaar: Economische sancties krijgen Poetin niet op de knieën

De Russische bevolking neemt een voorschot op moeilijke tijden en pot haar spaargeld op. Eind dit jaar zal de overheid nog de enige bron van langetermijninvesteringen zijn. Ik heb geen vertrouwen in de groeiprognose van het IMF van 0,3 procent voor het BBP van Rusland – volgens mij zal dit minstens 2 à 2,5 procent dalen, terwijl de reëel beschikbare inkomens met 2 tot 3 procent zullen krimpen.

Een mogelijk even ernstig gevolg voor de Russische economie zijn de invoerbeperkingen die nu nog niet worden gevoeld: zelfs de aanvoer van halfgeleiders en chips, die sinds het begin van de oorlog grotendeels verboden is, nam in 2022 met meer dan een derde toe doordat alleen Turkije al veertig maal zoveel spullen stuurde als in 2021 en uit tientallen onderzoeken bleek hoe de beperkingen werden omzeild.

Voor mensen met een gemiddeld inkomen en ouderen is er sinds het begin van de oorlog vrijwel niets veranderd

Hierbij is het goede nieuws dat het tiende sanctiepakket van de EU en ook de Amerikaanse maatregelen die op 24 februari 2023 zijn afgekondigd, gericht zijn op de aanscherping van de exportcontroles op goederen die naar Rusland worden verzonden, en dat al deze maatregelen binnen enkele maanden resultaten zullen opleveren.

Maar wat is het gevolg van de sancties als we naar de algemene staat van de Russische economie kijken? Ten eerste is een aantal essentiële industrieën erdoor kapotgemaakt, zoals de autoproductie (die in 2022 met 60 procent daalde), de burgerluchtvaartindustrie (sinds begin december 2022 is er geen passagiersvliegtuig meer afgeleverd), en de machinebouw.

Ten tweede is de algehele koopkracht van de Russische consument gedaald en hebben veel dienstensectoren met een aanzienlijke daling van de vraag te kampen. Daarom verwacht ik dat de woningbouw dit jaar zal haperen.

Ten derde is Rusland inmiddels het grootste gebied ter wereld waar de intellectuele eigendomsrechten worden veronachtzaamd: alle mobiele telefoon- en IT-bedrijven gebruiken er illegale westerse software, terwijl ze hun klanten verbluffende prijzen berekenen.

Crisis minder zichtbaar

Maar iets belangrijker lijkt nog dat dankzij de ‘parallelle invoer’ van goederen die niet rechtstreeks onder de sancties lijden, het aanbod van levensmiddelen, basisbehoeften en kleding voor het massasegment helemaal niet is veranderd en dat de prijzen sinds afgelopen juni bijna niet zijn gestegen. Hierdoor is de crisis minder zichtbaar. De economie schept volledige werkgelegenheid en in veel sectoren gaan de lonen zelfs omhoog – door de arbeidstekorten als gevolg van de mobilisatiecampagne én de spontane emigratie in 2022. Voor mensen met een gemiddeld inkomen en ouderen is er sinds het begin van de oorlog vrijwel niets veranderd, zodat ik denk dat de sancties nu vooral ondernemers, maar niet het grote publiek treffen.

De Russische staat heeft maar één grote zorg: de begrotingstekorten die moeten worden gedicht ter bekostiging van de oorlogsinspanningen. Eind vorig jaar stelde ik al dat het federale begrotingstekort zal oplopen tot 6 biljoen roebel (74 miljard euro), en ditzelfde getal wordt nu door de meeste Russische deskundigen genoemd. Alleen zou het voor het Kremlin geen groot probleem zijn om dit vraagstuk op te lossen door 2 tot 3 biljoen roebel uit het Russische Staatsfonds te halen, nog eens 1 à 2 biljoen roebel op de binnenlandse markt te lenen en de Russische Centrale Bank op te dragen zijn monetair beleid te verruimen. De ‘horizon’ voor het Kremlin zijn nu de aanstaande presidentsverkiezingen, verwacht op 17 maart 2024, en het lijdt geen twijfel of de Russische economie overleeft het tot die tijd zonder voor de meeste burgers noemenswaardige problemen te veroorzaken.

