De Russische tactiek van de verdronken aarde

De Dnipro, de Dnjepr, de grote rivier in het land van de Skythen, hoeft in schoonheid alleen de Nijl voor zich te dulden, schreef Herodotus in de vijfde eeuw voor Christus in zijn Historiën. Waar de bron lag wist hij niet, maar de benedenloop kende hij goed: vruchtbaar akkerland, zuiver drinkwater, en in de rietmoerassen aan de monding kon je graatloze vissen vangen die je prima kunt inzouten en die wij nu steur noemen.

Op papier bestaan de wetlands van de Dnipro, met de hoogste internationale beschermingsfactor, nog steeds, met hun drijvende waterplanteilanden, otters, zoetwaterroggen, de purperreiger, de havik en tien eendjes van de rode lijst van bedreide diersoorten. Maar het water dat de delta voedt is sterk vervuild.

En dat was al zo toen de Kachovka-dam met zijn gigantische stuwmeer nog bestond. Rusland voert niet alleen een militaire oorlog maar ook een oorlog tegen burgers. Zie de mislukte pogingen, afgelopen winter, om Oekraïense elektriciteits- en warmtenetten en waterleidingen te vernietigen. Bij veel steden is de rioolzuivering kapot; zij lozen rechtstreeks op de rivier, die nu ook lijken, slib, olie en de chemicaliën en zware metalen die op de slagvelden bij explosies vrijkomen naar de Zwarte Zee voert.

Het opblazen van de dam ontneemt Oekraïne een optie voor zijn tegenoffensief dat nu in ernst begonnen lijkt. Dat heeft, zo wordt algemeen aangenomen, tot doel op zijn minst het door Rusland bezette gebied tussen de Donbas en de Krim, de zogeheten ‘landbrug’, met Melitopol als belangrijkste stad, te heroveren.

Dat Oekraïne daartoe een oversteek van de beneden-Dnjipro wilde uitvoeren, was al onwaarschijnlijk. De rivier is breed, materieel schaars en Oekraïne heeft geen ervaring met amfibische aanvallen.

Maar met de dam verdween ook de laatste vaste verbinding met de bezette oostoever. En als het water is gezakt, zullen beide oevers in moerassen zijn veranderd. De Russische verdedigers, deels ook met natte voeten, kunnen elders aan het front goed gebruikt worden. Maar Oekraïense soldaten die druk zijn met hulpverlening kunnen juist niet elders worden ingezet.

Lees ook De dambreuk in Oekraïne is een enorme milieuramp – is er ook sprake van ‘ecocide’?

Kleine Kachovka’s

De Russische claim dat Oekraïne achter het opblazen van de dam zit, werd weer wat minder overtuigend na berichten – met beeld – dat Rusland „kleine Kachovka’s” heeft veroorzaakt. Door het opblazen van dijken en een dam hebben bezettingstroepen deze week gebied onder water gezet tussen het front en Melitopol.

Toch heeft Oekraïne in deze oorlog zelf ook water als wapen toegepast. Twee dagen na de Russische invasie, blies het de dam op tussen het stuwmeer bij Kyiv en de rivier de Irpin, waarna de Russische opmars naar Kyiv voor deze ‘waterlinie’ eindigde.

Sinds het water uit het Kachovka-stuwmeer zich ongecontroleerd een weg naar het zuiden baant over beide overs van de Dnipro – over dorpen en stadjes, industrieterreinen, kerkhoven, stallen en boerderijen, brandstoftanks, viskwekerijen, vuilnisbelten, afvalverbranders, een dierentuin, mijnenvelden, en de vogeleilanden en beverdammen van het Nationaal Park Nizjniodniprovskii – gaat de meeste aandacht uit naar de humanitaire en ecologische ramp.

Lees ook Vermisten, weggespoelde landmijnen, verloren akkers: omvang van ramp na dambreuk wordt duidelijker

Maar een tweede ramp staat te gebeuren. Want een leeg stuwmeer betekent ook vier lege kanaalstelsels die water uit het meer naar de eindeloze landbouwvlaktes van zuid-Oekraïne brachten. De zes stuwmeren en -dammen met hun waterkrachtcentrales die samen de ‘Dnipro-cascade’ vormen, zijn cruciaal voor de elektriciteitsvoorziening. Maar in het grootste deel van Oekraïne is landbouw zelfs ondenkbaar zonder water uit diezelfde meren. En het Kachovka-reservoir was veruit het belangrijkst. Van de 1,6 miljoen hectare landbouwgrond die Oekraïne bevloeit (48 keer Nederland), waren 1,1 miljoen hectare afhankelijk van het Kachovka-meer.

