De Moldavische schrijfster Tatiana Tîbuleac
Foto Merlijn Doomernik
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Tatiana Tîbuleac De tweede roman van deze Moldavische schrijfster speelt zich af in de nadagen van de Sovjet-Unie en de woelige tijd die daarop volgde. „Pas als je in het Westen kwam, zag je hoe je ook kon leven.”
Het recente nieuws dat Rusland een staatsgreep in haar geboorteland Moldavië wil plegen, brengt Tatiana Tîbuleac (Chisinau, 1978) niet van haar stuk. „Het is niet de eerste keer dat ze dat proberen”, zegt ze, op bezoek bij haar uitgever in Amsterdam voor de vertaling van haar tweede roman, De glazen tuin. „De Russen zijn in 1992 tenslotte ook de oorlog in Transnistrië begonnen (dat zich toen met geweld van Moldavië afscheidde, red.). Ze zijn er sindsdien niet meer weggegaan en maken er de dienst uit. Het is net als in de Donbas. Daar wordt het separatisme ook door Moskou gedicteerd.
„Voor Moldavië voelt dat als een grote wond, die steeds weer wordt opengereten. Door de oorlog in Oekraïne is Transnistrië voor de Russen opnieuw belangrijk geworden, omdat ze vanuit dat gebied Oekraïne kunnen aanvallen.”
In 1992 maakte Tîbuleac het uiteenvallen van de Sovjet-Unie mee. Het kleine Moldavië, dat in een zuidwestelijke uithoek van het communistische imperium lag, belandde toen in een chaos, die de inwoners zwaar trof.
Over de nadagen van de Sovjet-Unie en de woelige tijd die daarop volgde, gaat De glazen tuin. Het is het verhaal van het meisje Lastotsjka, dat op haar zevende is geadopteerd door een oudere Russische vrouw. Van het weeshuis op het platteland belandt ze in de hoofdstad Chisinau. Ze leert er Russisch van haar adoptiemoeder. Samen verzamelen ze lege flessen, die ze schoonborstelen en inruilen voor statiegeld.
In het flatgebouw waar de twee wonen, leert Lastotsjka de meest uiteenlopende mensen kennen, zoals de Kolonel met zijn rozentuin, het mooie meisje Ekaterina en de Joodse arts Bella Isaakovna. Hun leven is vreedzaam. Hoogstens storen ze zich aan Gorbatsjovs perestrojka, waardoor de alchoholconsumptie aan banden wordt gelegd en de economie instort.
Maar het gaat mis als de Sovjet-Unie in 1992 uiteenvalt en in Transnistrië een oorlog uitbreekt. Iedereen is ineens geobsedeerd door zijn etnische afkomst. En in zulke omstandigheden moet Lastotsjka eindexamen doen.
Uw boek leest alsof u het allemaal zelf heeft meegemaakt. Klopt dat?
„Dat geldt hoogstens voor de binnenplaats van het flatgebouw, de mensen die daar wonen en de beschrijvingen van Chisinau. Ook de woede, liefde en angsten van Lastotsjka zijn de mijne. En net als alle kinderen in de Sovjet-Unie heb ik flessen ingezameld, maar dan niet voor het geld. Daar houden de overeenkomsten op, want ik ben geen wees. Lastotsjka is voor mij het prototype van een kind dat in de laatste tien jaar van de Sovjet-Unie opgroeit.”
Wat betekenen die flessen voor haar?
„Ze bouwt er een tuin van, een plaats waar ze zich gelukkig voelt. In de Sovjet-Unie had je geen speelgoed en moest je als kind dus iets anders verzinnen. Bovendien had een fles behalve waarde ook schoonheid. Niet voor niets heeft Lastotsjka een caleidoscoop met glasscherven.”
De adoptiemoeder van Lastotsjka verdient behoorlijk met die flessen…
„… maar verliest ook weer alles. Zoals iedereen in de Sovjet-Unie. Het is bijna niet uit te leggen hoe het voelt als je naar de bank gaat en al je spaargeld ineens is verdwenen. Niemand kon er iets tegen doen. Het overkwam je gewoon, zoals een oorlog je overkomt.”
Hoe was het leven in de Sovjet-Unie?
