‘Sensei, eerst de bouillon of de noedels?” vraagt een jongeman aan een oude heer in een restaurant. Beiden hebben net een dampende kom ramen voorgeschoteld gekregen. De oude man, die veertig jaar lang de noedelsoep heeft bestudeerd, buigt zich over zijn maaltijd. „Eerst gaan we de ramen bekijken”, zegt hij. „Observeer de kom terwijl je van het aroma geniet. De vetparels schitteren aan de oppervlakte. De bamboescheuten glinsteren van het vet. De nori wordt donkerder van het vocht en de bosuitjes drijven erbovenop. En dan zijn daar de sterren van de show: drie plakken gebraden varkensvlees, half ondergedompeld. Strijk met de punt van je stokjes over het oppervlak en koester de ramen.”
„Waarom?” vraagt de jongeman.
„Om je genegenheid te tonen.”
Voedsel moet met liefde en respect worden behandeld. En niet alleen dat, een geur, een smaak, de structuur – een goede maaltijd kan het lichaam wakker kussen, prikkelen, opwinden zelfs. Dat is een van de lessen uit Tampopo (1985), de Japanse ramen-western van regisseur Juzo Itami waarin scènes over voedsel en menselijk gedrag elkaar afwisselen met een raamvertelling over een jonge weduwe die, dankzij de komst van een stoere truckchauffeur, haar kleine noedelwinkel tot het perfecte ramenrestaurant weet om te toveren.
Het lezen van Butter, de internationale bestseller van de Japanse schrijfster Asako Yuzuki, bracht me in gedachten terug naar verschillende scènes uit Tampopo. Niet alleen vanwege de sensuele, uiterst smakelijke beschrijvingen van Japanse en Franse gerechten, maar ook omdat in deze roman hoofdpersoon Rika Machida, een journaliste uit Tokio werkzaam voor de Shumei Weekly, te horen krijgt dat er maar één manier bestaat om ramen te eten. Halverwege het boek wordt ze door Manako Kajji, een vrouw die in de gevangenis zit vanwege de moord op drie Japanse zakenmannen, gestuurd naar Shinjuku, een bruisende uitgaanswijk van Tokio, om in een ketenrestaurant zoutboter-ramen te bestellen, „met extra stevige harigane noedels”, en „extra veel boter”. Bovendien moet Rika de noedelsoep direct eten nadat ze seks heeft gehad. „Want na seks voel je je leeg”, zegt Manako. „Het uitgehongerde lichaam moet je dan vullen met iets heets, rijks en sappigs. Door te eten wat je wilt, wanneer je wilt, komen je zintuigen tot leven.”
Zo lekker vindt ze zichzelf dat ze af en toe in haar eigen bovenarmen knijpt of met haar tong over de zoete huid van haar bovenarmen likt
Het was die passage die me ook deed denken aan de twee andere, korte scènes uit Tampopo, waarin een verliefd stel in een hotelkamer zich tegoed doet aan elkaar en allerlei spijzen. Zo likt hij citroensap en zout van haar tepels, dipt zij haar borsten in een kom met slagroom en laat hij levende kreeftjes in cognac rond haar schaamstreek spartelen. En dan is daar ook nog de sensuele ‘ei-kus’: eindeloos glipt een eierdooier tussen hun lippen heen en weer tot zij het niet meer uithoudt en het geel kreunend over haar kin laat druipen.
Konkatsu-killer
Bizar? Ongepast? Niet echt. Eten vormt al langer een onuitputtelijke bron van creativiteit in Japanse films en fictie, en wordt vaak verbonden met erotiek of andere, bredere maatschappelijke kwesties. Het verhaal van Butter, dat in 2017 werd gepubliceerd in Japan en na de verschijning van de Engelse vertaling vorig jaar door boekwinkelketen Waterstones werd verkozen tot Boek van het Jaar 2024, past goed binnen die traditie. Maar het succes dankt dit boek – Yuzuki schreef al meerdere romans en verhalen – vooral aan de vermenging van diverse genres, op een uiterst originele manier. De roman valt nog het beste te omschrijven als een thriller met feministische, maatschappelijke beschouwingen, vermengd met recepten die in een kookboek niet zouden misstaan. Niet voor niets noemde The Sunday Times de roman „a full-fat Michelin-starred treat”, zijn er in Japan 300.000 exemplaren van verkocht en Groot-Britannië inmiddels meer dan 400.000. Ook de vertaalrechten liggen nu bij 35 landen, waaronder uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, waar de Nederlandse vertaling begin volgend jaar verschijnt.