Dust Bowl

Dat is nog niet eens zo lang zo. De irrigatiekanalen zijn door de Sovjets tussen 1950 en 1980 aangelegd. Tot die tijd was het zuiden van Oekraïne een Dust Bowl, kokend heet in de zomer, met zwarte stofstormen en – als de oogsten niet mislukten door periodieke droogten – minuscule opbrengsten, schrijft @ChrisO_wiki, militair historicus, in een reeks Twitter-berichten over de gevolgen van de damdoorbraak. „De vruchtbare aarde in deze regio beloont het harde werk van de collectieve boeren niet altijd”, citeert hij Leonid Melnikov, eerste secretaris van de Communistische Partij van Oekraïne, die in 1950 de kanalenaanleg bejubelde.

De zuidelijkste provincies Cherson en Zaporizja, doorsneden door de Dnipro, zullen het zwaarst worden getroffen door droogte. „Zuid-Oekraïense akkers kunnen volgend jaar in woestijn veranderen”, zei een woordvoerder van het Oekraïense ministerie van Landbouw woensdag tegen persbureau Reuters.

Heeft Rusland zichzelf in ruil voor twijfelachtig militair gewin niet enorm in de voet geschoten?

Twee derde van dit gebied is vorig jaar door Rusland officieel uitgeroepen tot Russisch grondgebied. Het werpt de vraag op of er is nagedacht over alle gevolgen, toen de springstof in de dam tot ontploffing werd gebracht. Heeft Rusland zichzelf, in ruil voor twijfelachtig militair gewin, niet enorm in de voet geschoten?

Toch zou dit in een oud patroon van Russische zelfdestructie passen. De stuwdammen in de Dnipro golden altijd als icoon van socialistisch vernuft, die – in de woorden van Leon Trotski – „licht brengen in steden, fabrieken laten werken en akkerland verrijken”. Al kon de eerste dam, het Dnipro Hydro-Elektrisch Station (DniproHES) bij Zaporizja, voltooid in 1932, alleen gebouwd worden met hulp van Amerikaanse ingenieurs die eerder de Niagara-watervallen met een soortgelijke dam hadden bedwongen.

„God is een slechte bouwmeester, we moeten alles opnieuw doen op onze eigen, nieuwe manier”, schreef Maxim Gorki nadat hij had gezien hoe de rotsachtige oevers met explosies geschikt werden gemaakt voor de aanleg van DniproHES. En Alexander Bezymenskii dichtte over diezelfde dam: „Noch de stinkende adem van de dood, noch de almachtige winden van de woedende tijd zullen hem verbrijzelen.”

Dat laatste klopte, want in 1941 dynamiteerden de Russen hun ‘achtste wereldwonder’ zelf, om Hitlers Wehrmacht te stuiten. Tevergeefs, want het Duitse offensief denderde nog twee jaar verder, ver voorbij de Dnipro, tot ‘keerpunt Stalingrad’.

In die Dnipro-zondvloed verdronken zeker twintigduizend nietsvermoedende burgers en een onbekend aantal Sovjet-militairen. Collateral damage, ‘nevenschade’, had voor Moskou nooit prioriteit.

Het is de ‘tactiek van de verschroeide aarde’, of de verdronken aarde dus: alles vernielen waarvan een oprukkende vijand profijt zou kunnen hebben. De Skythen deden het al, lang voor Christus, toen ze, met de Perzen in aantocht, hun bronnen vergiftigden. En, fast forward, deed Rusland het terwijl het zich terugtrok voor Napoleon en in 1812 Moskou in brand stak. En nog eens in twee wereldoorlogen voor oprukkende Duitsers.

Verschroeide aarde in Oekraïne is een constante sinds de vastgelopen invasie. Overal waar Rusland zich moest terugtrekken heeft het vernield en vernietigd wat het kon: water- en gasleidingen, telefoonmasten, bruggen, havens, brandstofdepots, het elektriciteitsnet. ‘Als wij er niets aan hebben, dan niemand’, is het motto. Als het Oekraïense broedervolk niet ‘bevrijd’ wil worden, dan moet het kapot. Het opblazen van de Kachovka-dam laat zien waartoe Vladimir Poetin bereid is om militaire tekortkomingen te compenseren.

The Economist schetst deze week drie scenario’s: Één: Poetin verovert alsnog heel Oekraïne. Onwaarschijnlijk. Twee: Oekraïne stoot door tot de Krim en maakt alle Russische veroveringen sinds 2014 ongedaan. Onwaarschijnlijk. Drie: Een Oekraïense opmars vordert, maar bereikt de Krim niet. Het meest waarschijnlijk.

Als Poetin eenzelfde afweging heeft gemaakt, zijn de rijke akkers met tarwe, zonnebloemen en bieten ten oosten van de Dnipro, als Oekraïne ze weet te heroveren, voorlopig inderdaad alleen woestijn.