„Met een goede opleiding had je het er helemaal niet zo slecht. Je kreeg een appartement, je had een salaris en kon met vakantie. In Moldavië betaalde je daar wel een prijs voor, want je mocht je eigen taal, het Roemeens, niet spreken. En natuurlijk moet je oppassen voor nostalgie, want in de Sovjet-Unie hadden ook veel mensen het slecht. Pas als je in het Westen kwam, zag je hoe je ook kon leven.”
Waarom was het Roemeens verboden?
„Totdat het in 1940 door de Sovjet-Unie werd ingelijfd, was Moldavië deel van Roemenië. En dat werd door de Sovjet-Unie ontkend. Wel kregen we toen een ‘nieuwe’ taal, het Moldavisch. Maar het was gewoon Roemeens, al had het in plaats van het Latijnse het cyrillische alfabet. Door die hybride taal namen ze ons onze identiteit af en werden we een tweederangs natie.”
Was er een uitweg?
„Je kon naar een Moldavische school. Maar als je een beter leven ambieerde, moest je Russisch kennen. Op de markt kon je nog met Moldavisch uit de voeten, maar als je een boek wilde schrijven dan moest dat in het Russisch of in het Russisch worden vertaald. Met het Moldavisch kon je niets wezenlijks. Twee à drie generaties hebben zich daardoor vreemden in eigen land gevoeld.”
Hoe pakte die ontheemding in de praktijk uit?
„In Roemenië werden we niet serieus genomen, omdat ze ons als Russen zagen. Terwijl onze taal op het alfabet na hetzelfde is. En in Rusland keken ze op ons neer omdat we Moldaviërs waren. Nog altijd zijn er bij ons mensen die niet in het Roemeens kunnen schrijven, omdat ze in die andere taal zijn opgeleid.”
Wilde u die kwestie in uw boek aan de orde stellen?
„Nee, maar ik heb het wel over die verloren generaties, waar ik ook zelf toe behoor. Veel van hun verhalen zijn nooit verteld.
„Veel Moldaviërs zijn daarom naar het Westen geëmigreerd. De grote vraag is wat zij hun kinderen nog zullen vertellen over hun gemutileerde taal.”
Spreken uw kinderen Moldavisch?
„Ze spreken het slecht, maar lezen het wel. Maar eigenlijk begrijpen ze niet waarom ze dat zouden moeten doen. Ze wonen tenslotte in Frankrijk en hebben een Engelse vader.”
Uw roman gaat over een extreem patriarchale samenleving. Jonge, ongehuwde vrouwen en meisjes worden verkracht, maar durven dat tegen niemand te zeggen. Hoe zit dat?
„Moldavië heeft een enorm grote schaamtecultuur onder vrouwen. Er klinken dan ook veel vrouwenstemmen in mijn boek en niet zoveel mannen. Ik ben opgegroeid in een vrouwenwereld. Jonge vrouwen werkten, voedden de kinderen op, probeerden een goede echtgenote te zijn. Ook waren ze altijd bezig om geen fouten te maken. Als ze betrapt zouden worden met een sigaret in hun mond of in een te korte rok, dan liepen ze een grote kans om voor prostituee te worden uitgemaakt. Gelukkig kent Moldavië tegenwoordig vrouwenemancipatie en is dat patroon veranderd.”
Is daarmee ook de onderdanige Sovjet-mentaliteit verdwenen?
„Chisinau is een moderne Europese stad geworden, met restaurants en dure auto’s. Maar om in een ziekenhuis te komen, moet je nog altijd steekpenningen betalen. Moldavië is weliswaar niet meer communistisch, maar zodra er iets verkeerd gaat, dan is de Sovjet-mentaliteit ineens terug.”
Wat betekende na 1989 het Westen voor u als kind in de Sovjet-Unie?
„De Baltische landen, Polen. Daar kon je jeans, kauwgom, schoenen, popmuziek, lekkere koekjes, video’s en dvd’s krijgen. Na de val van president Ceausescu werd ook Roemenië belangrijk voor ons, omdat het leven er beter was. Mijn eigen eerste ‘westerse’ land was Bulgarije, waar ik als jonge journalist een cursus volgde. Het was alsof ik een wereldreis ging maken, want ik had een visum nodig. Mijn vaders eerste ‘buitenlandse’ reis voerde hem naar Lenin-grad. Daar kon hij boeken in het Roemeens kopen, die in zijn eigen land verboden waren.”
Waarom waren Roemeenstalige boeken verboden?