Butter is gebaseerd op een waargebeurde zaak uit 2010 rondom de ‘Konkatsu Killer’ (de term Konkatsu betekent ‘huwelijksjacht’ ), waarbij Kanae Kijima, een getalenteerde thuiskok, werd veroordeeld voor fraude en de moord op drie van haar toekomstige echtgenoten. In Butter is deze Kijima vervangen door het personage Manako Kajii, een voedselblogger en veroordeelde seriemoordenares die vastzit in de gevangenis in Tokio vanwege het online lokken van rijke oudere heren die, nadat ze van haar kookkunsten genieten, onder mysterieuze omstandigheden de dood vinden.
Een smeuïg verhaal en wat Kajii voor de Japanse tabloids extra aantrekkelijk maakt is haar omvang: net als als Kijima voldoet ze niet aan het schoonheidsideaal waaraan Japanse vrouwen moeten voldoen. Kajii weegt „meer dan 70 kilo” – volgens de Japanse vrouwelijke norm een overgewicht van zo’n 18 kilo. Daarmee is ze doelwit van meedogenloze bodyshaming. Totdat de slanke journaliste Rika ten tonele verschijnt. Hongerig naar een exclusief interview schrijft ze Kajii een brief met de vraag naar het recept voor haar runderstoofpot – de laatste maaltijd van een van Kajii’s slachtoffers.
Manako hapt toe en na de eerste ontmoeting ontstaat er tussen de vrouwen een intrigerend kat-en-muis-spel. Want om een exclusief interview te krijgen moet Rika in opdracht van Manako verfijnde schotels in restaurants uitproberen – zoals de zoutboter-ramen – of zelf maaltijden bereiden en eten om vervolgens tijdens haar bezoeken aan het detentiecentrum de geur, smaak en structuur van deze gerechten aan Manako te beschrijven. En, zoals de titel van het boek al verraadt, veel van deze gerechten bevatten boter.
Zo ook het allereerste gerecht dat Rika in opdracht van Manako thuis maakt en dat slechts een paar simpele ingrediënten bevat: rijst, sojasaus en een klontje uiterst delicate, gezouten Échiré boter. Wanneer Rika een eerste hap hiervan neemt ervaart ze hoe „de koele boter tegen haar gehemelte klotst” en zich vermengt met de warme rijstkorrels, een rijke sensatie waardoor haar lichaam wordt weggespoeld. „Het was een smaak die alleen maar als goud kon worden omschreven.”
Lees ook
Koffiebar, dode kat, happy end
Franse kooklessen
En zo zijn er wel meer smakelijke beschrijvingen – Yuzuki nam voor dit boek een jaar lang Franse kooklessen – en momenten dat de boter bijna van de pagina’s afdruipt. Zo overtuigend zijn die passages, dat je als lezer er volledig in meegaat wanneer Rika in de ban raakt van de sensuele Manako met „haar romige huid en vochtige lippen”. Toch schuilt daarin niet de kracht van deze roman. Want uiteindelijk gaat het in deze thriller vooral om de vraag wie Manako Kajii eigenlijk is. Haar personage is moeilijk te doorgronden: hoe meer Rika in het verleden van Manako duikt, hoe ongrijpbaarder deze vrouw blijkt te zijn. Is ze inderdaad de sensuele mannenverslinder met een moordenaarsinstinct zoals de tabloids beweren? Of gewoon een kwetsbare, manipulatieve vrouw met een slecht zelfbeeld? Of een zelfbewuste feministe die vetacceptatie propageert en het sociale stigma rondom obesitas wil doorbreken?
Dat laatste lijkt het geval. Wanneer Rika – die door het vele eten in een paar maanden zo’n acht kilo aankomt – worstelt met haar uiterlijk, lacht Manako haar uit. Een vrouw moet zich volgens haar niet onderwerpen aan de onmogelijke schoonheidsidealen van de man. „Eet nooit iets waar je geen trek in hebt”, is haar advies. „Als je de keuze maakt om zo te leven, zal je lichaam beginnen te transformeren.”
Het is die transformatie die bij Manako al is vervolmaakt, zo blijkt wel wanneer ze tijdens dit gesprek haar vlezige armen aan Rika toont en met een nasale, koerende stem beschrijft hoe niet alleen haar armen, maar ook haar borsten en billen tot barstens toe zijn gevuld met haar favoriete voedsel. „Mijn lichaam bestaat uit de steaks van de New York Grill, de sukiyaki van Imahan en de enorme Sjaljapin vleespastei van het Imperial Hotel.” Zo lekker vindt ze zichzelf dat ze af en toe in haar eigen bovenarmen knijpt of met haar tong over de zoete huid van haar bovenarmen likt.