Lees ook: Waarom de Russen hun regime niet omverwerpen

Hier staat tegenover dat de sancties tegen het Kremlin wel doeltreffend lijken omdat ze alle kansen voor de Russische economie om zich te ontwikkelen teniet hebben gedaan en stagnatie, de-modernisering en achteruitgang hebben gebracht.

Maar ze hebben er niet voor gezorgd dat het Kremlin-beleid inzake Oekraïne is veranderd en dat was het belangrijkste doel van de sancties. De oorlog is nog lang niet ten einde. Om te begrijpen hoe dit komt, moeten we terugkijken naar de afgelopen twintig jaar.

De Russische veerkracht tegenover de sancties is te verklaren uit de dynamiek van het presidentschap van Poetin. Hij kwam in 1999 op het dieptepunt van het economische verval van zijn land aan de macht en zette de eerste acht jaar aan tot snelle groei en een hogere levensstandaard voor het Russische volk. Hij beloofde Portugal in te halen qua inkomen per hoofd van de bevolking. Hij verdubbelde in tien jaar de omvang van de Russische economie en bewerkstelligde verschillende technologische doorbraken.

Maar na 2008-2010, toen hij het beheer over de economische crisis voerde en tegelijk een geslaagde oorlog tegen Georgië begon, zocht hij de belangrijkste bron van zijn legitimiteit in de geopolitiek. Sinds zijn terugkeer in het Kremlin in 2012 waren zijn hoofdpunten de ‘nationalisering van de elite’ en de beperking van de economische afhankelijkheid van het Westen, de herovering van de ‘historische Russische gebieden’ op de Krim en in Oost-Oekraïne, de confrontatie met de NAVO in Europa en de steun aan akelige (maar op het oog ‘pro-Russische’) regimes over de hele wereld.

Geen volksopstand

De Russische bevolking haalde enige voldoening uit de inlijving van de Krim in 2014, maar de economie bleef steken en bracht zo’n tien jaar lang geen inkomensstijging meer voort. Het resultaat was ongelooflijk: na vier jaar groei tussen 2000 en 2004 kwamen honderdduizenden Russen bijna in opstand tegen de vervanging van gratis vervoer, huisvesting en medische zorg voor gepensioneerden door toeslagen (de zogeheten ‘monetarisering van de sociale uitkeringen’), maar in 2014 had de ‘bevriezing’ van de meebetaling aan het pensioensparen geen invloed op de sociale stabiliteit en in 2018 was vrijwel niemand tegen een drastische verhoging van de pensioenleeftijd.

Elke geopolitieke ‘overwinning’ van Poetin werd door mensen betaald met een daling van hun welzijn, en inmiddels verwachten de Russen dan ook geen economische successen meer, maar hopen ze alleen dat alles niet nog erger zal worden – en hierin ligt de voornaamste reden dat de economische sancties geen volksopstand kunnen oproepen. Daarvoor zouden ze niet alleen de Russische economische groei moeten stilleggen, maar ook tot een drastische (en snelle) daling met zo’n 20 à 30 procent van de levensstandaard moeten leiden, en dat is nu niet het geval.

De economische sancties tegen Rusland waren onvermijdelijk als het gemakkelijkste antwoord op de agressie van het Kremlin en een heldere uiting van steun aan de Oekraïense zaak. Ze kunnen en zullen de economische omstandigheden in Rusland verslechteren, maar vermoedelijk in geen geval een einde aan Poetins oorlog maken. Het Russische fascistische bewind spreekt alleen de taal van brute kracht en pas als Poetins hordes in Oekraïne worden vernietigd of naar Moskou worden teruggeslagen, zal Europa weer blijvende vrede beleven.