„Omdat de Moldaviërs anders konden denken dat ze net zo’n volk als de Roemenen waren en ze de Sovjet-Unie niet meer nodig hadden. Voor mijn vader was het een drama dat ik op een Sovjet-school zat en hij voor me verborgen moest houden dat hij verboden boeken las. Na 1991 heeft hij nooit meer Russisch gesproken of Russische boeken gelezen. Terwijl ik zelf nog naar goede Russische televisieprogramma’s keek en Russischtalige boeken las. Voor mijn generatie was het heel moeilijk om met Rusland te breken.”
U schrijft uitgebreid over de chaos tijdens Gorbatsjovs perestrojka. Wat gebeurde er toen in Moldavië?
„Gorbatsjov beweerde dat alles eerst slechter zou worden en daarna beter. Voor de jongere generatie pakte dat goed uit, want die kon voor het eerst zeggen wat ze wilde. Maar voor de ouderen waren het niet de beste jaren. De door Gorbatsjov ingezette transitie is na dertig jaar nog altijd niet voltooid.”
Hoe verging het Lastotsjka in die chaos?
„Zij is om sentimentele redenen naar een Moldavische en niet naar een Russische school gegaan. In haar hoofd voelt ze zich verbonden met haar ouders. Ergens denkt ze dat die helemaal niet dood zijn, maar naar Roemenië zijn geëmigreerd. Ze wil dan ook bij haar eigen ‘soort’ blijven.”
Toch heeft uw boek geen happy end. Zo eindigt Lastotsjka met een gehandicapt kind en loopt haar man bij haar weg.
„Ik had geen happy end nodig. Lastotsjka heeft aan het einde van het boek iets voor zichzelf gevonden. Dat is het belangrijkste.”
En wat is dan de functie van dat gehandicapte kind?
„Voor een gehandicapt kind is Moldavië een ramp. Als je doof geboren bent, beland je er bijvoorbeeld tien jaar lang in een internaat tussen kinderen met allerlei andere gebreken. Terwijl je zelf alleen een gehoorapparaat nodig hebt om een normaal leven te kunnen leiden, maar dat gehoorapparaat is er niet. Bovendien wijzen de vaders zo’n gehandicapt kind vaak af, omdat ze het psychisch niet aankunnen. Maar als je in Moldavië zei dat je geen kind wilde, dan werd je voor gek verklaard. Ik vond het belangrijk om het in mijn boek daarover te hebben.”
Als jong meisje wil Lastotsjka dokter worden, wat haar ook lukt. Haar grote voorbeeld is de Joodse arts Bella Isaakovna. Waarom heeft u voor zo iemand gekozen?
„Als Joodse vrouw is Bella een morele autoriteit. Voor Joden was het leven in Moldavië beter dan elders in de Sovjet-Unie, waar veel antisemitisme bestond. Bij ons hadden ze vaak goede banen als arts, filmregisseur, musicus, uitgever of leraar.
„In het Chisinau van mijn jeugd woonden veel geassimileerde Joden. Als kind had ik behoorlijk wat Joodse vrienden. Hun families hadden pogroms meegemaakt, want ons deel van Europa heeft wat antisemitisme betreft een zwart verleden. Maar niemand sprak daarover. Het enige perspectief dat iedereen had was de Tweede Wereldoorlog. Wij Sovjet-burgers waren de helden, de Duitsers de slechteriken. Daar werden we op school mee doodgegooid.”
Ziet u in dat opzicht overeenkomsten met de huidige oorlog tussen Oekraïne en Rusland?
„Hoogstens kun je zeggen dat Oekraïne geen andere keuze heeft dan door te vechten, want als het verliest wordt het vernietigd, net zoals de Sovjet-Unie vernietigd zou zijn als Hitler zou hebben gewonnen.
„Dit is niet alleen een oorlog van Oekraïne alleen, maar ook van het Westen. De Oekraïners vechten voor ons allemaal. Al heb ik soms het gevoel dat we alleen toekijken en niet meedoen. De hulp die Oekraïne van het Westen krijgt is net genoeg om door te kunnen vechten, maar niet om een einde aan de oorlog te maken.”
Hoe ziet u in dat opzicht de toekomst van Moldavië?
„Twee weken na de Russische inval van 24 februari 2022 had Moldavië het tweede land moeten zijn dat Rusland zou binnenvallen. Een marionettenregering stond al klaar. Ons geluk is dat we een pro-Europese president hebben. Anders waren we nu een tweede Belarus geweest. Maar gelukkig heeft Oekraïne zich met succes verzet.”