Deze bizarre vet-acceptatie zou je kunnen opvatten als een extreem feministisch standpunt. Maar Manako beweert juist „een hekel te hebben aan margarine en feministen” en houdt er in feite uiterst conservatieve opvattingen op na. De moderne Japanse vrouw, geobsedeerd door werk en doorgeschoten in haar streven naar onafhankelijkheid, mist volgens haar alle kansen op romantiek. Terwijl haar ware identiteit – „de goddelijke rol die hun oorspronkelijk werd toebedeeld” – juist schuilt in het verzorgen, ondersteunen en verwarmen van de harten van mannen. Als vrouwen de verschillen tussen de seksen zouden accepteren, meent Manako, „dan wacht hun een toekomst van vrijheid en overvloed.” Ze maakt een simpele vergelijking: „Als je op de boter bezuinigt, zal je eten minder lekker smaken. En als je op vrouwelijkheid bezuinigt en niet de wens hebt om je partner te dienen, zal je relatie verarmen.”
Land vol huwelijksjagers
Dat Manako er van die conservatieve opvattingen op nahoudt, zou volgens Rika wel eens te maken kunnen hebben met haar verleden. Wanneer ze, samen met haar beste vriendin, teruggaat naar de geboorteplaats van de seriemoordenares, komt ze erachter dan deze sensuele, mysterieuze vrouw een stuk minder intrigerend is. Als onopvallend, lelijk eendje ontdekte Manako per toeval dat ze via haar kookkunsten oudere mannen aan zich kon binden. Gebruikmakend van hun eenzaamheid, en het feit dat deze mannen zonder partner slecht voor zichzelf zorgden, kon ze zich op die manier een identiteit aanmeten: die van de onmisbare vrouw.
De mannen, op hun beurt, raakten op die manier verslaafd aan haar. Maar waarom werden ze daarna vermoord? Of maakten ze zelf een einde aan hun leven? Wie daar een antwoord op wil, moet deze roman vooral lezen, ook al garandeer ik niet dat er een antwoord zal zijn. Tegelijkertijd is dat in de kern niet waar Butter over gaat. Want Yuzuki wijst met dit verhaal ook op de vele complexe problemen waar de moderne Japanse maatschappij mee worstelt, met als kernprobleem: het vereenzaamde individu.
Want terwijl men nog altijd veel waarde hecht aan het traditionele gezin, neemt het aantal scheidingen in Japan alleen maar toe en daalt het geboortecijfer. En terwijl de restaurants en bars altijd vol zitten, eten de meeste klanten in hun eentje. Bovendien krijgen vrouwen nog altijd te horen dat hun enige echte rol in de maatschappij die van echtgenote en moeder is, maar worden ze in hun zoektocht naar een partner wel smalend afgeschilderd als „huwelijksjagers”.
Lees ook
Willen we meer baby’s? Dan moeten we moeders betere carrièrevooruitzichten bieden
Ook Rika, die opgroeide in een gebroken gezin en haar vader op jonge leeftijd verloor, weet eigenlijk niet goed hoe ze zich aan een ander moet binden. Ze heeft wel een vriend, maar die ziet ze slechts af en toe. Als journalist heeft ze grote aspiraties maar dat de eenzaamheid wel degelijk aan haar knaagt, wordt duidelijk wanneer ze, in opdracht van Kajii, bij een bevriende journalist een citroencake moet bakken. Terwijl de oven aanstaat en ze wordt omringd door zoete, huiselijke geuren, komt Rika tot een fundamenteel inzicht: hoe kan het dat ze dit als kind zo weinig heeft meegemaakt? En is dit niet precies wat haar vriend ook altijd heeft gemist? Iemand die thuis, in de keuken, voor jou kookt of een cake bakt. Hoe belangrijk is die zorg wel niet.
Bovendien komt ze ook nog tot een ander besef: zorg voor de ander begint met zorg voor jezelf. Maar zoiets moet je wel leren. De mannen die van Manako in de ban raakten, meenden zonder haar niet gelukkig te kunnen zijn. Maar misschien hadden ze het wel mis. Iemand kan zich wellicht eenzaam voelen, maar mag zich daar niet bij neerleggen. Weigeren voor jezelf te zorgen, omdat niemand anders voor je zorgt, is uiteindelijk een vorm van geweld, concludeert ze. Je hoort te geven om jezelf én om de ander. En dat begint misschien wel met een goede maaltijd met te veel boter.
